نقش "اطلاعات" و "ارتباطات" در جهان امروز

اطلاعات و ارتباطات در عصر كنونی تاثیرات شگرف و بی مانندی پدید آورده اند. این تاثیرات به گونه‌ای مشخص در "صنایع اطلاعاتی و ارتباطی"، كه به منظور مهار جریان اطلاعات و نیز استفاده هر چه بهتر از آن برای مقاصد گوناگون به وجود آمده، كاملاً مشهود است.
نوآوریها و اختراعات دانشمندان در دوران كنونی، حاصل همین تكنولوژیهای نوین جمع آوری، انباشت و اشاعه اطلاعات علمی و فنی است. در واقع این وسایل، اطلاعات را به منزله ماده خام، همچون یك كالای با ارزش برای تولید سایر فرآورده های صنعتی و علمی مبادله می كنند.در این نوشته، به سه مقوله مهم در حوزه اطلاعات و ارتباطات، یعنی "تكنولوژیهای نوین" و "نظم نوین اطلاعات و ارتباطات" اشاره می شود.
تكنولوژیهای نوین اطلاعات و ارتباطات
ابزارها و وسایلی كه به هر طریق موجب تولید، انباشت، پردازش و اشاعه اطلاعات شوند، تكنولوژیهای اطلاعاتی و ارتباطی نامیده می شوند. در واقع، تكنولوژی اطلاعاتی عبارت است از: «مجموعه ابزارها، ماشینها و دانش و روش و مهارت استفاده از آنها در تولید، انتقال و جابه جایی، پردازش، آماده سازی و مصرف اطلاعات[۱]». بنابراین تمام ابزارها و وسایلی را كه در تولید، آماده سازی، و انتقال اطلاعات نقش دارند، اعم از وسایل دستی ساده یك كتابخانه تا وسایل پیچیده و پیشرفته یك مركز اطلاع رسانی، تكنولوژی اطلاع رسانی می خوانند.
بر این مبنا هر رسانه ای كه قابلیت انتقال و جابه جایی اطلاعات از یك نقطه به نقطه دیگر را داشته باشد و هدف آن برقراری ارتباط باشد، در قلمرو تكنولوژی ارتباطات قرار می‌گیرد. بدین ترتیب تكنولوژیهای اطلاعاتی و ارتباطی به گونه ای با هم در آمیخته اند كه مجزا كردن آنها بسیار دشوار است. در حقیقت هر دو، هدف مشتركی را دنبال می كنند كه همان اشاعه اطلاعات در میان مردم است.دستاوردهای انسانی در جریان اختراعات و نوآوریهای جدید به طور پیوسته برگستره و دامنه تكنولوژیهای اطلاعات و ارتباطات افزوده اند. بدین ترتیب تكوین دنیای جدید قبل از هر چیز، مدیون دستاوردهای تكنولوژیهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی است. محور اصلی این فنون، امروزه كامپیوتر و ابزارهای ارتباطات راه دور است. "كامپیوترها اساساً كار پردازش و انباشت اطلاعات را انجام می دهند و ارتباطات راه دور امكانات پخش و توزیع این اطلاعات را در سطح بسیار وسیعی فراهم می سازند[۲]". بنابراین تكنولوژیهای اطلاعاتی به مدد ابزارهای ارتباطی رسالت خود را كه همان جابه جایی و انتقال اطلاعات است، انجام می دهند.
عصر حاضر را به واسطهء بهره‌گیری از تكنولوژیهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی، "عصر اطلاعات و ارتباطات" نام نهاده‌اند. در این دوران، افراد و جوامع به طور مستمر با یكدیگر ارتباط دارند و جهان به شكل یكپارچه در آمده و به "دهكده ای جهانی" تبدیل شده است.
نظامهای اطلاعاتی و ارتباطی
در فرهنگ و بستر در مقابل اصطلاح "نظام" (سیستم) چنین توصیفی آمده است: نظام «واحد پیچیده‌ای است مركب از بخشهای گوناگون كه تابع طرحی مشترك بوده و هدف مشتركی را دنبال می كنند[۳]». هدف مشترك در نظامهای اطلاعاتی و ارتباطی، در دسترس قرار دادن اطلاعات به مفهوم عام است.یك نظام اطلاعاتی – ارتباطی قادر است كه انواع اطلاعات پدیده آمده از قبیل: اخبار، سرگرمی، اطلاعات علمی و آموزشی، موسیقی، داده ها، گفت و گو، عقاید، صور فرهنگی و جز آن را منتقل كند۴خصوصیات نظامهای اطلاعاتی و ارتباطی كه دانش و اطلاعات را در میان مردم توزیع می كنند، این است كه: «نخست آنكه باید بتواند به استفاده كننده بگوید كه اطلاعاتش را كجا بیابد؛ دوم آنكه باید بتواند هر آن كه استفاده كننده تصمیم گرفت و خواست اطلاعات را به او برساند؛ سوم آنكه باید بتواند در محدوده‌ای از زمان كه استفاده كننده تعیین می كند، پاسخ بگوید [۴]».نظامهای اطلاعاتی و ارتباطی را از نظر شیوه‌های انتقال اطلاعات، به سه دسته عمده تقسیم كرده‌اند، كه عبارت‌اند از: "نظام تك مركزی"، "نظام چند مركزی" و "نظام جهانی". این نظامها به گونه ای، سیر تكوین را از سادگی به سوی پیچیدگی طی كرده اند، و این بنابر پیوستگی آنها به فرایند درونی خود و استقلال از دیگر نظامها است.
نظام تك مركزی:
این نظام یكسویهء – از بالا به پایین – ارتباطات دربرگیرنده روابط اجتماعی نامساوی میان نهادهای اجتماعی است، زیرا در آن باور براین است كه باید جریان اطلاعات در كنترل و شكل دهی صاحبان قدرت باشد[۵]. كشورهای اروپایی و به پیروی از آنها، دیگر كشورها نیز نظامهای تك مركزی كنترل شده ای را پدید آوردند و این بیشتر به دلیل خواست نظامهای سیاسی آنها بوده است كه بر رسانه ها نظارت مستقیم داشته باشند و از آنها به عنوان ابزاری برای اعمال قدرت استفاده كنند.
نظام چند مركزی:
این نظام چند سویهء – از هر طرف – ارتباطات، بر اثر ظهور تكنولوژی اطلاعات و ارتباطات، و گسترش این دانشها در سالهای اخیر فراچنگ آمده است. برخی از عواملی كه این نظام را پدید آوردند، از این قرارند: «آگاهی فراوان اجتماعات محلی، حركتهای اجتماعی، اقلیتها و یا احزاب فرعی از نظام كلی اجتماع، آشنایی با حقوق اجتماعی و آگاهی از تواناییهای رسانه های گروهی در شكل گیری خواسته ها و رسیدن به هدفهای خویش است [۶]».[۷]
نظام جهانی:
این نظام بر اثر مردم گرایی رسانه ها پدید آمده است. در حقیقت در این نظام تمام گروهها و دسته ها توانایی تولید محتوای رسانه ها را یافته اند و به راحتی فرهنگ، ارزشها، تجربه ها و سبك زندگی خود را در عرصه ملّی و حتی منطقه ای و جهانی نشر می دهند. این گرایش به ویژه در مورد رسانه های جدیدتر كه تحت تاثیر گسترش چشمگیر تكنولوژی اطلاعات و ارتباطات قرار دارند، شدت بیشتر یافته است [۸].
نظامهای اطلاعاتی و ارتباطی از طریق محملهایی اطلاعات را به طور سریع و روزآمد در اختیار استفاده كننده قرار می دهند. برخی از این محملها كه نقش موثری در مبادله اطلاعات علمی دارند، از این قرارند: بانكهای اطلاعاتی؛ نظامهای بین المللی اطلاع رسانی؛ ماهواره ها.بانك اطلاعاتی*:
«نهادی است كه داده های اطلاعاتی در آن با روشهای تحلیلی و نظام یافته و شناخته شده اطلاعاتی با استفاده از تجهیزات ماشینی و كامپیوتری؛ ذخیره، نگهداری و بازیابی شود[۹] ».
بانكهای اطلاعاتی كه به طور پیوسته اطلاعات علمی را در سطح وسیع جهانی منتقل می كنند، به وسیله شبكه‌های بین المللی اطلاع رسانی اداره می شوند. در عصر حاضر به دلیل گسترش و تخصصی شدن علوم و فنون، بانكهای اطلاعاتی موضوعی پدید آمده است. در اینجا نام برخی از بانكهای اطلاعاتی مهم جهانی كه در حوزه های خاص فعالیت دارند، به منظور آگاهی بیشتر، ذكر می شوند: "بانك اطلاعات پزشكی"، یك پایگاه اطلاعاتی كتابشناختی پزشكی است كه كتابخانه ملی پزشكی آمریكا سازماندهی و مدیریت آن را برعهده دارد؛ "بانك اطلاعات اختراعات" (پروانه ثبت اختراعات) كه سازمان جهانی مالكیت معنوی یكی از موسسان آن است؛ "بانك اطلاعات دایرهٔالمعارف بشری" این بانك مشتمل بر مقاله های دایرهٔالمعارف دوازده جلدی Every man&#۰۳۹;s Encyclopedia است؛ "بانك اطلاعات مشاهیر جهان" این بانك شرح حال نزدیك به دو میلیون نفر از مشاهیر جهان را در بردارد[۱۰].
نظامهای بین المللی اطلاع رسانی:
این نظامها در سطح فراملّی و جهانی، ذخیره و بازیابی و تبادل اطلاعات را به صورت وسیع و معمولاً تخصصی بر عهده دارند. اغلب این نظامها به سازمان ملل متحد وابسته اند. فعالیت این نظامها، به صورت استقرار پایگاههای فرعی در كشورهای مختلف رو به گسترش است. بدین ترتیب، بیشتر سازمانها بر مبنای نوع فعالیتی كه دارند، و نیز برحسب نیازها اطلاعاتی استفاده كنندگانشان به این نظامها می پیوندند، یا با آنها همكاری می كنند. سازمانهای ذیل از جمله نظامهای بین المللی اطلاع رسانی هستند:"اگریس" در زمینه كشاورزی و حوزه‌های وابسته؛ "اینیس" در زمینه انرژی اتمی و حوزه‌های وابسته؛ "دوسیس" در زمینه توسعه و عمران و حوزه های وابسته؛ "اریك" در زمینه آموزش و پرورش و حوزه های وابسته؛ "مدلاین" در زمینه پزشكی و حوزه های وابسته [۱۱].
خبرگزاریها:
این سازمانهای خبری كه تولید كننده اطلاعات و اخبار هستند، با رشد رسانه‌های جمعی پا به عرصه فعالیتهای جهانی نهاده‌اند و خدمات اطلاع رسانی وسیعی را به مطبوعات، رادیوها و تلویزیونها ارائه می‌دهند.در عرصه جهانی پنج خبرگزاری بزرگ بین‌المللی فعالیت دارند: آژانس فرانس‌پرس (فرانسه)؛ یونایتدپرس اینترنشنال و آسوشیتد پرس (ایالات متحده آمریكا)؛ رویتر (انگلستان)؛ تاس (اتحاد شوروی سابق)؛ همچنین خبرگزاری كیودو (ژاپن) در آسیا فعالیت دارد. این خبرگزاریها از آن‌چنان وسایل و تسهیلات فنی برخوردارند و چنان شبكه گسترده‌ای از خبرنگاران را در اختیار دارند كه بی اغراق می توان گفت كه بر صحنه خبری بین‌المللی سلطه یافته‌اند [۱۲].در مورد اخبار تصویری نیز سه سازمان بزرگ سخن‌پراكنی انحصار آن را در اختیار دارند: ویزنیوز (بریتانیا)؛ یو.پی.آی.تی.ان.نیوز (بریتانیا و ایالات متحده آمریكا)؛ سی.بی.اس نیوز (ایالات متحده آمریكا). همچنین دی.پی.ا.اتس (جمهوری فدرال آلمان) و ا.بی.سی. نیوز (ایالات متحده آمریكا) در این زمینه فعالیت گسترده‌ای دارند. این سازمانهای سخن پراكنی به تنهایی تمامی اخبار تصویری كشورهای در حال توسعه و نیمی از اخبار جهان غرب را تهیه و ارسال می كنند [۱۳].
ماهواره ها:
نزدیك به سی سال است كه ماهواره ها جای خود را در میان رسانه‌های ارتباطی بازكرده‌اند اینك هزارها ماهواره در مدارهای مختلف زمین در حال چرخش‌اند. برخی از آنها بنابر اهداف سیاسی، نظامی، آموزشی تفریحی و جز آن در مدار زمین قرار گرفته اند و از این رو بنابر ماهیّت وجودیشان به طور پیوسته فعالیت می كنند. از این میان پاره‌ای از آنها كه در كار برقراری ارتباط خبری و علمی هستند، در قلمرو ماهواره‌های ارتباطی قرار می‌گیرند. از جمله شناخته‌شده‌ترین ماهواره‌های ارتباطی كه به سازمان ملل متحد نیز وابستگی دارند و از كاركرد اطلاع رسانی وسیعی در سطح جهان برخوردار دارند، می توان از: "اینتل ست"؛ "اینمارست" و "اینتراسپوتنیك" نام برد.در حال حاضر اغلب كشورهای جهان با توجه به مزایای فراوان ماهواره‌[۱۴]های ارتباطی، جزء استفاده كنندگان این نظامها هستند، حتی برخی از كشورها یك گام جلوتر رفته و دارای ماهواره های اختصاصی و یا منطقه ای شده اند، نظیر آن را می‌توان "عرب ست" كه تمام كشورهای عربی را زیرپوشش دارد؛ و "اینست" كه منطقه شبه‌قاره هند را می‌پوشاند، ذكر كند [۱۵].
نظم نوین اطلاعات و ارتباطات
در یكی از گزارشهای مستند یونسكو درباره بی نظمی در حوزه اطلاعات و ارتباطات چنین آمده است: «سیل بی‌امان اطلاعات در برخی از رشته ها، مسدود بودن بعضی از مجراهای ارتباطی، بی نظمی انتشارات و موانع زبانی از یك سو، ناتوانی ما در حذف پاره ای از اطلاعات كهنه و غیرضروری از نظام نگاهداری اطلاعات، از سوی دیگر در وضع كنونی، ما را در برابر موقعیت خطیری قرار داده است، زیرا كه توازن توزیع اطلاعات را در بین كشورها برهم زده است[۱۶]».در چنین وضعیّتی، كشورهای غربی از جمله ایالات متحده آمریكا، برای مهار و انتقال اطلاعات در مجرایی یكنواخت، پیشنهاد برقراری نظم نوین اطلاعات و ارتباطات را مطرح كردند. بنابر ماده نوزدهم اعلامیه جهانی حقوق بشر درباره آزادی اطلاعات، نظم بین المللی حاكم بر اطلاعات و ارتباطات بر مبنای جریان آزاد اطلاعات پایه‌ریزی شد[۱۷].ایالات متحده امریكا، پس از تصویب این ماده در سازمان ملل متحد، توانست با كمكها و همكاریهای اقتصادی و اجتماعی خود به كشورهای در حال توسعه، بر نقش توسعه بخشی ارتباطات در قالب نظم یكپارچه جریان آزاد اطلاعات تاكید بیشتری كند و نیز به گونه ای، با گسترش افكار و انگاره های مطالعاتی و تحقیقاتی مورد نظر خود در این زمینه توانست نوعی سلطه بلامعارض در سطح جهانی كسب كند [۱۸].اما به تدریج، در پی استقلال طلبی برخی از كشورهای در حال توسعه، به وضع نامطلوب جریان یكسویه اطلاعات و فاصله روزافزون این كشورها با دیگر ممالك غربی اعتراض شد. در همین زمینه، از ضرورت ایجاد یك "جریان متعادل اطلاعات" در سطح دنیا، و به ویژه در كشورهای در حال توسعه سخن به میان آمد[۱۹].كشورهای در حال توسعه، برای رهایی از وضعیت حاكم در سطح جهان – كه آن را "امپریالیسم خبری" توصیف كرده اند – به سیاستگذاری در زمینه های مربوط به انتقال اطلاعات و توسعه رسانه های جمعی روی آوردند.در هر صورت، اگر نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات، بر پایه اصول مشتركی میان كشورهای عضو آن استوار باشد و نیز هدف از آن، محو نابرابری و عدم تعادل اطلاعاتی و همچنین محو آثار منفی برخی از شركتهای فراملیّتی و تمركززدایی صاحبان قدرت باشد، نظمی قابل قبول و فراگیر است. در غیر اینصورت، خود به بی نظمی نوینی دامن می‌زند كه كشورهای در حال توسعه اولین قربانیان آن خواهند بود.نتیجه گیری و پیشنهاد
اطلاعات و ارتباطات، در جامعه فراصنعتی كنونی عمده ترین معیار توسعه و پیشرفت اقتصادی و صنعتی محسوب می شوند. امروزه، نقش تكنولوژیهای نوین اطلاعات و ارتباطات در توسعه علمی و تحقیقاتی كشورها، بر كسی پوشیده نیست. در این زمینه، رابطهء میان "اطلاعات" و "ارتباطات" از اهمیتی خاص برخوردار است. بر اثر پیوند این دو بار یكدیگر، اطلاعات – این ماده خام و گرانبهای قرن حاضر – در قالب نظامهای اطلاعاتی و ارتباطی قابل مصرف است. از این رو سیاستگذاری و برنامه ریزی برای توسعه تحقیقاتی و علمی كشور، باید همراه با توسعهء اطلاعات و ارتباطات صورت پذیرد[۲۰]. همچنین برای همكاریهای ملّی و بین المللی در قالب نظم نوین اطلاعاتی و ارتباطی، باید از جریان یكسویه اطلاعات و نظام تك مركزی حاكم بر جهان كنونی دوری جست. زیرا كه در اختیار داشتن اطلاعات و رسانه های جمعی، به معنای دارا بودن قدرت عظیمی است كه اگر به آن توجه نكنیم، به جای آنكه این نظم نوین در خدمت بشر قرار گیرد، چه بسا كه بشر را به اسارت در آورد.
پی نوشتها:
۱عبدالحسین آذرنگ. "سیاست اطلاع رسانی و تكنولوژی اطلاعاتی، اطلاعات و ارتباطات (تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰)، ص ۱۱۰.
۲علی اسدی. "تكنولوژی و نظامهای اطلاعاتی"، مجموعه مقالات كنفرانس تكنولوژی و اطلاعات ۳ تیرماه ۱۳۶۹ (تهران: سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران، ۱۳۷۱)، ص ۲۲.
۳عباس حری. "كتابداری و مدیریت جدید"، مروری بر اطلاعات و اطلاع رسانی (تهران: دبیرخانه هیات امنای كتابخانه های عمومی كشور، ۱۳۷۲)، ص ۲۵۰.
۴ جان. ای. آر. لی. به سوی سیاستهای ارتباطی واقع بینانه: بررسی تحلیلی از گرایشها و اندیشه های نوین در زمینه ارتباطات، ترجمه خسرو جهانداری(تهران: سروش، ۱۳۵۶)، ص ۷۸-۷۹
۵جوزف بكر. "اطلاعات و علم اطلاع رسانی چیست؟"، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، اطلاعات و ارتباطات (تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰)، ص ۲۸.
۶علی اكبر فرهنگی. "رسانه ها در جامعه اطلاعاتی امروز"، رسانه، ۲ (تابستان ۱۳۷۰)، ص ۶.
۷همان، ص ۷.
۸همان، ص ۸.
۹عبدالحسین آذرنگ. گزارش اجمالی از وضعیت اطلاع رسانی در ایران (تهران: سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۰)، ص ۳۵.
۱۰محمدتقی مهدوی. بانكهای اطلاعاتی جهان (تهران: سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران، ۱۳۷۲)، ص ۱۰۲ و ۱۲۳ و ۱۴۵ و ۳۲۰.
۱۱عبدالحسین آذرنگ، گزارش اجمالی ...، ص ۳۲-۳۳.
۱۲الی ابل و دیگران. یك جهان، چندین صدا (گزارش مك براید)، ترجمه ایرج پاد (تهران: سروش، ۱۳۶۹)، ص ۸۶.
۱۳ژان لویی ریفر و دیگران. شركتهای فراملیتی و توسعه درونزا: تاءثیر شركتهای فراملیتی بر فرهنگ، ارتباطات، آموزش و پرورش، علوم و تكنولوژی، ترجمه عبدالحمید زرین قلم، فاطمه فراهانی (تهران: كمیسیون ملی یونسكو در ایران، ۱۳۷۲)، ص ۱۲۵.
۱۴الی. ابل و دیگران، ص ۲۳۳ و ۲۴۲-۲۴۳.
۱۵میلز جكسن. "كتابخانه ها، مراكز اطلاع رسانی و توسعه ارتباطات"، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، اطلاعات و ارتباطات (تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۰)، ص ۷۱-۷۲.
۱۶كاظم معتمدنژاد. "جهان سوم در راه استقرار نظم بین المللی نوین اطلاعات و ارتباطات"، در: یك جهان و چندین صدا (گزارش مك براید)، ترجمه ایرچ پاد (تهران: سروش، ۱۳۶۹)، ص ۱۱.
۱۷همان، ص ۱۲.
۱۸همان، صفحه ۱۳.
۱۹محمد فرح زاد. "رابطه اطلاعات و ارتباطات"، رسانه، ۳ (پاییز ۱۳۷۲)، ص ۴۳.


نوشته: محمد فرح زاد
مشهد – بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی

منبع : مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران