شخصیت ادبی شیخ بهایی

امروز روز بزرگداشت شیخ بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس‌الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی (جباعی) معروف به شیخ بهایی است. او در سال ۹۵۳ قمری/ ۱۵۴۶ میلادی در بعلبک متولد شد و در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» می‌زیست. شیخ بهاءالدین در کودکی به همراه پدرش به ایران آمد و پس از اتمام تحصیلات، شیخ الاسلام اصفهان شد. چون در سال ۹۹۱ هجری قمری به قصد حج راه افتاد، به بسیاری از سرزمینهای اسلامی از جمله عراق، شام و مصر رفت و پس از ۴ سال در حالی که حالت درویشی یافته بود، به ایران بازگشت.
وی در علوم فلسفه، منطق، هیأت و ریاضیات تبحر داشت، مجموعه تألیفاتی که از او بر جای مانده در حدود ۸۸ کتاب و رساله است. وی در سال ۱۰۳۱ در اصفهان درگذشت و بنابر وصیتش، جنازه‌اش را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) جنب موزه آستان قدس دفن کردند.‏
شیخ بهایی آثار برجسته‌ای به نثر و نظم پدید آورده است. وی با زبان ترکی نیز آشنایی داشت. «عرفات العاشقین» (تألیف ۱۰۲۲ـ ۱۰۲۴)، اولین تذکره‌ای است که در زمان حیات شیخ بهایی از او نام برده است. به مناسبت روز بزرگداشت شیخ بهائی، شخصیت ادبی وی را بررسی مختصری میکنیم.‏
بهترین منبع برای گردآوری اشعار شیخ بهائی، کشکول است. از اشعار و آثار فارسی شیخ بهایی دو تألیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدمه‌ای در شرح احوال شیخ، و دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی که مثنوی منحول «رموز اسم اعظم» را هم نقل کرده است. با این همه هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ نیست.‏
اشعار فارسی شیخ بهایی عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابو سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار شیخ بهایی میل شدید به زهد و تصوّف و عرفان است. ازمثنوّیات معروف شیخ می‌توان از اینها نام برد: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی ملمّع چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و شیخ بهایی در آن ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین کرده است. او این مثنوی را به طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان دیوان فارسی وی ظاهراً به علت عدم مراجعه دقیق به کشکول متن ناقصی از این مثنوی را ارائه کرده اند. «نان و پنیر»، این اثر نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی است؛ «طوطی نامه» نفیسی این مثنوی را که از نظر محتوا و زبان نزدیکترین مثنوی شیخ بهایی به مثنوی مولوی است، بهترین اثر ادبی شیخ دانسته و با آنکه آن را در اختیار داشته جز اندکی در دیوان شیخ بهایی نیاورده و نام آن را نیز خود براساس محتوایش انتخاب کرده است.
«شیر و شکر»، اولین منظومة فارسی در بحر خَبَب یا مُتدارک است. در زبان عربی این بحر شعری پیش از شیخ بهایی نیز مورد استفاده بوده است. «شیر و شکر» سراسر جذبه و اشتیاق است و علی رغم اختصار آن (۱۶۱ بیت در کلیات، چاپ نفیسی، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۸؛ ۱۴۱ بیت در کشکول، ج ۱، ص ۲۴۷ ـ ۲۵۴) مشحون از معارف و مواعظ حکمی است، لحن حماسی دارد و منظومه‌ای بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است؛ مثنویهایی مانند «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» را نیز منسوب بدو دانسته‌اند که مثنوی اخیر به گزارش میر جهانی طباطبایی (ص ۱۰۰) از آنِ سید محمود دهدار است. شیوه مثنوی‌سرایی شیخ بهایی مورد استقبال دیگر شعرا، که بیشتر از عالمان امامیه‌اند واقع شده است. تنها نثر فارسی شیخ بهایی که در دیوان‌های چاپی آمده است، «رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» است.
شیخ بهایی در عربی نیز شاعری چیره دست و زبان دانی صاحب نظر است و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه‌ای دارد. مهمترین و دقیقترین اثر او در نحو، «الفوائد الصمدیه» معروف به صمدیه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزو کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه‌های علمیه است. اشعار عربی شیخ بهایی نیز شایان توجه بسیار است. معروفترین و مهمترین قصیده او موسوم به «وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام» در ۶۳ بیت است که هر گونه شبهه‌ای را در اثناعشری بودن وی مردود میسازد. شیخ بهایی در ارجوزه‌سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام «هراتیه یا الزّهره» (کشکول، ج۱،ص ۱۸۹ ـ ۱۹۴) و دیگر ارجوزهای عرفانی موسوم به «ریاض الارواح» (کشکول، ج۱، ص۲۲۵ ـ ۲۲۷) از وی باقی مانده است. دوبیتی‌های عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده که بیشتر آنها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضه مقدسه معصومین علیه السلام است.
شیخ محمدرضا فرزند شیخ حرّعاملی (متوفی ۱۱۱۰) مجموعه لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهایی را در دیوانی فراهم آورده است. اشعار عربی وی اخیراً با تدوین دیگری نیز به چاپ رسیده است. بخش مهمی از اشعار عربی شیخ بهائی، لُغَز و معمّاست.
از بررسی شیوه نگارش شیخ بهایی در اکثر آثارش، این نکته هویداست که وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معمّا‌آمیز مطالب داشته است. وی حتی در آثار فقهی اش این هنر را به کار برده که نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثناعشرّیه»، است. این سبک نویسندگی در «خلاصه الحساب، فوائد الصمّدیه، تهذیب البیان و الوجیزه فی الدرایه» آشکاراتر است. شیخ بهایی تبحّر بسیاری در صنعت لغز و تعمیه داشته و رسائل کوتاه و لغزهای متعدّد و معروفی به عربی از وی بر جا مانده است. مانند:
«لغزالزبده» (لغزی است که کلمه زبده از آن به دست می‌آید)، «لغزالنحو»، «لغزالکشّاف»، «لغزالصمدیه»، «لغزالکافیه» و «فائده». نامدارترین اثر شیخ بهایی الکشکول، معروف به «کشکول شیخ بهائی» است که مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات و مشرب شیخ بهایی محسوب می‌شود.
شیخ بهایی در شمار مؤلفان پر اثر در علوم مختلف است و آثار او که تماماً موجز و بدون حشو و زواید است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماری از آنها شروح و حواشی متعدّدی نگاشته شده است. خود شیخ بهایی نیز بر بعضی تصانیف خود حاشیه‌ای مفصّل‌تر از اصل نوشته است. از برجسته‌ترین آثار چاپ شده شیخ بهایی می‌توان از اینها نام برد: «مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین» (تألیف ۱۰۱۵)، که ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن (آیات الاحکام) و حدیث است. این اثر دارای مقدمه بسیار مهمی در تقسیم احادیث و معانی برخی اصطلاحات حدیثی نزد قدما و توجیه تعلیل این تقسیم بندی است. از اثر مذکور تنها باب طهارت نگاشته شده و شیخ بهایی در آن از حدود چهارصد حدیث صحیح و حسن بهره برده است؛ «جامع عباسی»، از نخستین و معروفترین رساله‌های علمیه به زبان فارسی؛ «حبل المتین فی اِحکام احکام الدّین» (تألیف ۱۰۰۷)، در فقه که تا پایان صلوة نوشته است و در آن به شرح و تفسیر بیش از یک‌هزار حدیث فقهی پرداخته شده است؛ «الاثنا عشریه» در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج است. شیخ بهایی دراین اثر بدیع، مسائل فقهی هر باب را به قسمی ابتکاری بر عدد دوازده تطبیق کرده است، خود وی نیز بر آن شرح نگاشته است.
«زبده الاصول» تا مدت‌ها کتاب درسی حوزه‌های علمی شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم است. «الاربعون حدیثاً» (تألیف ۹۹۵) معروف به اربعین شیخ بهایی؛ «مفتاح الفلاح» (تألیف ۱۰۱۵) در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سورة حمد. این اثر کم‌نظیر که گفته می‌شود مورد توجه و تأیید امامان معصوم علیه السّلام قرار گرفته است.
«حدائق الصالحین» (ناتمام) شرحی است بر صحیفة سجادیه که هر یک از ادعیة آن با نام مناسبی شرح شده است. از این اثر تنها الحدیقه الهلالیه در شرح دعای رؤیت هلال (دعای چهل و سوم صحیفة سجادیه) در دست است.
«حدیقة هلالیه» شامل تحقیقات و فوائد نجومی ارزنده است که سایر شارحان صحیفه از جمله سید علیخان مدنی در شرح خود موسوم ریاض السالکین از آن بسیار استفاده کرده اند. همچنین فوائد و نکات ادبی، عرفانی، فقهی و حدیثی بسیار در این اثر موجز به چشم می‌خورد. در زیر دو نمونه از غزلهای شیخ بهایی را می‌خوانیم:‏
شبی ز تیرگی دل سیاه گشت چنان
که صبح وصل نماید در آن، شب هجران
شبی، چنانکه اگر سر بر آورد خورشید
سیاه روی نماید چو خال ماهرخان
ز آه تیره‌دلان، آنچنان شده تاریک
که خواب هم نبرد ره به چشم چار ارکان
زمانه همچو دل من، سیاه روز شده
گهی که سر کنم از غم، حکایت دوران
ز جوریار اگر شکوه سرکنم، زیبد
که دوش با فلک مست، بسته‌ام پیمان
منم چه خار گرفتار وادی محنت
منم چه کشتی غم، غرقه در ته عمان
منم که تیغ ستم دیده‌ام به ناکامی
منم که تیر بلا خورده‌ام، ز دست زمان
منم که خاطر من، خوش دلی ندیده زدور
منم که طبع من از خرمی بود ترسان
منم که صبح من از شام هجر تیره‌تر است
اگر چه پرتو شمع است بر دلم تابان
□□□
آتش به جانم افکند، شوق لقای دلدار
از دست رفت صبرم،‌ای ناقه! پای بردار
ای ساربان،! خدا را، پیوسته متصل ساز
ایوار را به شبگیر، شبگیر را به ایوار
در کیش عشقبازان، راحت روا نباشد
ای دیده! اشک می‌ریز،‌ای سینه! باش افگار
هر سنگ و خار این راه، سنجاب دان و قاقم
‏راه زیارت است این، نه راه گشت بازار
با زائران محرم، شرط است آنکه باشد
غسل زیارت ما، از اشک چشم خونبار
ما عاشقان مستیم، سر را ز پا ندانیم
این نکته‌ها بگیرید، بر مردمان هشیار
در راه عشق اگر سر، بر جای پا نهادیم
بر ما مگیر نکته، ما را ز دست مگذار
در فال ما نیاید جز عاشقی و مستی
در کار ما شیخ بهایی کرد استخاره صد بار

منبع : روزنامه اطلاعات