مناطق آزاد، اهداف و کارکردها

اگرچه بندر هامبورگ آلمان به عنوان نخستین منطقه آزاد دنیا با مفاهیمی نزدیك به آنچه امروزه متداول است در سال ۱۸۸۸ مشمول امتیازهای خاصی شد، اما نخستین اقدام های اصولی و بنیادین با تصویب قوانین خاص مربوطه در سال ۱۹۳۴ در ایالات متحده انجام شد كه به ایجاد بیش از ۶۰ منطقه آزاد تجاری تا سال ۱۹۸۲ در آن كشور منجر شد. اساسا مطالعات انجام شده در ایالات متحده مبانی شكل گیری و فعالیت مناطق آزاد را به صورت الگو برای سایر كشورها فراهم آورد به گونه ای كه هم اكنون بالغ بر ۴۵۰ منطقه آزاد تجاری فعال در دنیا با ویژگی های خاص وجود دارد.
در زبان انگلیسی وابسته به آنچه درفرهنگ و گویش به صورت كاربردی اقتضا كند، ایجاد واژگان مورد نیاز انجام می پذیرد، به همین دلیل برای مناطق آزاد نیز بیش از ۲۰ واژه كاربردی متفاوت به وجود آمده است كه دقت در آنها می‌تواند دورنمای مورد نظر واژگان منتخب را برای منطقه مورد نظر آشكار سازد واژگانی همچون: «منطقه آزاد مالیاتی Tax free zone»، «منطقه آزاد صنعتیIndustrial free Zone»، «منطقه آزاد تجاری Free Trade Zone»، «منطقه تولید آزاد Free Production Zone» و امثال اینها...
در دیدگاه كلان عبارات فوق نشان دهنده ویژگی های كلیدی و بسیار مهمی هستند كه متأسفانه كمتر مورد التفات ما قرار گرفته اند برخی از این ویژگی ها عبارتند از:
۱) مناطق آزاد وابسته به جغرافیای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و براساس شرایط زمانی، مكانی و زیرساخت ها و حتی آب وهوایی متفاوت بوده و هر كدام باید به صورت مجزا مورد توجه و برنامه ریزی قرارگیرند.
۲) هر منطقه آزاد وابسته به خصوصیات ماهوی و برنامه های از پیش تدوین شده، دارای دورنمای مشخص با یك فعالیت عمده و اصلی و تعدادی خرده فعالیت كه همگی موازی و همسو با فعالیت اصلی تعریف می شوند، بوده و مورد ارزیابی قرار می گیرند.
۳) مهم ترین ویژگی مناطق آزاد پویا (Dynamic) بودن آنها در راستای اهداف و چشم انداز اصلی و منطبق با تغییرات منطقه ای و جهانی است. درواقع مدیریت مناطق آزاد با برنامه ریزی هوشمند و با اطلاع مداوم از تغییرات جهانی و منطقه ای موجبات لازم برای تحقق توسعه منطبق بر اهداف و برنامه از پیش تعیین شده را فراهم می آورد. اعطای امتیازات خاص و ایجاد جاذبه و شرایط رقابتی از جمله ابزار مهم دولت برای تقویت پویایی در این مناطق است.
۴) از دیگر ویژگی های بسیار مهم مناطق آزاد آن است كه این مناطق به صورت هدفمند مهاجرپذیر هستند و دولت شرایط و تسهیلات مناسب برای مهاجرت افراد غیربومی را به منطقه فراهم می آورد.
۵) با توجه به حجم بالای سرمایه گذاری های دولتی و غیردولتی، مناطق آزاد بسیار استراتژیك بوده و ایجاد امنیت و از آن مهم تر تضمین امنیت در این مناطق بسیار مهم است. در همین ارتباط نیروهای انتظامی، دستگاه های قضایی و بیمه مهم ترین اركان مربوطه هستند.
در كشور ما و از سال ۱۳۶۸جزایر كیش و قشم و بندرچابهار به عنوان نخستین مناطق آزاد تجاری و صنعتی و با هدف ایجاد تسهیلات اداری و گمركی برای گسترش صادرات غیرنفتی انتخاب شدند. متاسفانه در گزارش های رسمی و از جمله گزارش بانك جهانی كه در سایت رسمی این بانك آمده است، مناطق آزاد كشور ما در رده بندی ها، جزو مناطق ناموفق قلمداد شده اند. گزارش های متعدد داخلی نیز در مورد بررسی عملكرد مناطق آزاد تدوین شده كه در جای خود بسیار ارزشمند و قابل تامل هستند. از جمله این گزارش ها نقد عوامل مؤثر بر جذب سرمایه در منطقه آزاد چابهار با استفاده از تكنیك ریاضی AHP است كه ضمن مرور بر اهداف اولیه ایجاد این منطقه، با استفاده از روش های استاندارد و مدلسازی مبتنی بر درخت سلسله مراتب تصمیم وانجام مقایسه های زوجی و با تعیین نرخ سازگاری، ضرایب اولویت متغیرهای مؤثر بر جذب سرمایه اعم از امكانات، قوانین و مقررات، مدیریت، سیاستگذاری های تعیین شده و به جمع بندی و نتیجه گیری رسیده اند.
براساس این گزارش‌ها، مناطق آزاد در كشور ما عمدتا دچار مشكلات مشابهی هستند كه مهم ترین آن ضعف در مدیریت این مناطق است، به عنوان مثال در مورد منطقه آزاد چابهار و با گذشت ۱۴ سال از شروع به كار آن، در بهمن سال ۱۳۷۱ همچنان مشكلات و موانعی وجود دارد كه به شرح ذیل كمی شده اند:
▪ فقدان سازمان های اجرایی مناسب و عدم برخورداری از مدیریت صحیح وكارا با ضریب ۳۲ درصد
▪ محدودیت و نارسایی قوانین و مقررات با ضریب ۲۵ درصد
▪ اثر سیاست های دولت با ضریب ۲۵ درصد
▪ محدودیت منابع و زیرساخت‌ها با ضریب ۱۸ درصد
ضمنا باید خاطرنشان كرد مناطق رقیب در كشورهای همجوار همواره بر مشكلات این مناطق دامن زده و از ضعف های مدیریتی مناطق استفاده كرده اند، به گونه‌ای كه حتی عوامل آنها با امضای تفاهمنامه‌ای مبهم، صوری و غیرعملی موجبات بی اعتبار شدن این مناطق را فراهم آورده و بر بی‌اعتمادی هر چه بیشتر سرمایه‌گذاری در این مناطق دامن می‌زنند.

شادی اصفیا

منبع : مجله گسترش صنعت