اخلاق زیستی اسلامی

اخلاق زیستی اسلامی با [نوعی] تفسیر از شریعت اسلامی مرتبط است. تأملات اخلاق زیستی از خود دین جدایی ناپذیر است؛دینی که بر پیوستگی بین جسم و روح و حوزه های مادی و روحانی و نیز اخلاق و حقوق تأکید دارد
- با توجه به این که در اسلام، برخلاف مسیحیت، اماکن مذهبیِ سازمان یافته و روحانیان منصوب شده وجود نداردحل و فصل موضوعات اخلاق زیستی به فقیهان واجد شرایط سپرده شده است تا درباره حرمتاستحباب، کراهت و یا وجوب یک عمل پیشنهاد شده حکم دهندیک مرد مسلمان هجده ساله در حال راندن موتورسیکلتش در سانحه ای دچار صدمات شدید سر می شود. در بیمارستان مرگ مغزی او اعلام می شود. مسئول هماهنگی پیوند اعضای بیمارستان، نزد مادر سوگوار او می رود تا رضایت او را برای استفاده از اعضای او برای پیوند، جلب کند. در ابتدا مادر بیمار از این رفتار شوکه می شود. اما سپس مؤدبانه می گوید که مایل است قبل از تصمیم گیری در این باره، منتظر رسیدن دیگر اعضای خانواده بماند.
در یک زن مسلمان سی وهشت ساله سرطانِ به سرعت پیش رونده پستان تشخیص داده می شود. او نیاز به راحی و شیمی درمانی پس از جراحی دارد. این زن در هفته پنجم اولین بارداری خود است و به او توصیه می شود قبل از شیمی درمانی، جنین خود را سقط کند.
● اخلاق زیستی اسلامی چیست؟
انسان در اسلام، اشرف مخلوقات و خلیفه خداوند بر روی زمین است. به انسان ها عقل و اختیار اعطا شده و نیز در مواردی، از جمله حفاظت از سایر مخلوقات، محیط زیست و سلامت خودشان مسئول دانسته شده اند. از مسلمانان انتظار می رود که در همه امور، از جمله سلامتی، متعادل باشند. بیماری ممکن است امتحان یا حتی آزمونی تزکیه کننده باشد، اما بلا یا مجازات یا تظاهری از غضب الهی شمرده نمی شود؛ بنابراین بر فرد بیمار واجب است که درمان بیماری را جست وجو کند و از جبری گری بپرهیزد.
اخلاق زیستی اسلامی به شکلی تنگاتنگ با آموزه های گسترده اخلاقی قرآن و سنت پیامبر(ص) و در نتیجه با [نوعی] تفسیر از شریعت اسلامی مرتبط است. تأملات اخلاق زیستی از خود دین جدایی ناپذیر است؛ دینی که بر پیوستگی بین جسم و روح و حوزه های مادی و روحانی و نیز اخلاق و حقوق تأکید دارد. قرآن و سنت پیامبر حاوی اصول راهنمایی کننده مشروح و مشخصی درباره موضوعات مختلف پزشکی هستند. در خود قرآن، در حدی شگفت آور، جزئیات دقیقی درباره رشد جنینی انسان آمده است که گفتمان مربوط به مرتبه اخلاقی و قانونی «رویان» (embryo) [پیش از دوماهگی بارداری] و «جنین» (fetus) [پس از دوماهگی بارداری] انسان پیش از تولد را تحت تأثیر قرار می دهد. اخلاق زیستی اسلامی بر اهمیت پیشگیری تأکید می کند، اما هنگامی که پیشگیری ناکام می ماند و بیماری حادث می شود، آن اصول راهنما را، نه تنها دراختیار پزشک در حال طبابت، بلکه در اختیار بیمار نیز می گذارد. پزشک، وظیفه تلاش برای معالجه بیمار را، با تصدیق این امر که خداوند شفادهنده نهایی است، درک می کند. اخلاق زیستی اسلامی می آموزد که باید با احترام و علاقه با بیمار رفتار کرد و این که به ابعاد جسمی، روانی و روحی تجربه بیماری توجه کرد. اصول عمده سوگندنامه بقراط در اخلاق زیستی اسلامی تأیید می شود. گرچه استمداد از خدایان متعدد در نسخه ابتدایی این سوگندنامه و حذف کردن هر خدایی از نسخه های بعدی، مسلمانان را به انتخاب «سوگندنامه پزشک مسلمان» سوق داد، که در آن از نام «الله» استمداد جسته می شود. این سوگندنامه در «قواعد اسلامی اخلاق پزشکی» در سال ،۱۹۸۱ که به بسیاری از موضوعات نوین اخلاق زیستی مانند پیوند اعضا و تولید مثل آزمایشگاهی می پردازد، آمده است.در اسلام حیات مقدس است؛ هر لحظه از زندگی، ارزشی عظیم دارد، حتی اگر کیفیت آن بسیار بد باشد. حفظ حیات، وظیفه است و پایان بخشیدن به زندگی، بدون دلیل موجّه و مجاز، گناهی بزرگ است. قرآن بر حرمت قائل شدن برای زندگی انسان با ارجاع به فرمان مشابه الهی، که به سایر مردمان موحد داده شده است، چنین تصریح می کند: «... کتبنا علی بنی اسرائیل انّه من قتل نفساً بغیر نفس او فساداً فی الارض فکأنما قتل الناس جمیعاً و من احیاها فکأنّما احیاالناس جمیعاً ...؛ بر بنی اسرائیل چنین حکم نمودیم که هر که نفسی را، جز به قصاص و یا بی آن که فساد و فتنه ای بر روی زمین کند، به قتل رساند مثل آن است که همه مردم را کشته است و هر که نفسی را حیات بخشد، مثل آن است که همه مردم را حیات بخشیده است» (۱). این آیه به پیشرفت های پزشکی در نجات جان انسان ها مشروعیت می بخشد و ممنوعیت خودکشی و مرگ ترحم آمیز (اتانازی) را موجه می سازد.
● سوگندنامه پزشک مسلمان
این سوگندنامه، شامل این موارد است: متعهد شدن به حفاظت از حیات انسانی در همه مراحل و شرایط، حداکثر تلاش برای نجات انسان ها از مرگ، بیماری، درد و اضطراب؛ خود را یکسره به رحمت خدا سپردن؛ عرضه کردن مراقبت های پزشکی به افراد نزدیک و دور، پرهیزکار و گناهکار و دوست و دشمن.
اخلاق زیستی اسلامی، به عنوان پدیده ای مستند به شریعت اسلام، بر دو پایه استوار است: ۱. قرآن؛ کتاب مقدس همه مسلمانان که یکی از مقاصد اصلی آن ایجاد بیشترین میزان ممکن از انگیزه های سازنده اخلاقی در انسان هاست و «... برای اهل ایمان، هدایت و شفاست...» .(۲)؛ ۲. سنت؛ وجوهی از شریعت اسلامی که بر اساس سخنان یا سیره پیامبر است. تکوین شریعت اسلامی در میان شاخه سنّی اسلام، در طول اعصار، همچنین بر اساس اجماع، قیاس و عرف بوده است. شاخه شیعی اسلام، اگرچه در مواردی تفاسیر، روش شناسی و نظام مرجعیت ویژه خود را به وجود آورده است، اما، در مجموع، قواعد اخلاق زیستی آن به طور بنیادی با موضع سنّیان تفاوتی ندارد.
با توجه به این که در اسلام، برخلاف مسیحیت، اماکن مذهبیِ سازمان یافته و روحانیان منصوب شده وجود ندارد، تعیین شیوه های معتبر مذهبی و به همین ترتیب حل و فصل موضوعات اخلاق زیستی، به فقیهان واجد شرایط سپرده شده است تا درباره حرمت، استحباب، کراهت و یا وجوب یک عمل پیشنهاد شده حکم دهند.
فقیهان مسلمان برای پاسخ دادن به مسائل مربوط به فن آوری نوین پزشکی، با کسب اطلاعات لازم از کارشناسان فنی، گردهمایی های منظمی دارند که در آنها موضوعات مستحدثه بررسی می شود و درباره آنها به اجماع می رسند. بر این روال، در چند سال گذشته در این گردهمایی ها به موضوعاتی مانند پیوند عضو، مرگ مغزی، بارداری آزمایشگاهی، فن آوری های واحد مراقبت های ویژه (ICU) و حتی موضوعات آینده نگرانه ای مثل پیوند تخمدان پرداخته شده است. «سازمان اسلامی علوم پزشکی» (The Islamic Organization of Medical Sciences)، که مرکز آن در کویت است، نیز گردهمایی را برگزار و «بولتن طب اسلامی» (Bulletin of Islamic Medicine) را منتشر می کند. البته اغلب جوامع اسلامی، به نظر عالمان دینی شناخته شده خود گردن می نهد.اسلام دینی متحجر نیست و برخوردار از نظرات گوناگونی در موضوعات اخلاق زیستی است. این تنوع، ناشی از مکاتب فقهی گوناگون، مذاهب مختلف اسلامی، تفاوت ها در پس زمینه فرهنگی و سطوح متفاوت رعایت آداب مذهبی در جوامع مختلف است. برخی گروه های مسلمان در کانادا، که از اروپا و آفریقای شرقی آمده اند، ممکن است در مواردی متساهل تر از اجتماعات محافظه کارترِ پاکستانی یا بعضی کشورهای خاورمیانه باشند.
در موضوعات اخلاق زیستی، امر شگفت آور یا غریبی برای پزشکان کانادایی به چشم نمی خورد و اغلب آنها از وجود شباهت در رویکرد به موضوعات اخلاق زیستی در ادیان وحدانی بین اسلام و یهودیت شگفت زده می شوند.سه دین توحیدی یهودیت، مسیحیت و اسلام به یک خدا، خدای ابراهیم (به همین دلیل این ادیان «ابراهیمی» نامیده می شوند) و خدای همه جهان معتقدند. در اسلام، نوح، ابراهیم، موسی و عیسی، مانند حضرت محمد(ص)، پیامبران اولوالعزم شمرده می شوند. گرچه اسلام تفاوت هایی در آموزه های خود با یهودیت و مسیحیت دارد، اما مقررات اخلاقی آن در اصول با این ادیان مشابه است.
اگر اخلاق زیستی سکولار غربی را بتوان «حق محور» (right -centered) توصیف کرد، که تأکید شدیدی بر حقوق فردی دارد، مبنای اخلاق زیستی اسلامی، وظایف و تعهدات (مثلاً حفظ حیات و جست وجوی درمان) است، گرچه حقوق (حق الله، حق الناس، حق النفس) و نیز «امر به احسان» نیز در این اخلاق زیستی در شمار مفاهیم برجسته اند.
● چرا اخلاق زیستی اسلامی مهم است؟
در سال ۱۹۹۱ از مجموع یک میلیارد مسلمان جهان، ۵۵۰ هزار نفر آنها در کانادا می زیستند و شمار آنها در حال افزایش برآورد می شود. جامعه مسلمان کانادا هنوز جمعیتی جوان و مهاجر و از لحاظ زبانی و نژادی متنوع است. اگرچه مسلمانان در سراسر کانادا ساکن هستند، اما دو سوم کل مسلمانان در تورنتو، مونترآل و اُتاوا زندگی می کنند. شمار مسلمانان در ایالت های برتیسیق کلمبیا و اونتاریو به سرعت در حال رشد است. بیشترین تعداد مسلمانان، پاکستانی یا عرب هستند، گرچه در میان آنان افرادی از شصت کشور جهان وجود دارد. در سال های اخیر یوگسلاوی سابق، بزرگ ترین منبع منفرد مهاجران مسلمان بوده است و بر کشورهایی مانند پاکستان، مصر، لبنان و هند پیشی گرفته است. بسیاری از مسلمانان دین خود را تقریباً در هر جنبه ای از زندگی شان دخالت می دهند. آنها در مکالمات روزمره از نام خدا مدد می جویند و زندگی را در سایه فرامین قرآن و سنت پیامبر می گذرانند، با این اعتقاد که باید در برابر اعمالشان کاملاً پاسخگو باشند و در معرض داوری نهایی قرار می گیرند. گرچه مسلمانان، هنگام بیمار شدن، [در انجام دادن فرائض] از تخفیف های مجاز و معینّی برخوردارند، بعضی از آنها در هنگام بیماری، و حتی هنگام بستری شدن در بیمارستان، سعی می کنند رویه اسلامی زندگی خود را حفظ کنند. درک بیشتر اخلاق زیستی اسلامی، به مراقبت پزشکی از این بخش قابل توجه جمعیت کانادا یاری خواهد رساند.
● رویکرد به اخلاق زیستی اسلامی در طبابت
اطلاعات درباره اخلاق زیستی اسلامی به آسانی از طریق اینترنت قابل دستیابی است (وب سایت های مربوط در آخر مقاله آمده است). با این حال ممکن است بسیاری از مسلمانان از قواعد فعلی درباره اخلاق زیستی آگاه نباشند. اگر اجتماع های رهبران مذهبی یا مددکاران اجتماعی خاص خودش را داشته باشند، می توانند منبع اطلاعاتی مفیدی را در اختیار داشته باشند. بیمارستان ها باید شماره های تماس با این افراد را، به خصوص در بخش های اورژانس، در دسترس داشته باشند.
مسلمانان کانادا دارای پس زمینه های فرهنگی متفاوتی هستند، اگرچه ممکن است با روش عمومی زندگی در کانادا مأنوس شده باشند. اندازه رعایت عقاید و رسوم سنتی مسلمانان متفاوت است. پزشکان باید به این تنوع آگاه باشند و از برخورد کلیشه ای با بیماران مسلمان اجتناب کنند.
در سطح عملی، پزشکان کانادایی، که با اخلاق زیستی اسلامی آشنا هستند، متوجه خواهند شد که به کار بستن اقداماتی ساده می تواند تفاوت های بزرگی برای بیماران مسلمان آنها داشته باشد. علاوه بر درک دین و فرهنگ، ملاحظات علمی معدودی وجود دارند که به خصوص برای مسلمانان متدین تر می تواند به کار رود. در زیر به بیان شش اقدام عملی برای بهبود بیماران مسلمان، که بیانگر اختلاف قواعد اخلاق زیستی اسلامی و غیر اسلامی است، می پردازیم.
۱) رژیم غذایی: مسلمانان قواعد غذایی نسبتاً دقیقی دارند. گوشت خوک و نیز الکل برای آنها حرام است (گرچه الکل به صورت خارجی قابل کاربرد است). گوشت مصرفی آنها باید حلال و تهیه شده از راه ذبح شرعی باشد.
۲) مَحرمیت: زنان مسلمان از برهنه کردن بدنشان اکراه دارند. در صورت امکان، پزشکان باید از بیمار مؤنث بخواهد یک ناحیه از بدنش را برهنه کند. پزشکان باید، به خصوص در هنگام معاینه سینه ها و دستگاه تناسلی، کاملاً محتاط و ملایم باشند و از پیش توضیح دهند که قصد دارند چه کاری را انجام دهند. به خصوص اگر پزشک مرد باشد، یک همکار [ترجیحاً زن] باید حضور داشته باشد. بسیاری از خانواده های مسلمان ترجیح می دهند، در صورت امکان، اعضای زن خانواده را پزشک زن معاینه کند، به خصوص اگر معاینه دستگاه تناسلی مطرح باشد، هرچند این امر ضرورت مطلق ندارد.
۳) ارتباط: بیشتر مسلمانان به تازگی وارد کانادا شده اند و ممکن است دارای مشکلات زبانی باشند؛ بنابراین توصیه می شود که یک مترجم، ترجیحاً اما نه ضرورتاً، همجنس بیمار پزشک را همراهی کند.
۴) رعایت فرایض مذهبی: ملاحظات مربوط به سلامت، عموماً، بر انجام دادن همه فرائض مذهبی ترجیح دارد. اما مسلمانان متدین تر و آنهایی که از لحاظ جسمی توانایی دارند، ممکن است بخواهند در بیمارستان فرایض مذهبی خود را اقامه کنند. آنها برای وضو گرفتن به آب جاری و یک محل کوچک و آرام برای نمازگزاردن به سوی قبله نیاز دارند. کارکنان نباید حین به جا آوردن نماز، آرامش بیمار را به هم بزنند. بعضی از بیماران هم اغلب اوقات قرآن را از حفظ می خوانند یا به نظر می رسد در حالتی از مراقبه باشند. بیماران مسلمان در طول ماه رمضان ممکن است تقاضا کنند که، علی رغم این که هنگام بیماری روزه بر آنها واجب نیست، روزه بگیرند. مسلمانان روزه گرفتن و دعا کردن را مایه شفا می دانند.
۵) کسب رضایت: به طور بنیادی، اصول و اجزاء روند کسب رضایتی که در کشورهای غربی پذیرفتنی است، در مورد مسلمانان هم کاربرد دارد، گرچه مسلمانان (برحسب تحصیلات، پس زمینه و فرهنگ) اغلب می خواهند پیش از رضایت دادن در مورد اعمال عمده پزشکی، با اعضای خانواده خود مشورت کنند. هنگام کسب رضایت، در مواردی که مربوط به سقط جنین، امور مربوط به مرگ، یا موضوعات جنسی و بیماری های زنانگی است، باید توجه خاص شود.
۶) بهداشت: مسلمانان، در مجموع، در موضوعات مربوط به کارکردهای بدنی و بهداشت بسیار جدی هستند. ترشحات بدنی مانند ادرار و مدفوع نجس به حساب می آید و باید به ترتیب خاصی پاک شوند. تطهیر، به خصوص پیش از نمازها، مهم است و بنابراین ضروری است آب جاری در دسترس بیمار باشد. بسیاری از مسلمانان با کولوستومی شدن [اتصال روده بزرگ به منفذی پوستی در موارد سرطان های گوارشی برای آن که دفع مدفوع از طریق آن صورت گیرد] مخالفت می کنند؛ زیرا این حالت، طاهر شدن برای اقامه نماز را بسیار مشکل می کند؛ بنابراین جراح باید وقتی بیش از وقت لازم را برای توضیح نیازهای پزشکی، به بیمار مسلمان صرف کند.
● توضیح دو بیماری ذکر شده در ابتدای مقاله
۱) مورد اول
پیوند اعضا تقریباً در همه کشورهای اسلامی انجام می شود. این پیوندها عموماً شامل اهدای کلیه از سوی نزدیکان زنده بیمار است، اما اهدا کلیه از جسد هم رو به افزایش است. تأیید معاد جسمانی توسط قرآن باعث مشخص شدن بسیاری تصمیم گیری های مذهبی و اخلاقی در مورد اجساد شده است. مثله کردن و نیز سوزاندن جسد به شدت تحریم شده است. با این حال، کالبدشکافی، گرچه در کشورهای مسلمان غیرمعمول است، تحت شرایط خاصی (برای مثال هنگام احتمال وقوع جنایت) مجاز دانسته می شود. به طرز مشابهی، بسیاری از عالمان مسلمان، پیوند عضو از جسد را مجاز شمرده اند.
مرگ هنگامی رخ داده است که روح جسم را ترک کرده باشد، اما لحظه دقیق این امر را نمی توان با قاطعیت معلوم کرد. بنابراین، مرگ بر اساس علائم جسمی تشخیص داده می شود. مفهوم مرگ مغزی توسط بیشتر عالمان و فقیهان مسلمان حاضر در سومین «گردهمایی بین المللی فقیهان مسلمان» در عمّان، اردن، در اکتبر ۱۹۸۶ پذیرفته شد. اکنون اغلب، اما نه همه کشورهای مسلمان، معیارهای مرگ مغزی را می پذیرند؛ مثلاً در عربستان سعودی حدود نیمی از پیوندهای کلیه با کاربرد معیارهای مرگ مغزی از جسد صورت می گیرد.
مادر پسری که به تازگی در بخش مراقبت های ویژه درگذشته بود، در ابتدا شوکه شد؛ چرا که انتظار چنین رفتاری را به این سرعت پس از مرگ پسرش نداشت. اما مسئول هماهنگی پیوند در بیمارستان مخصوصاً برای این موارد آموزش دیده است و بسیار باتجربه و حساس به فرهنگ طرف های مقابل خود است. او به مادر فرصت می دهد که در این مورد تأمل کند و منتظر رسیدن افراد خانواده اش بماند. ایمان مادر به او آموخته است که خداوند لحظه پایان زندگی را تعیین می کند؛ او گرچه سوگوار است، اما می داند هنگامی که لحظه مقدر مرگ فرزندش فرا برسد، هیچ چیزی نمی تواند او را نجات دهد. یک مدرس علوم اسلامی در کالج محلی، که از دوستان خانواده است، وارد می شود و تأیید می کند که در اسلام متفق القول همه با اهدای اعضا موافقت دارند. به گروه جراحی درباره ضرورت اسلامی دفن جسد در همان روز تذکر داده می شود و آنها برای برداشت اعضا در بعدازظهر همان روز آماده می شوند.
۲) مورد دوم
دیدگاه عمومی اسلامی این است که، اگرچه شکلی از حیات پس از انعقاد نطفه وجود دارد، حیات کامل انسانی با حقوق ملازم آن تنها پس از حلول روح در جنین آغاز می شود. بر اساس تفاسیر آیات قرآنی و گفته های پیامبر اسلام(ص)، اغلب عالمان مسلمان معتقدند که حلول روح حدود ۱۲۰ روز (۴ماه قمری به علاوه ۱۰ روز) پس از انعقاد نطفه صورت می گیرد. گروه اندکی از عالمان معتقدند که این امر حدود ۴۰ روز پس از انعقاد نطفه انجام می گیرد.
نظر فقیهان مسلمان درباره سقط جنین متفاوت است. بسیاری از آنان سقط جنین را پس از لانه گزینی رویان در رحم و پیش از حلول رحم، در مواردی که دلایل فقهی و پزشکی کافی وجود داشته باشد، مجاز می شمرند؛ از جمله این دلایل تجاوز به عنف است. اما برخی عالمان سنی و نیز برخی عالمان شیعه عموماً سقط جنین را در هر مرحله ای از بارداری پس از قرار گرفتن رویان در رحم، حتی پیش از حلول در رحم، مجاز نمی شمارند، مگر این که حیات مادر در معرض خطر جدی باشد. سقط جنین پس از حلول روح از سوی عالمان مسلمان اسلامی تحریم شده است، اما بیشتر آنها حفظ حیات مادر را از این قاعده استثنا می کنند. اگر اجبار بر این باشد که بین حیات مادر و حیات جنین، یکی انتخاب شود و حفظ حیات هر دوی آنها ممکن نباشد، حفظ زندگی مادر در اولویت قرار می گیرد. مادر، ریشه، و جنین، جوانه شمرده می شود.
در مورد بیماری که در این مقاله معرفی شد، شیمی درمانی برای سلامت مادر ضروری است، اگرچه ممکن است باعث سقط یا اختلالات شدید مادرزادی در جنین شود. بارداری به خودی خود ممکن است باعث بدتر شدن سرنوشت مادر و پاسخ او به درمان شود. برای سقط جنین موارد معین شده پزشکی وجود دارد. بعضی از دیدگاه های نوین در میان مسلمانان گرچه پذیرش عام نیافته اند، تشخیص پیش از تولدِ بیماری در جنین را نیز به عنوان دلیلی برای بررسی امکان سقط می پذیرند، و قبول می کنند که ناهنجاری های شدید مادرزادی جنین به خودی خود دلیلی برای ختم بارداری پیش از حلول روح در جنین است.
در مورد بیمار ما دو پزشک گواهی می کنند که شیمی درمانی و سقط جنین ضروری است، و سقط جنین پس از کسب رضایت بیمار و شوهرش انجام می شود. این زوج می گویند که بسیار علاقه مندند که در آینده فرزندی داشته باشند و به پزشک خود اطلاع می دهند که باروری آزمایشگاهی در اسلام مورد قبول است. آنها درخواست می کنند که، در صورت امکان، پیش از شیمی درمانی [که ممکن است باعث از بین رفتن کامل تخمک ها در زن شود] تعدادی از تخمک های او برداشته و منجمد شود تا بعدها برای باروری آزمایشگاهی از آنها استفاده شود. این امر در صورتی مجاز خواهد بود که اسپرم بارورکننده تخمک ها، حتماً از شوهر همان زن به دست آمده باشند و در هنگام باروری آزمایشگاهی آنها هنوز زن و شوهر باشند و شوهر فوت نکرده باشد. به عنوان یک روش جایگزین از سوی پزشکان، استفاده از مادر جانشین [تلقیح آزمایشگاهی و اسپرم و تخمک و سپس قرار دادن جنین حاصل در رحم زن دیگر] به آنها پیشنهاد می شود. این زوج پس از مشاوره با عالم دینی محلی شان مطلع می شوند که در شریعت اسلامی زنی که کودک را به دنیا می آورد و نه دهنده تخمک، مادر قانونی به حساب می آید؛ بنابراین، استفاده از مادر جانشین کنار گذاشته می شود.

وب سایت های اینترنتی مربوط
* راهنمای سرویس جهانی بی بی سی درباره اسلام
www.bbc.co.uk/worldservice/people/features/world_religions/islam.shtml
* وب سایت دانشگاه کالگاری درباره اسلام
http://members.home.net/islam/index_i.html
* شورای زنان مسلمان کانادا
www.ccmw.com
* دایره المعارف بریتانیکا، مدخل «اسلام»
www.britanica.com/beom/eb/article/۸/۰,۵۷۱۶,۱۰۸۱۳۸+۱+۱۰۵۸۲۵, ۶۰.HTML?query=islam
* سازمان اسلامی علوم پزشکی
www.islamset.com
* مطالعات اسلامی
www.arches.uga.edu/godlas
سایت های اسلامی برگزیده
www.islamtopsites.com
http://ethics.acusd.edu/index.html
این سایت بهترین و بزرگ ترین سایت در زمینه اخلاق و متعلق به دانشگاه «سان دیه گو» است. سایتی خوش ساخت و دارای پیوندهای بی شمار است. این سایت دو بخش اخلاق نظری و اخلاق کاربردی دارد. در بخش نخست نظریه های مختلف اخلاقی را در حوزه های فرااخلاق و اخلاق هنجاری توضیح می دهد، و در قسمت اخلاق کاربردی، به صورت موضوعی، درباره تمام جوانب موضوع بحث می کند. موضوعات مهم اخلاق کاربردی شامل سقط جنین، اُتانازی، کلونینگ، حقوق جانداران و... است
http://www.uwc.edu/fondolac/faculty/rrigheri/biomed.htm
این سایت، تنها به اخلاق زیستی و موضوعات آن می پردازد. همچنین پیوندهای بسیاری نیز در زمینه اخلاق در آن وجود دارد.
http://www.uwc.edu/fonddolac/faculty/rrigheri/biomed.htm
این سایت اختصاصاً به موضوعات اخلاق پزشکی می پردازد. پیوندهای زیادی نیز به سایت های دیگر دارد.
پی نوشت ها
۱. مائده/ ۳۲.
۲. فصلت/ ۴۴.
* دکتر دعار استاد جراحی دانشکده پزشکی دانشگاه سلطان قابوس در عمّان، اردن، است. او در سال تحصیلی ۹۹- ۱۹۹۸ استاد مدعو دانشگاه تورنتو در دانشکده حقوق، بخش جراحی و نیز مرکز مشترک اخلاق زیستی بود. او همچنین عضو کمیته اخلاقی سازمان ژنوم انسانی است. آقای الخیتامی عالم اسلامی و شاغل در بخش میکروب شناسی بیمارستان دانشگاه سلطان قابوس است.
نویسنده: ا . - بن سامیت الخیتامی / عبدالله س . - دعار
مترجم: علی - ملائکه
منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از خردنامه همشهری، دی ۱۳۸۳

منبع : باشگاه اندیشه