جایگاه پارک‌های تحقیقاتی در نظام تحقیقاتی کشور

در دهه‌های اخیر پارك تحقیقاتی به عنوان پدیده‌ای نوین در نظام تحقیقات جهانی مطرح شده است. این پدیده با رشد فزآینده‌ای كه در طی این مدت داشته توجه تمامی جهانیان را به خود جلب نموده است. موفقیت پارك‌های تحقیقاتی در تكمیل حلقه‌های واسط نظام تحقیقات موجب گسترش سریع كمی و كیفی آنها شده است تا جایی كه امروزه متجاوز از هزار پارك تحقیقاتی فعال در جهان ثبت شده است. این مقاله ضمن معرفی كوتاه از فلسف وجودی و كاركردهای اصلی پارك‌های تحقیقاتی، جایگاه آنها را در نظام تحقیقات كشور از دیدگاه سازمانی، محدوده تحقیقات در دست انجام و سازمان‌های متولی آنها بررسی می‌نماید.
۱- مقدمــه
تعیین جایگاه پارك‌های تحقیقاتی مستلزم شناخت صحیح از فلسفه وجودی و روش‌های كاركرد آنهاست، عمر پارك‌های تحقیقاتی به عنوان پدیده‌ای نوین در نظام تحقیقات جهانی به زحمت به چند دهه می‌رسد. نخستین پارك تحقیقاتی در سال ۱۹۵۱ به نام پارك دره سیلیكون در آمریكا ایجاد شده است ] ۱[ با برخاستن انقلاب الكترونیك از این پارك، توجه جهانیان به طور جدی به این پدیده معطوف گشت. تا جایی كه امروزه متجاوز از هزار پارك تحقیقاتی در اندازه‌ها و ابعاد مختلف در كشورهای مختلف جهان شكل گرفته و بخش قابل توجهی از فعالیت‌های تحقیقاتی خصوصاً تحقیقات منجر به تولید در این پارك‌ها سازمان یافته است.
در بخش دوم این مقاله پس از ارائه پاره‌ای مفاهیم پایه‌ای در جهت شناخت مشكلات بخش تحقیقات ، فلسفه وجودی و كاركردهای اصلی پارك‌های تحقیقاتی، جایگاه سازمانی پارك‌ها در چرخه تحقیقات (از دانشگاه‌ها تا صنایع) و ارتباط آن با سازمان‌های دستانداركار و بهره‌بردار از تحقیقات معرفی می‌شود. موضوع جایگاه پارك‌های تحقیقاتی از دید انواع مختلف تحقیقات در بخش سوم مقاله مورد مطالعه قرار گرفته و نهایتاً جایگاه پارك‌های تحقیقاتی به اعتبار نوع فعالیت و ارتباط آنها با سازمان‌های متولی تحقیقات در كشور در بخش چهارم مورد بحث قرار می‌گیرد.
۲- علت وجودی و كاركردهای اصلی پارك‌های تحقیقاتی
از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم هم‌زمان با آشنایی بشر با نتایج ارزشمند تحقیقات در رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی تحولی در نحوه تأمین مالی تحقیقات روی داد. در این زمان دولت‌ها با پذیرفتن راهبرد توسعه از مسیر تحقیقات حمایت مالی متمركز از تحقیقات را در بسیاری از زمینه‌ها به عهده گرفتند. این اقدام از یك سو موجب رشد و گسترش روزافزون تحقیقات و در نتیجه توسعه سریع فنّاوری شده و از سوی دیگر به دلیل فراغت از دغدغه‌های مالی، باعث آزادی عمل بیشتر محققین در انتخاب زمینه‌های تحقیقاتی و رشد روزافزون فاصله تحقیقات با نیازهای جامعه و صنایع گشت.
این پدیده، موجب بروز شكاف بین صنعت و بخش آموزش و پژوهش گشت كه عمق این شكال در كشورهای مختلف به فراخور میزان رشد یافتگی و یا عقب‌ماندگی صنعت متفاوت است. لیكن وجود شكاف حتی در پیشرفته‌ترین كشورها در نیمه دوم قرن بیستم به حدی آشكار بود كه دولت‌ها را به اقدامات جدی در جهت ترمیم این شكاف واداشت. عدم هم‌زبانی را می‌توان به عنوان علت اصلی بروز شكال در علائق تحقیقاتی این دو بخش دانست. در بعد تحقیقات دانشگاهها و عمدتاً با زبان گسترش مرزهای دانش و صنایع با زبان زمان و هزینه سخن می‌گویند كه این عدم هم‌زبانی امكان همكاری فعال را از این دو نهاد سلب نموده است.
یكی از الگوهایی كه برای پركردن این شكاف مطرح می‌شود استفاده از سازمان‌های واسط در چرخه تحقیقات از دانشگاه تا صنعت است ] ۲[ . شكل (۱) نشان‌‌دهنده چرخه تحقیقات از دانشگاه تا صنعت و ارتباطات مربوطه است. در این مدل مؤسسات تحقیقات حرفه‌ای معرف سازمان‌هایی هستند كه با استفاده از محققین تمام‌وقت وظیف تبدیل نتایح تحقیقات دانشگاهی (كه عمدتاً در قالب مقاله و پتنت ارائه می‌شوند) را به نمونه‌های صنعتی و یا تولید آزمایشگاهی به عهده دارند. از سوی دیگر شركت‌های خدمات مهندسی و شركت‌های تحقیقاتی وظیفه تدوین فنّاوری و تبدیل نمونه‌های صنعتی به خط تولید را به انجام می‌رسانند. براساس این مدل هر چه از دانشگاه به سمت صنعت حركت می‌كنیم بر وجهه كاربردی و توسعه‌ای تحقیقات افزوده می‌شود و از سوی دیگر به دلیل تكیه تحقیقات هر بخش بر نتایج حاصله از بخش پیشین خود، ریسك تحقیقات كاهش یافته و امكان ‌پذیرش قید زمان و هزینه افزایش می‌یابد. از سوی دیگر نوع مسائلی كه واحدهای هر بخش با آن سركار دارند و نیروی انسانی شاغل در هر بخش به نحوی است كه به سادگی امكان ایجاد ارتباط با بخش‌های مجاور را فراهم می‌نماید.
این الگو گرچه نباید به عنوان یك مدل ثابت و بدون انعطاف در تمامی زمینه‌های تخصصی تلقی شود اما با اندكی تفاوت تقریباً در تمامی گرایش‌های تخصصی قابل استفاده است. پیاده شده این الگو در طی دو هفته گذشته در بعضی بخش‌ها در كشور ـ ولو به صورت ناقص ـ ثمرات با ارزشی را ایجاد نموده است. ایجاد پژوهشكده‌ها و مراكز تحقیقاتی در پاره‌ای از گرایش‌های علمی، سطح تحقیقات را در زمینه تخصصی مربوطه از تحقیقات كاربردی به تحقیقات توسعه‌ای ارتقاء داده است. از سوی دیگر ایجاد شركت‌های تحقیقات مهندسی با وظیفه تدوین فنّاوری و تبدیل آن به تولید توسط برخی صنایع بزرگ نظیر خودروسازی و فولاد سطح دانش صنعت مربوطه را از بهره‌‌برداری به طراحی مهندسی ارتقاء داده است.
مهمترین مشكل در راه ایجاد و بقای مؤسسات تحقیقات حرفه‌ای نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه كلان، هزینه سرباره بالا و پرت‌ هزینه‌ها در بخش تحقیقات است. درخصوص شركتهای تحقیقات مهندسی نیز مشكلات اداره مالی شركت در سالهای اولیه تأسیس باعث عدم رشد و تكثیر آنها گشته است. در كشور ما اینگونه سازمان‌ها غالباً فقط با تكیه بر منابع مستقیم و یا غیرمستقیم دولتی شكل گرفته كه این موضوع به نوبه خود به شدت از راندمان كار آنها كاسته است. از سوی دیگر به دلیل محدودیت منابع دولت، رشد و گسترش آنها با كندی بسیار صورت می‌گیرد.
این مشكل اگرچه در كشور ما بروز و ظهور شدیدتری دارد، امروزه به عنوان یك معضل اساسی در تمامی جوامع بشری مطرح است. ایجاد پارك‌های تحقیقاتی با سه هدف عمده زیر ] ۳▪ تكمیل چرخه تحقیقات از دانشگاه تا صنایع و تسریع روند انتقال فنّاوری
▪حمایت از مؤسسات و شركت‌های تحقیقاتی نوپا و كمك به رشد و موفقیت آنها
▪تجاری سازی نتایج تحقیقات
را می‌توان به عنوان جدی‌ترین اقدام بشر در طی قرن گذشته برای فائق آمدن بر این مشكل برشمرد. تسریع روند انتقال فنّاوری، رشد صنایع متكی بر دانش و ایجاد اشتغال مولد برای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را می‌توان به عنوان پاره‌ای از كاركردها و نتایج ثانویه ایجاد پارك‌های تحقیقاتی برشمرد.
بر این اساس پارك‌های تحقیقاتی به عنوان مجموعه‌هایی كه با ارائه قوانین حمایتی و خدمات پشتیبانی متمركز امكان رشد و گسترش سریع واحدهای تحقیقاتی و تكمیل چرخه تحقیقات از دانشگاهها تا صنایع را فراهم می‌نمایند، دربرگیرندهٔ مؤسسات و شركتهای تحقیقاتی كه در حال حاضر به صورت پراكنده شكل می‌گیرند و معمولاً نیز به دلیل هزینه‌های بالا برای ادامه حیات دچار مشكل هستند می‌باشند. براساس مدل ارائه شده در شكل (۱) پارك‌های تحقیقاتی را می‌توان مجموعه‌ای مكمل برای دو بخش اصلی جامعه یعنی بخش آموزش و تحقیقات و بخش تولید دانست.
۳- طبقه‌بندی انواع تحقیقات و جایگاه پارك‌های تحقیقاتی
در مورد تقسیم‌بندی انواع تحقیقات نظریه‌های مختلفی وجود دارد كه مبتنی بر نوع نگرش به موضوع می‌باشد. سازمان همكاریهای اقتصادی و توسعه (OECD) در سال ۱۹۷۴ تعریف زیر را توسط فریمن (Freaman) از انواع تحقیقات ارائه نمود ]۴[ طبق این طبقه‌بندی فعالیت تحقیق و توسعه در سه طبقه مشخص زیر قرار می‌گیرد.
۱- تحقیقات بنیادی
۲- تحقیقات كاربردی
۳- تحقیقات توسعه‌ای
این گزارش گرچه تقسیم‌بندی مناسبی را از تحقیقات اصیل ارائه می‌دهد، به مهندسی معكوس كه می‌تواند به عنوان عامل اصلی پیشرفت در كشورهای در حال رشد محسوب گردد، اشاره ندارد. در ابن بخش ضمن تعریف واژه‌های فوق سعی شده است جایگاه پارك‌های تحقیقاتی به لحاظ محدوده تحقیقاتی كه در پارك‌ها صورت می‌گیرد معرفی شود.
۳-۱- تحقیقات بنیادی
تحقیقات بنیادی و یا پایه‌ای (Basic Research) كاوش‌های اصلی هستند كه هدف عمده آن توسعه مرزهای دانش و كشف ناشناخته‌های علمی است. آن بخش از این نوع تحقیقات كه فارغ از نتایج اقتصادی و اجتماعی عمدتاً از روی كنجكاوری صورت می‌گیرد. تحقیقات محض (pure Research) نامیده می‌شود. متقابلاً تحقیقات استراتژیك و یا تحقیقات بنیادی مأموریت‌گرا معطوف به فراهم نمودن زمینه علمی لازم به منظور حل مسائل كاربردی جاری و آتی می‌باشد. عمده تحقیقات بنیادی معمولاً توسط دانشگاهها و بخش كمی از آن نیز توسط مؤسسات تحقیقاتی دولتی انجام می‌گیرد. ]۵[۳-۲- تحقیقات كاربردی
تحقیقات كاربردی (Applicd Research) به آن دسته از كاوش‌های اصیل اطلاق می‌گردد كه هدف اصلی آن كشف كاربرد یافته‌های تحقیقات بنیادی و نیز رفع مشكلات مربوطه به كاربردی كردن نتایج تحقیقات عمدتاً توسط دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی صورت می‌گیرد.
۳-۳- تحقیقات توسعه‌ای
تحقیقات توسعه‌ای (Developmental Research) به فعالیت‌های تحقیقاتی مبتنی بر یافته‌های تحقیقات كاربردی اطلاق می‌گردد كه هدف اصلی آن تدوین و اجرای روش‌های لازم جهت ایجاد و یا بهبود محصولات، مواد ، ابزار، خدمات و یا روش‌های جدید است. این تحقیقات عمدتاً توسط مؤسسات تحقیقاتی بزرگ وابسته به صنایع دانشگاهی و یا مؤسسات تحقیقاتی مستقل صورت می‌پذیرد. این نوع تحقیقات كه به لحاظ طبیعت آن معمولاً بسیار پر هزینه است بین ۸۰ تا ۹۰ درصد بودجه‌های تحقیقاتی را در زمینه مربوطه به خود اختصاص می‌دهد. ]۵[
۳-۴- مهندسی معكوس
اگر تحقیق را فرایندی به منظور كشف نادانسته‌ها بدانیم آنگاه مهندسی معكوس را كه در حقیقت روش اصلی جهت طراحی و انتقال فنّاوری به حساب می‌آید را ـ خصوصاً در كشورهای در حال توسعه ـ در زمره تحقیقات به حساب آورد.
در این نوع از تحقیقات ایده، موضوع و نمونه آن موجود است و وظیفه اصلی محقق طراحی مجدد و بازآفرینی سیستم موجود است. این فعالیت نیازمند انجام حجم قابل توجهی طراحی و تتبع ـ مراجعه به نتایج تحقیقات موجود ـ می‌باشد. در بعضی موارد نیز كه نتایج تحقیقات مورد نیاز قبلاً به دلایل امنیتی و یا اقتصادی منتشر شده است این دسته از تحقیقات نیازمند انجام تحقیقات اصیل از انواع مختلف آن خواهد بود. این نوع تحقیقات عمدتاً توسط شركتهای تحقیقاتی و مؤسسات تحقیقاتی صورت می‌پذیرد.
۳-۵- محدوده فعالیت پارك‌ها
با توجه به تعریف ارائه شده از جایگاه پارك‌ها در ارتباط با دانشگاهها و صنایع و اهداف و كاركرد آنها مشخص است كه تحقیقات توسعه‌ای و مهندسی معكوس عمده فعالیت‌های تحقیقاتی پارك‌ها را شامل می‌شوند. هر چند انجام تحقیقات كاربردی نیز بخشی از فعالیت‌های جاری ددر پارك‌ها را شكل می‌دهد. نسبت و تركیب فعالیت‌های فوق در پارك‌های تحقیقاتی تابع موفقیت پارك، اهداف عمده آن و سازمان متولی پارك می‌باشد.
۴- جایگاه انواع پارك‌های تحقیقاتی برحسب سازمان‌های متولی
●پارك‌های تحقیقاتی از نظر نوع فعالیت به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند.
▪پارك عملی
▪پارك فناوری
▪پارك براساس نیاز بازار (پاركهای فنّاوری و پاركهای تجاری)
نكته قابل توجه در این دسته‌بندی این است كه مرز كاملاً مشخص برای تعیین نوع پارك‌ها وجود ندارد. بلكه نوع فعالیت‌های غالب در پارك و نوع رویكرد آن (علمی، فنّاوری و اقتصادی) را می‌توان مبنای این دسته‌بندی درنظر گرفت.
۴-۱- پارك عملی
پارك علمی معمولاً توسط دانشگاهها در یك فضای مناسب در مجاورت دانشگاه ایجاد می‌شوند و همكاری متقابلی بین صاحبان صنایع مستقر شده در آن پارك‌ها و دانشگاه به وجود می‌آید. بعضی از واحدهای تولیدی و شركتهای بزرگ منطقه، دفاتر تحقیقاتی در این پارك‌ها ایجاد می‌كنند این پاركها، ضمن تأمین كردن بخش قابل ملاحظه‌ای از هزینه‌های تحقیقاتی دانشگاهها، از نتایج تحقیقاتی دانشگاه نیز بیشترین استفاده كاربردی را به عمل می‌آورند. عمده پارك‌های موجود در آمریكا و نیز بیشترین پارك‌های انگلستان از جمله پارك معروف كمبریج از نوع پارك علمی می‌باشند.
۴-۲- پارك فنّاوری
این پارك‌ها كه معمولاً در مجاورت قطب‌های صنعتی ایجاد می‌شوند با نیت گسترش ارتباطات تحقیقاتی صنایع موجود در منطقه با واحدهای تحقیقاتی و دانشگاههای منطقه شكل می‌گیرند و هدف اصلی از كاركرد آنها ارتقای فنّاوری صنایع موجود در قطب صنعتی مربوطه و افزایش توان رقابتی آنها است. جمع شدن واحدهای تحقیقاتی (اعم از شركتهای خدمت مهندسی، دفاتر واحدهای تحقیقاتی وابسته به دانشگاهها و یا سازمان‌های تحقیقاتی ـ مستقل) در این منطقه علاوه بر كمك به ارتقای سطح مبادلات علمی ـ فنی بین واحدهای مربوطه امكان بهره‌برداری حداكثر از ظرفیت‌های صنایع را نیز فراهم می‌نماید. عمده تحقیقات در این نوع پارك‌ها در قالب مهندسی معكوس، تدوین دانش فنی و تجاری‌سازی نتایج تحقیقات متمركز است و معمولاً تحقیقات بنیادین در این نوع پارك‌ها پیگیری نمی‌شود.
۴-۳- پارك براساس نیاز بازار
این نوع پارك‌ها، كه بیشتر به یك منطقه ویژه صنعتی ـ تجاری با فنّاوری نوین شباهت دارد به كمك واحدهای تولیدی (یا خدماتی) براساس نیاز بازار و عمدتاً به منظور تكمیل خوشه اقتصادی در یك زمینه خاص (معمولاً فنّاوری نوین) ایجاد می‌شوند. فعالیت عمدهٔ این‌گونه پارك‌ها عمدتاً شامل تحقیق و توسعه، تولید، تجارت و خدمات‌دهی می‌باشد و اغلب با هدف تولید كالاهای صادراتی با قابلیت رقابت بین‌المللی سازماندهی می‌شوند.
مراكز نوآوری و انتقال فناوری آلمان یكی از موفق‌ترین نمونه‌های این نوع پارك‌هاست و با توجه به موفقیت این پارك‌ها، دولت آلمان درنظر دارد تا در هر شهر آلمان، یك مركز نوآوری و انتقال فناوری براساس ظرفیت‌های آن منطقه ایجاد نماید.
سرمایه‌گذاری و طبعاً مدیریت این‌گونه پارك‌ها علاوه بر بخش دولتی عمدتاً توسط بخش خصوصی صورت می‌گیرد و برای توسعه صادرات صنعتی و گسترش خدمات پیشرفته هر منطقه طراحی و احداث می‌گردد.
پارك‌های علمی معمولاً توسط دانشگاهها ایجاد و مدیریت می‌شوند در حالی كه پارك‌های فنّاوری غالباً به صورت مستقل و یا در مجاورت قطب‌های صنعتی ایجاد می‌شوند. از سوی دیگر پارك‌های براساس نیاز بازار معمولاً به صورت مستقل شكل گرفته و بیشتر شبیه به مناطق ویژه فناوری نوین عمل می‌كنند. بر این اساس پارك‌های تحقیقاتی می‌توانند حسب وظایف و كاركرد زیرنظر وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری و یا وزارتخانه‌های صنعتی شكل گیرند.
۵- نتیجه‌گیری
افزایش فاصله و شكاف بین بخش‌های آموزش و تحقیقات با بخش تولید و خدمات در دنیای امروز ایجاد سازمان‌هایی جهت پر كردن این فاصله را الزام می‌نماید. نوع مشكلات و هزینه‌هایی كه این سازمان‌ها ـ مؤسسات و شركت‌های تحقیقاتی ـ با آن دست به گریبان هستند ایجاد و بقای آنها را با مشكل جدی مواجه می‌سازد. ایجاد پارك‌های تحقیقاتی به عنوان مجموعه‌هایی كه وظیف حمایت و هدایت مؤسسات و شركتهای تحقیقاتی را به عهده داشته در طی چند دهه گذشته در غالب كشورها پیگیری شده است. عملكرد مناسب پارك‌ها در حل معضل فوق و اثرات جانبی ناشی از آن یعنی تسریع در روند انتقال فنّاوری ، اشتغال‌زایی برای فارغ‌التحصیلان جوان و تجاری‌سازی نتایج تحقیقات پارك‌های تحقیقاتی را به یكی از پرشتاب‌ترین مجموعه‌های فعال در دنیا تبدیل كرده است. رشد پارك‌ها هم از جنبه تعداد پارك‌های فعال در جهان و هم از جنبه حجم فعالیت پارك‌ها قابل ملاحظه است.
پارك‌های تحقیقاتی از دید جایگاه سازمانی حد واسط و رابط بین دو بخش آموزش و تحقیقات با بخش تولید و خدمات به حساب می‌آیند. از نقطه‌نظر نوع تحقیقات عمده فعالیت پارك‌های تحقیقاتی معمولاً توسعه‌ای و انجام مهندسی معكوس به منظور تجاری‌سازی نتایج تحقیقات اختصاص می‌یابد. از نظر جایگاه سازمانی، پارك‌های تحقیقاتی حسب نوع و وظایف اصلی می‌توانند وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری و یا وزارتخانه‌های صنعتی و اقتصادی كشور باشند.
شكل ۱ ـ چرخه تحقیقات از دانشگاه تا صنعت
با توجه به تجربیات جهانی به نظر می‌رسد ایجاد پارك‌های تحقیقاتی در كشور مشروط به رعایت برنامه‌ریزی‌های آمایشی و سرمایه‌گذاری مناسب بتواند نقش مؤثری را در تكمیل چرخه تحقیقات و نیز تجاری سازی نتایج تحقیقات ایفا نماید. هم چنین این موضوع می‌تواند سبب تسریع در روند انتقال فنّاوری و گسترش SME ها (مؤسسات كوچك و متوسط) شده و باعث تسریع رشد اقتصادی كشور گردد.


مــراجــع :
۱- دستاوردهای شهرك علمی و تحقیقاتی اصفهان از بدو تأسیس تاكنون : دبیرخانه شهرك علمی و تحقیقاتی اصفهان پاییز ۱۳۷۷
۲- تغییر ساختار در بخش تحقیقات و فنّاوری؛ گزارش معاونت فنّاوری وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری به نشست رؤسای دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی وابسته به وزارت علوم، اردیبهشت ۱۳۷۹
۳- Namik, K; pak; “what is the role of the S&T parks in knowledge based economy “; XVI IASP world conference on sciece and technology parks; ۳۱ August – ۴ september ; Istanbul ; Turky.
۴- Freaman C.; OECD ۱۹۷۴
۵- ارائه الگوهای موفق جهت تحقیقات و همكاری دانشگاه و صنعت در توسعه تكنولوژی؛ دكتر محمد سلیمی و دكتر منوچهر منطقی، چهارمین كنگره سراسری همكاریهای دانشگاه، دولت و صنعت برای توسعه ملی.
محمدجعفر صدیق - استادیار دانشگاه صنعتی اصفهان و رئیس شهرك علمی و تحقیقاتی اصفهان

منبع : سایر منابع