آیین مانی

مانی پیامبرایرانی است که نفوذ افکارش بیش از یک هزارسال در خِطّه وسیعی از چین تا اروپای مرکزی و شمال آفریقا حادثه آفریده. وی در آخرین سال های حکومت اشکانیان به دنیا آمد
مادرش احتمالاً از دودمان نجبای اشکانی و پیرو مذهب ماندایی ها یا صابئین بودند که پس از مهاجرت از فلسطین در دشت میشان از نواحی خوزستان می زیستند. صابئین یا ماندائی ها غسل تعمید می یافتند و طریقه گُنوسی، مخلوط با عقاید بابِلی و ایرانی، در معتقدات ایشان راه یافته بود.
مانی روز جلوس شاپور اوّل، دوّمین پادشاه ساسانی، از راه آشنایی با برخی شاه زادگان و درباریان، به حضور شاه رسید و کتاب خود شاپورگان را بدو تقدیم داشت ومورد علاقه و احترام او قرار گرفت و سالیان دراز در مسافرت ها و جنگ ها همراه شاپور به نقاط مختلف سفر کرد. وی ظاهراً در مداوای بیماران نیز شهرت داشت، امّا چون از درمان فرزند شاه درماند مورد غضب وی قرار گرفت.
در زمان جانشینان شاپور، مانی سال ها در زندان بود و عاقبت به بدخواهی موبَدان بزرگ درباری، از جمله کَرتیر، محاکمه و وحشیانه شکنجه و کشته شد. محکومیت مانی نتیجه قدرت فوق العاده ای بود که موبَدان زَرتُشتی، با پیوند دین و سیاست در دوران ساسانیان، به دست آورده بودند. پیکر بی جان مانی سال ها بر دروازه جندی شاپور آویخته بود. این دروازه را تا قرن ها بعد آن را دروازه مانی می خواندند.
مانی با ادیان زمان خویش آشنایی گسترده داشت و معتقداتش ترکیبی از عقاید مسیحی، زَرتُشتی و بودایی بود. وی اساس ادیان را یکی می دانست و بر جنبه های اخلاقی تأکید بسیار داشت و رعایت احوال توده های محروم را لازم می شمرد. از این نظر حتی دشمنان مانی، چون سنت اگوستین، نیز به اخلاق والای او شهادت داده اند. در دستورات اخلاقی مانی هرگونه حرص مال و جاه و شهرت زشت شمرده شده است. وی پیش آهنگ صلح و آشتی بود و به کار بردن جنگ افزار و جنگ آوری را جایز نمی دانست.
به باور مانَویان، زناشویی و داشتن فرزند اسیر کردن دوباره نور در ظلمتِ مادّه و تن است. بنابراین، برگزیدگان مانَوی از ازدواج پرهیز داشتند. با این همه زنان درجوامع مانَوی مورد احترام بسیار بودند. در تاریخ روم از زنی به نام جولیا یاد می شود که یکی از مبلّغان معروف مانی بود. وی در دربار امپراتور با شجاعت و زبان آوری تمام از عقاید خویش دفاع کرد و عاقبت چون دیگر مانَویان جان بر سر اعتقادات خود گذاشت.
مانَویان در شعائر دینی از تشریفات و تظاهرات دوری می جستند و به قربانی و غسل و تعمید نیز اعتنا نداشتند. امّا هنر نزد ایشان بسیار گرامی بود. مانی مخترع خطّ جدیدی مشتق ازخطّ سُریانی نیز بود و آثار خود را به این خط می نگاشت. افزون بر این، وی معتقدات پیچیده خود را درباره دستگاه عظیم آفرینش که در مخیّله پرورده بود در کتابی به تصویر درآورد. این کتاب اَرتَنگ یا اَرژَنگ نامیده می شد و ازجهت زیبایی و رنگ آمیزی مَثَل بود.
موسیقی نیز در دین مانی مقامی بزرگ داشته است. سرودهای مذهبی و مجالس عمومی دعا و نیایش با موسیقی همراهی می شد. به نظر مانَویان نماز و موسیقی دو هدیه آسمانی است و پرداختن به آن پاداش بزرگ دارد. در آثار متعدّدی که از مانَویان درچین، هند و ترکستان برجای مانده نشانه های خطّ خوش، کاغذ نفیس و تزیینات صفحه و نقّاشی جلد با بیان شاعرانه و آهنگین و دید هنرمندانه درآمیخته است.
دین مانی درزمان خود او به وسیله مبلّغان به سراسر جهان متمدّن آن روزگار پراکنده شد. پس از کشته شدن مانی سرکوب مانَویان با شدّت و خشونت بسیار در داخل ایران دنبال گردید، امّا درهمان زمان یکی از ملوک عرب حمایت آنان را به عهده گرفت و بسیاری از مانویان فراری نزد او رفتند. حدودیک قرن پس از قتل مانی، در سوریه، مصر، آفریقای شمالی تا اسپانیا و مملکت گال از حضور فعّال مانویان نشان بسیار برجای بوده است. در قرن چهارم میلادی، سنت آگوستین، که بعدها آثار او از جمله مهم ترین نوشته ها در دفاع از مسیحیت به حساب آمد، به مدّت نه سال مانَوی شد.
در کتاب های معروف او شهر خدا و شهر دنیا، که در ردّ عقاید مانی نوشته شده، تأثیر عقاید مانی آشکار است. اهمیّت و نفوذ مانَویان دراین قرن در رم، مرکز پاپ، به درجهای بود که کنستانتین، امپراتور روم در سال ۳۲۶م برضدّ اهل بدعت (مانَویان) فرمانی صادر کرد و درسال ۳۷۲م والنتاین حقوق اجتماعی را ازمانَویان سلب کرد و برای برگزیدگان مانَوی حکم اعدام و تبعید داد. امپراتور یوستینین درسال ۵۲۰م، که مصادف با درگیری های شدید امپراتوران روم و شاهنشاهان ساسانی بود، برای کلیه مانَویان حکم اعدام صادر کرد زیرا به عنوان عناصر طرفدار ایران موجب هراس دربار امپراتوران روم بودند. در همین اوان مانَویان در ایران نیز مورد شکنجه و آزار قرار می گرفتند.
دین مانی در اواخر قرن هفتم میلادی به چین راه یافت. درسده دهم میلادی ریاست مذهبی مانَویان از بابِل به سمرقند منتقل شد، از راه جامعه های سرّی و پنهانی منتشر و هم ردیف با عقاید تائو و بودا پیروان بسیار یافت. بعد از اسلام، در زمان خلفای اُموی و عبّاسی، کشتار مانویان بارها صورت گرفت. دراین زمان ایشان را زَندیق یا زَندیک می گفتند. نوشته های بسیار در ردّ عقاید آنان برجای مانده است. با این همه شماری قابل ملاحظه از ایرانیان نامی دربار خلفا مانَوی بودند یا ایشان را به داشتن این عقاید متّهَم می کردند. ابن مُقَفَّع، مترجم و نویسنده بزرگ دربار اُموی و اوایل دوره عبّاسی از مشهورترین آن هاست.
اندیشه های حسین بن منصور حلاّج نیز شباهت های آشکار با عقاید مانَویان دارد. درقرن چهاردهم میلادی، جنگ های صلیبی برضد کاتارها که شعبه ای از پیروان مانی بودند در اروپا به کشتار وحشیانه مردمی انجامید که مرگ را، همچون زَندیق(زندیک)های ایرانی در دوران خلافت عبّاسی با سکوت و سکون پذیرا می شدند. بدین ترتیب دین مانی کمابیش هزار تا هزارو دویست سال دوام کرد و بر بسیاری از رویدادهای اجتماعی دوران خود اثر گذاشت. مزدک نیز معتقدات اقتصادی و اجتماعی خودرا از مانَویت گرفت و در اروپا، تا قرن های دوازدهم و سیزدهم، بسیاری از شورش هایی را که علیه مالکان بزرگ و کلیسا رخ می داد متأثّر از عقاید مانویان می دانستند.

منبع : بانک اطلاعات گردشگری