حرم مطهر حضرت عباس (ع)

● رواق‌ها
گنبد خانه حرم حضرت عباس(ع) را چهار رواق دربرگرفته كه سقف و دیوارهای هر یك از داخل با كاشی و آینه كاری تزیین شده است. این رواق عبارتند از:
▪ رواق شمالی:‌
این رواق از رواق شرقی و غربی جدا شده و قبلا میان دو قسمت آن دیواری وجود داشته كه بعدها برداشته شده است .
در ضلع شمالی این رواق ، حجره‌ای است كه دری نقره‌ای دارد و به راهروای زیر زمینی گشوده می‌شود كه به قبر حضرت ابوالفضل(ع) می رسد. گفته‌اند : این جا بر نهر علقمی مشرف بوده است . در جوار این حجره ، حجره دیگری است كه مقبره آل‌نواب را تشكیل می دهد . پس از آن به ترتیب كتابخانه حرم حضرت قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس(ع) ، مقبره مرحوم سید میرزا وكیل و مقبره مرحوم حاج محمد رشید جلبی صافی ، شهردار سابق ، واقع است . دو مقبره دیگر هم وجود دارد كه درهای آنها از صحن گشوده میشود . این دو مقبره عبارتند از مقبره علامه سید كاظم بهبهانی كه در گوشه شمال شرق حرم واقع شده و مقبره مرحوم حاج حسین حلاوی كه در گوشه شمال غرب واقع است.
پیشتر در ضلع غربی حرم چاه آبی وجود داشته و مخزنی كه در یكی از غرفه‌ها بوده و در جریان شست وشوی حرم از آن استفاده می‌شده ، با آب این چاه پر می‌شده است. این غرفه همان است كه بعد‌ها به مقبره سید میرزا وكیل تبدیل شد. با توجه به این كه پیشتر میان رواق شمالی و حرم دیواری وجود داشته و این دیوار را برداشته‌اند، درهایی كه آن جا بوده یكی به مقبره سید عباس سید حسین ضیاءالدین عموی تولیت حرم حضرت ابوالفضل(ع) بالا سر واقع است و دیگری به مقبره هنود برده است.
هنگامی كه حاج‌رئیس ، وزیر شیخ خزعل خوزستانی فرمانروای خرمشهر پمپ آبی بر روی نهر حسینیه نصب كرد، از آنجا به حرم امام حسین (ع) و حرم حضرت عباس(ع) لوله‌‌كشی كرد و پس از آن چاه واقع در حرم را پر كرد و حوض را نیز از میان برد.
▪ رواق غربی:
در دو سوی این رواق دو در قرار دارد: دری كه در سمت جلو است و به صحن گشوده می‌شود ((سباب‌الرواق‌)) نام دارد و كفشداری واقع در كار این در از آن ورثه شیخ محمود كشوان است. در دوم، در ۲۶ فوریه ۱۹۴۲ میلادی به سمت ضلع شمال غرب گشوده شده و نام آن ((باب‌المراد)) است و به تولیت حرم تعلق دارد. مقبره هنود و مقبره عمومی تولیت در فاصله میان همین دو در قرار دارد.
▪ رواق شرقی:
این رواق پنج مقبره را در بر گرفته است: نخست مقبره حریری ،كه مرحوم سید محسن سید محمد علی آل طعمه در آن به خاك سپرده شده است. دوم مقبره مرحم سید حسون‌النائب از آل ضیاءالدین كه فرزند او سید علوان‌النائب نیز در آن مدفون است. سوم مقبره متولیان حرم ابوالفضل العباس (ع) كه سید مرتضی و فرزندش سید محمد حسن آل ضیاءالدین در آن به خاك سپرده شده اند. چهارم مقبره‌ای كه سید علی سید جواد آل طعمه تولیت حرم و نیز فرزندش دكتر عبدالجواد كلیدار در آن دفن شده‌اند، و پنجم مقبره‌ای كه مدفن سید نوری سیدمهدی سیدصالح آل طعمه و قبر برخی از عموزادگان اوست .
▪ رواق جنوبی:
این رواق همان است كه با سه دهنه در، به ایوان طلا متصل میشود. در اول همان است كه در سمت شرق ایوان قرار دارد و به كشیكخانه باز می شود. در دوم در ایوان طلاست كه سید عباس خطیب فرزند سید‌محمد مهدی آل تولیت پیشین حرم حضرت ابوالفضل (ع) در آستانه آن به خاك سپرده شده است. سومین در نیز در سمت چپ ایوان واقع است و به كشیكخانه گشوده می‌شود. در سال ۱۳۶۷ حاج حسین حجار باشی به سنگفرش كردن كف حرم بع باقی‌مانده سنگ‌های تراشیده شده برای قصر گلستان در تهران اقدام كرد. هزینه این كار در آن زمان بیش از ۱۵ هزار تومان برابر با ۱۱۰۰ دینار عراقی بر‌اورد شده است.
● گنجینه حرم حضرت ابوالفضل العباس (ع)
در حرم حضرت عباس (ع) گنجینه‌ای است كه اشیای ارزشمند غیر قابل قیمت‌گذاری در خود جای داده است. از آن جمله می‌توان به قالی های نفیس ، قالی‌های بافته شده به نخ‌های زر یا نگین‌های قیمتی ، چلچراغ‌های طلایی ، شمشیر‌های مرصع ، ساعت‌های دیواری طلایی ، ساعت‌های ساخته شده از چوب آبنوس و همانند آن اشاره كرد.
در این گنجینه ، همچنین مجموعه‌ای از مجسمه‌های طلایی كشتی‌های مسافربر كه یك ناوگان را تشكیل می‌دهد، صندوقی آهنی دربردارنده چند مهر امضای تصویری حقیقی از سرمبارك امام حسین(ع) كه از ایتالیا آورده شده است، مصحفی خطی منسوب به امیرمؤمنان(ع) و تعدادی نسخه خطی وجود دارد كه شماره آنها ۱۰۹ نسخه میرسد و بیشتر آنها نیز قرآن خطی به خط كوفی است.
در شناسنامه ای كه از نسخه های خطی این گنجینه به دست آورده ام نوشته بود: این مجموعه دربردارنده ۱۰۹ نسخه و همه نیز قرآن خطی است. به هر روی، آنچه درباره قدمت و ارزش هنری و تاریخی اشیا و نفایس موجود در گنجینه حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) هم می توان گفت.
مخطوطات موجود در این گنجینه دارای فهرست چاپ نشده ای است كه نگارنده تنها نسخه ای ماشین نویسی شده از آن رویت كرده است. استاد ناصر نقشبندی در نوشته ای بدین مطلب اشاره كرده كه در حرم حضرت ابوالفضل(ع) سه نسخه قدیم قرآن خطی كه به خط كوفی نوشته شده است نگهداری می شود.
محل گنجینه زمانی در حجره ای واقع در زاویه رواق جنوبی قرار داشت كه پیش از آن مقره مرحوم شیخ حسین بن احمد بن شیخ علی تولیت حرم حضرت عباس(ع) بوده است.
این گنجینه در حال حاضر به محل مقبره آل خیرالدین كه درش از صحن گشوده میشود انتقال یافته است. در سال ۱۲۶۵ هجری قمری هیاتی ویژه با حضور سعیدالسید آل سلطان تولیت فعلی و سیدحسین سیدحسن وهاب تولیت پیشین حرم از مجموعه اشیا و نفایس گنجینه حرم حضرت عباس(ع) فهرستی تهیه و آن را مهر و موم كرد. این فهرست كه ارزش مجموعه اشیای مذكور در آن هزار لیره طلایی تركی تخمین زده شده به شرح زیر است.
▪ یك نسخه قرآن با قطع بزرگ به خط كوفی و تذهیب شده.
▪ ۱۶ نسخه قرآن های دیگر در قطع بزرگ.
▪ دو مصحف به خط كوفی در قطع كوچك.
▪ دو چلچراغ طلایی، یكی بزرگتر به وزن ۴۱۷ مثقال و دیگری متوسط با وزن ۴۰ مثقال.
▪ دو چلچراغ كوچك ساخته شده از آمیخته طلا و نقره هر یك به وزن ۱۵ مثقال.
▪ دو چلچراغ بزرگ نقره، هر یك به وزن ۱۸۰۰ مثقال.
▪ ۹۷ چلچراغ نقره متوسط در اندازه های مختلف با وزن ۲۰۰ تا ۳۰۰ مثقال.
▪ ۲ چلچراغ مسی در اندازه متوسط.
▪ ۳ چلچراغ بزرگ بلورین.
▪ یك شمعدان طلای كوچك به وزن ۹ مثقال.
▪ سه شمعدان كوچك نقره.
▪ ۴۷ شمعدان مس و برنز در اندازه های متفاوت.
▪ سه دسدیش (شكل دست) از جنس طلا، كه یكی ۲۹ مثقال و دو عدد دیگر هر كدام ۶ مثقال وزن دارند.
▪ سه دسدیس نقره كه یكی ۱۳۴ مثقال و دو تای دیگر هر كدام ۱۱۰ مثقال وزن دارند.
● درهای حرم مطهر حضرت ابوالفضل العباس(ع)
حرم حضرت عباس(ع) (رواق ها و گنبدخانه ها) دارای شش باب در است كه پنج تای آنها به رواق ها گشوده می شود و یكی دو قسمت بالا سر قرار دارد. دو باب از این درها در غرب قرار دارند.
یكی از این دو در جوار كفشداری متعلق به تولید حرم واقع شده، جنس آن از نقره و دارای دو لنگه است. بر بالای آن كتیبه ای است و در آن كتیبه نوشته است: كتبه محمدعلی القزوینی الحائری سنت ۱۲۸۸ هجری قمری. بر لنگه های در نیز این نوشته‌ها به چشم میخورد:
بر لنگه در راست، این ابیات از شاعر كربلایی سیدحسین علوی نقش بسته است:
قد تولی بالطف سقی العطاشی
ولا عدائه المنون سقاها
قام للحق ناصرا و المانایا
بشبا عضبه تشب لظاها
هی باب لمرقد ضم بدرا
لبنی هاشم و لین و غاها
و علی العلقی شید صرحق
صرت عنه رفعت جوزاها
جدد المرتضی له الباب فخرا
ولافعاله الاله تباهی
فیك باب النجاه جدد ارخ
حق بالله لم یخب من اتاها
او در سرزمین طف آبرسانی به تشنگان را بر عهده گرفت و البته به كام دشمنان شربت مرگ ریخت، او برخاست و حق را یاری داد و با لبه شمشیر خویش طوفان مرگ بر اردوی دشمن وزاند.
این در مرقدی است كه ماه بنی هاشم و شیر بیشه پیكار این خاندان را در خود جای داده است.
و بر كنار نهر علقمی كاخی ساخته شد بلند كه آسمان نیلگون به بلندی آن نرسد.
مرقفی برای آن دری دیگر ساخت و این مایه افتخار اوست كه خداوند كارهایش را مایه فخر قرار دهد.
ای ابوالفضل بر آستانه تو باب نجات حیاتی دیگر یافته است، تاریخ آن بگوی: این به خداوند سوگند دری است كه هر كس قصد آن كند نومید و ناكام نشود.
گفتنی است مصراع آخر این شعر یعنی عبارت (حق بالله لم یخب من اتاها) ماده تاریخ است این در است كه در حساب ابجد با عدد ۱۳۵۶ برابر است و سال ساخت را نشان میدهد.
بر لنگه چپ نیز ابیات دیگری از همان شاعر است:
هی باب النجاهٔ للحق طرا
حیث جاء الكتاب فی ذكراها
قائلا باب حطهٔ من اتاها
و حمی من جهنم و لظاها
وباعتابها الملائك تهوی
فاز بالامن فلیفر من اتاها
و علی الشهب قد تسامت
مقامابجلال و رفعهٔ لا تضاهای
یا ثری العلقمی قد صرت
حصنابخضوع تشم طیب ثراها
لابی الفضل جددت باب
قدس ملا الخافقین، فخر علاها
این باب نجاتی است كه حق آن را به تمامی گشوده است آن جا كه كتاب در كتاب خدا از آن نام برده است جایی كه میگوید (باب حطه) كه هر كس بر این در بیاید گناه او آمرزیده شود و سپرد برای او در برابر دوزخ و زبانه های آن باشد.بر آستانه این در فرشتدگان بایستند. این در، باب امن است. هر كه آهنگ آن كند رستگاری یابد.
بر كوههای بلند نیز به جلال و رفعتی برتری و بلندی دارد كه آن را همانند نیست.
ای خاك علقمی تو با سر تسلیم نهادن به زیر گام های عباس دژی استوار شده‌ای و هم جا بوی خوش تو به مشام رسد،‌ برای مرقد ابوالفضل دری نو ساخته شد، برای مرقدی پاك كه آوازه شكوه آن خاور و باختر را پر كرده است.
این در، ساخت محمد حسن نقاش فرزند مرحوم شیخ موسی است.
در دوم نیز از نقره و دارای دو لنگه است و این ابیات از كربلایی سیدحسین علوی شاعر بر آن نقش بسته است:
فتبدی بالصبح مذ جدوده
بعنان السماء منه الضیاء
(حسن) الندب بالسدانهٔ فیه
نال فضلا عنت له الفضلاء
نصرالدین عن بصیرهٔ امر
صابرا للذی اراد القضاء
فعلی قبره الملائك طافت
و الیه قد زارت الانبیاء
وغدا باب قدسه للبرایا
كهف امن به المنی والرجاء
بطل نال فی الطفوف مقاما
عبطته بنیله الشهداء
قد حباء اللوا حسین افتخارا
والی مثله یحث اللواء
نار موسی ام باب قدس تجلی
لابی الفضل نوره ام ذكاه؟
ام غدا العلقمی طور التجلی
و به الارض اشرقت و السماء؟
مذ حوی مرقدا لشبل علی
من له الفضل ینتمی و العرء
آن هنگام كه این را نوسازی كردند در صبحگاهان از آن نوری به آسمان برخاست.
حسن آن كه داوطلبانه تولیت قبر او را عهده‌دار شد افتخاری از آن خود كرد كه همه مفتخران در برابر آن سر فرود آوردند، او (عباس) ازسر آگاهی دین را یاری داد و در برابر خواست آنكه قضا و تقدیر از آن اوست صبر كرد، پس برگرد قبر او،‌فرشتگان به طواف آمدند و قبر او را، پیامبران زیارت كردند، و آستانه بارگاه قدس او برای همه مردمان پناهگاه امنی شد كه امان و آرزوی خود آنجا بیابند، او قهرمانی است كه در كربلا به چنان جایگاهی دست یافت كه همه شهیدان دیگر بر آن حسرت بردند، حسن افتخار پرچمداری را به او داد و البته همانند او را این پرچم سزاست، اینجا آتش مومی است یا باب قدسی است كه نور و روشنی ابوالفضل(ع) در آن تجلی كرده است؟ یا آن كه نهر علمقی طور تجلی شده و آسمان از این تجلی نورانی گشته است؟ از آن زمان كه مرقد، پسر علی را در برگرفت همان كه فضل و وفا را به او نسبت دهند.
در مورد ماده تاریخ نوسازی این نیز دو بیت گفته شد است:
قد جددوا باب باب حمی للمبین بنوره اشرق للسائلین
مذ تمّ ارّخ مجملا قولنا
باب الهدی والرشد العالمین
دری از درهای این حرم روشنگر و این پناهگاه مردمان كه به نور خود بر گدایان این در روشنی بخشیده است نوسازی كردند، از آن هگام كه این بنا به پایان رسید، ماده تاریخی برایش بگذارد. چكیده سخن ما آن كه این در برای همه جهانیان باب راهیابی و هدایت است.
شایان ذكر است كه عبارت (مجملا قولنا باب الهدی و الرشد فی العالمین) در حساب ابجد با عدد ۱۲۱۹ برابری می كند و این سال را می نمایاند.
شایان ذكر است كه این در مشرف بر كفشداریی است كه به واژه شیخ محمد كشوان تعلق دارد.
سومین در همان است كه در قسمت بالا سر قرار دارد و به جایی گشوده نمیشود. چهارمین در سمت پایین پا، یعنی در مشرق واقع است و به رواق گشوده می شود. پنجمین در كه آن نیز به رواق گشوده میشود دارای دو لنگه است؛ بر یك لنگه، این ابیات نقش بسته است:
مررت بقبر للشهید بكربلا
ففار علیه من دموعی غزیرها
فمازلت ارثیه وابكی لرزئه
ویسعد عینی دمعها و زفیرها
و لا برح الوفاد زوار قبره
یفوح علیه مسكها و عبیرها
سلام علیك با اباالفضل كلما
تمر شمالات النسیم و مورها
مولانا طاهر سیف الدین
بر قبر شهیدی در كربلا گذر كردم و اشك از دیدگانم فرو ریخت. همچنان او را را رثا می گویم و بر مصیبت و اندوه او می گریم و دیده ام نیز مرا به اشك و سینه‌ام مرا به ناله همراهی میكند، همچنان قاصدان كوی او به زیارت قبرش می‌آیند و بوی مشك و عبیر دراین مرقد می‌پراكند.
ای ابوالفضل، سلام بر تو تا آن زمان كه نسیم پگاه و شامگاه بوزد.
وقف: سرمان سیف‌الدین طاهر، سال ۱۳۵۱ هجری قمری
بر لنگه دیگر نیز این ابیات به چشم می خورد:
عباس یا باب الحوائج للوری
الفضل جاری منك للاطیاب
تهدیك افئدهٔ الكرام بشوقهم
بمقامك العالی لكسب ثواب
یقضی حوائج من یلوذ ببابه
رب العلی و مسبب الاسباب
و یفوز زائره بنیل مرامه
و له النعیم غدا یغیر حساب
قصر البیان عن المدیح لبابه
طوبی لحجاب و حسن مآب
عباس ای باب الوائج مردمان وای كه فضل و نیكی‌ات ب همه پاكان جاری است، دلهای بزرگان شوق تو دارد و مقام بلند تو را برای رسیدن به پاداش الهی به پیشوایی میگیرد، هر كس بر دو در او پناه آورد، خداوند آسمان سبب‌ساز هستی حاجت او را برآورده می‌آورد.
هر كس او را زیارت كند به خواسته خویش میرسد و كامیاب میگردد و در فردای قیامت نیز او را نعمتی بی‌حساب خواهد بود،‌ بیان از مدیحه‌سرایی بر آستانه او كوتاه است خوشا كسی را كه پاسبان آن در است و این خوش فرجامی است.
اما ششمین در نیز در ناحیه شمال حرم واقع است و همان اشعاری بر آن نقش بسته كه بر پنجمین در هست، با این تفاوت كه در میانه لنگه دوم این كتیبه نیز دیده میشود: (البانی محمد جعفر خلف المرحوم الحاج عبدالحمید التاجر الاصفهانی ۱۳۴۱ هجری كتبه علی بن الحسین الموسوی البهبهانی).
● ایوان طلا
ایوان طلا ایوانی است وسیع كه در جلوی گنبدخانه حرم و مشرف بر صحن شریف است و ۳۲۰ متر مربع مساحت دارد. از آجرهای مسی رنگ و طلاكاری شده در نمای آن استفاده شده است. بر پیشانی ایوان قطعه‌ای مستطیل شكل دیده می شود كه چند بیت به زبان تركی و با خطی زیبا بر آن نوشته است. یكی از بیت ها این است:
یازدی خلوصی برله تاریخ كلك فیض ایتدی بوبار گاهی سلطان حمید تجدید
این بیت گویای آن است كه ایوان در دوره حكومت سلطان عبدالحمیدعثمانی تجدید بنا شده است. در كتاب مدینهٔ الحسین آمده است:
دیوار جلویی ایوان، از كف تا ارتفاع دو متر، با سنگهای مسی رنگ و طلاكاری شده تزیین یافته و آن گونه كه از نوشته‌های چپ و راست پیشانی ایوان و مجاور در میانی حرم پیداست، در سال ۱۳۰۹ هجری قمری احترام الدوله همسر ناصرالدین شاه به طلاكاری ایوان اقدام كرده و پس از او آصف محمد علی شاه لكنهوی به پوشش طلای قسمت های باقیمانده جلو ایوان پرداخته است. مساحت ایوان نزدیك به مساحت ایوان حرم امام حسین(ع) است و در زیر این ایوان در قسمت میانی دری مسی گشوده میشود كه سه متر طول و دو متر عرض دارد و بر آن این عبارت نوشته است:
(رجب علی الصائغ ابن المرحوم فتح الله الشوشتری عام ۱۳۵۵ ه.ق صاغها النقاش محمد حسن ابن المرحوم الشیخ موسی كتبها محمدجواد الخطاط). ظاهرا همین شخص دو در نقره‌ای دیگر نیز ساخته كه در جلوی ایوان و در دو ضلع شرقی و غربی آن به سمت داخل گشوده میشود).
بر ایوان طلا و درهایی كه از آن یا از مجاورت آن گشوده میشود،‌ شش كفشداری وجود دارد كه سه تای آنها درچپ ایوان قرار گرفته است: اولین كفشداری از آن ورثه سید سلیمان سید جعفر سید مصطفی آل طعمه و در اجاره شیخ حسین معله نجفی است.
دومین كفشداری از آن ورثه برخی از افراد آل لطیف آل قندیل و آل صخنی و فعلا در دست عبدالحسین، جعفر و حاج صادق فرزندان محمد علی بن مرزهٔ بن محمد كشوان است و سومین كفشداری دیگر هم كه در سمت شرق ایوان قرار گرفته همه از آن ورثه سید امین سید مصطفی آل طعمه است. سید محمد حسن آل ضیاءالدین تولیت حرم نیز دو كفشداری برای خود ایجاد كرده است یكی در شرق و دیگری درغرب ایوان.
از این ایوان دو در گشوده میشود كه یكی در وسط آن قرار گرفته است و به رواق راه دارد. در اول؛ این در از جنس نقره است و ابیات زیر از شاعر محمدعلی یعقوبی بر آن نقش بسته است:
لذ باعتاب مرقد قد تمنت ان تكون النجوم من حصباه
وانتشق من ثری ابی الفضل نشرا لیس یحكی الضلال نشر شذاه
غاب فیه من هاشم ای بدر فیه لیل الضلال یمحی دجاه
هو یوم الطوف ساقی العطاشی فاسق من فیض مقلتیك ثراه
واسل عنده البكاء ففیه قد اطال الحسین شجوا بكاه
لایضاهیه ذوالجناحین لما قطعت فی شبا الحسام یداه
هوب باب الحسین ما خاب یوما وافد جاه لائذا بحماه
قام دون الهدی یناضل عنه و كفاه ذاك المقام كفاه
فادیا سبط احمد كابیه حیدر من فدی النبی اخاه
جدد (المرتضی) له باب قدس من لجین یغشی العیون سناه
انه باب حطهٔ لیس یخشی كل هول مستمسك فی عراه
قف به داعیا و فیه توسل فیه المرء یستجاب دعاه
به آستانه بارگاهی پناه جوی كه ستارگان آرزو كنندكاش ریگهای زمین آن باشند.
خود را از بوی خوشی كه از آن جا از مضجع ابوالفضل می‌وزد و هیچ بویی دیگر ان را همانندی نكند برخوردار كن، در این خاك بدری از خاندان بنی هاشم پنهان شده است، چه بدری كه همه سیاهی‌ها و ظلمتها را از میان برد، او در روز عاشورا سقای تشنگان بود تو نیز از سرشك دیدگانت خاك او را سیراب كن.
آن جا فراوان گریه كن كه حسین(ع) از اندوه او بسیار غمگین گشت و گریست.
آنگاه كه بر لبه شمشیر دو دست او از تن جدا شد جعفر طیار نیز نتواند به رتبه او رسد و او را همانندی كند؛
او باب حسین است و آن كه به حرم و پناهگاه او پناه آورد، هیچگاه ناكام و نومید نشد،
او به دفاع از امام هدایت برخاست، پیشاپیش او پیكار كرد و دو دستش سپر بلای او ساخت،
او سبط احمد را فدا شد، آن سان كه پدرش علی فدایی برادر خود پیامبر خدا گشت (و به شب هجرت در بستر او خوابید).
مرتضی برای او دری كه باب قدس است نوسازی كرد و با نقره‌ای كه فروغش دیدگان را خیره كند آراست. این در،‌ باب آمرزش گناهان است كه با چنگ آویختن به حلقه‌اش هیچ بیمی نیست.
بر این درگاه به دعا و توسل بایست كه در این جا و به حرمت این بارگاه، دعای كسان مستجاب می شود.
در وسط این در كتیبه ای با عبارت: قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم: انا مدینهٔ‌ العلم و علی بابها این بیت شعر دیده می شود:
نلت المنی فقل به مؤرخا باب نجاهٔ المذنبین جددا
بدین بارگاه به آرزوی خود رسیدی، آن را ماده تاریخ گوی: باب نجات گنهكاران نوسازی شده است.
گفتنی است مصراع اخیر باب نجاهٔ المذنبین جددا به حساب ابجد نمایانگر عدد ۱۳۵۴ است كه سال ساخت او دو را نشان می دهد.
در دوم؛ این در نیز از نقره است كه به حرم گشوده میشود و دو لنگه دارد.
بر لنگه نخست، چند بیت شعر از مرحوم سیدمحمد جمال هاشمی به چشم میخورد. متن آن ابیات چنین است:
یا ابا الفضل انت للّه باب
رفعت للسماء منك القباب
كعبهٔ المومنین حجت الیها
عاطفات فیها الولاء مذاب
ووفود الاملاك تهبط شوق
المقام للّه فیها اقتراب
كم صلاهٔ للّه نعرج فیه
ودعاء فی ظله یستجاب
انت باب الحسین دنیا و اخری
فله منك جیئهٔ و ذهاب
من یزره من غیر بابك الغی
حاجزا حوله یقوم حجاب
منك یجری علی الولاء ثواب
بك ینفی عن الموالی عقاب
انت سر القبول فی العمل المقبول
لا ما اتت به الاتعاب
فتحت للجنان باسمك باب
اشیعهٔ الحق والوسیلهٔ باب
صنعته باصفهان فامسی
تحفهٔ یحتفی بها الاعجاب
حملته الیك تطوی الفیافی
بولاء تضج منه الشعاب
وتناهت بنصبه باحتفال
فیه للدین نصرهٔ و اكتساب
یا اباالفضل انّ بابك اسم
یمن یحطّ حدّه و فیه الحساب
یا شهید الایمان یومك فخر
للهدی فیك تزدهی الاحقاب
۱۳۸۸ هجری
ای ابوالفضل تو باب خدایی كه آسمان به یمن تو گنبدی بلند افراشته است.تو كعبه مومنانی و دلها و عاطفه‌هایی به این كعبه حج گزارده‌اند كه به ولا و سرسپردگی درآمیخته‌اند،فرشتگان گروه گروه و به شوق این بارگاه فرود می‌آیند و این جا توان به بارگاه خداند تقرب یافته، چه بسیار نمازها كه از زیر این گنبد به آسمان فرستاده و چه بسیار دعاها كه در سایه این سرای اجابت میشود، تو در این سرای و آن سرای باب حسینی كه از رهگذر تو توان به او رسید، هر كس از غیر طریق تو آهنگ زیارت او كند، پرده‌ای سنگین بر گرد خویش افكنده است، از دست فیض تو به سرسپردگان پاداش دهند و به نام تو از بردگان این كوی كیفر بردارند، تو را از پذیرفته شدن هر كار پذیرفته‌ای، نه آن كه راز این پذیرش رهاورد سختی و تلاش باشد،شیعیان كه طایفه حقند، برای این بوستان به نام تو دری ساخته‌اند و البته این در بهانه است،آن را در اصفهان ساخته‌اند و ارمغان آورده اند، ارمغانی كه هزاران شگفت برانگیزد، شیعیان این در را از كوه و بیابان گذرانده و بدین جای آورده اند، با عشق و لایی كه آوازه آن در كوه و دره پیچیده است، نصب آن را با مجلسی به پایان رساندند و این یاری دین و مایه به دست آوردن پاداش الهی شد، ای ابوالفضل، در بارگاه تو پرآوازه‌ترین دری است كه بر آن گناه با همه آن كه حسابی دارد فرو ریخته شود، ای شهید ایمان، آن روز پرافتخار پایداری تو مایه افتخار راه هدایت است و نسل‌ها بر آن مباهات كنند.در پایین این شعر نیز عدد ۱۳۸۸ هجری قمری كه نشان دهنده سال ساخت این در است دیده میشود.
در میان لنگه دوم دایره ای است و در آن چنین نوشته است: انا مدینهٔ العلم و علی بابها العبد الجانی ابن شمس الدین محمد الاصفهانی محمد علی الحسینی الطباطبایی غفر ذنوبه ۱۲۵۹ هجری قمری.
من شهر دانشم و علی آن را دروازه است. بنده گنهكار فرزند شمس‌الدین محمد اصفهانی محمد علی حسن طباطبایی كه خدای از گناه او درگذرد، ۱۲۵۹ هجری قمری.
در سمت غرب این ایوان، دری كوچك مشرف به كشیكخانه وجود دارد و بر لوح‌هایی مسین كه بر این در نصب شده بیت زیر نوشته است:
بذلت یا عباس نفسا نفیسهٔ
لنصر حسین عز بالجد من مثل
ای عباس،‌ تو جانی گرانبها برای یاری حسین فدا كردی و این چه نایاب مثلی برای فداكاری است.
به سال ۱۳۵۵ هجری قمری (۱۹۳۶ م) سید محمد حسن آل ضیاءالدین تولیت حرم عباس(ع) دری یگر از جنس نقره برای حرم حضرت ساخت. شیخ محمد حسن ابوالحب أبیات زیر را در این باره سروده است:
شیدت یا ابن المرتضی باب
علا بها البرایا قد لوت رقابها
فقف علیها خاضعا مسلما
ملتثما من ادب اعتبها
الا تری الاملاك فیها احدقت
اضحت علی ابوابه حجابها
باب ابی الفضل سلیل حیدر
من فاق ابناء العلی انجهابها
ای پسر مرتضی، تو دری از درهای عظمت و سربلندی ساختی كه بندگان همه بر آستانه‌اش سر فرود آورده اند.
پس تو ای زایر، بر ین در بایست، سلام ده و آستانه از روی ادب ببوس.
آیا نمی بینی كه فرشتگان بر این بارگاه حلقه زده اند و دربانانی این جا ایستاده‌اند؟
این باب ابوالفضل فرزند حیدر است؛ كسی كه فرزندانش بر همه مهتران برتری دارند.
سید محمد بن سید حسن حلی هم در این باره شعری گفته و در این شعر ماده تاریخی به حساب جمل آورده است:
اقول لمن رام باب الرجا
و رام لری الحشا موردا
الا اقصد ابا الفضل فهو المراد
لكل كئیب غدا مقصدا
وفیه و منه بلوغ المنی
و فی حرم القبر تلقی الندا
و من رام اذ ارخوا قصده
فبابا ابی الفضل قد جددا
۱۳۵۵ هجری
هر كس را كه باب امید می‌جوید و هر كس را كه بر جگر تشنه خود آبی می‌طلبد میگویم،هلاث آهنگ ابوالفضل كن كه او مراد و مقصد فردای هر دل آزرده است،در این جا و از این جاست كه به آرزوی خود رسند و در این حرم است كه ندایی می‌شنوی:(چونان كه ماده تاریخ می گویم) هر كه آرزویی دارد قصد این آرامگاه كند كه درهای حرم ابوالفضل را از نو ساخته‌اند.گفتنی است عبارت قصده فبابا ابی الفضل قد جددا به حساب ابجد با عدد ۱۳۵۵ برابری می‌كند و این سال را می‌نمایاند.
شاعر كربلایی، سید مرتضی وهاب نیز چند بیتی در ماده تاریخ ساخت در حرم آورده است:
قف بباب الله واستشفع إلیه
بفتی فی كربلا واسی الحسینا
باب خلدا حیث فی تاریخه
(شیدوا باب ابی الفضل لجینا)
۱۳۷۴ هجری
بر درگاه خداوند بایست و به آن جوانمردی كه در كربلا حسین را همراهی كرد شفاعت جوی، این در باب خلد و جاودانگی است كه در تاریخ آن گفته شده است: در بارگاه ابوالفضل را از نقره ساختند.
گفتنی است عبارت: شیدوا باب ابی الفضل لجینا به حساب ابجد، عدد ۱۳۷۴ را می‌نمایاند. در كفشداری مقابل دفتر تولیت حرم حضرت ابوالفضل(ع) نیز این دو بیت از شاعر زنده‌یاد سیدحسین علوی به چشم می خورد:
لذ باعتاب ابی الفضل الذی
كابیه المرتضی یحمی حماه
واخلع النعلین وادخل صاغرا
وانتزع من قدسه طیب شذاه
به آستانه ابوالفضل پناه جوی كه چون پدرش علی(ع) از ناموس دین دفاع كرد.پای افزار بكن و فروتنانه به درون و از جایگاه قدس این حرم خوش آن را بیاب.
● صحن ها و درهای آن
در گذشته، هنگامی كه از باب قبله می گذشتید، به صحنی كوچك و مربع شكل وارد می‌شدید كه در شرق آن یك حجره و یك سقاخانه قرار داشت و بر دیوارهای آن اشعاری به زبان فارسی و حدیثی نبوی و در پایان این نوشته، تاریخ ۱۳۰۴ هجری قمری به چشم می‌خورد. سپس هنگامی كه می‌خواستید به صحن بزرگ بروید، از سالنی مربع شكل می‌گذشتید كه در غرب آن مقبره مرحوم حاج محمد صادق یكی از متولیان نوسازی حرم و در شرق آن نیز مقبره راجه محمدجعفر هندی قرار می‌گرفت. هنگام احداث خیابانی كه صحن شریف را دربرمی‌گیرد نصف صحن قبله از قسمت غیر مسقف تا اول سالن پیشگفته از میان رفت و باقیمانده این صحن نیز بعدها در گنجینه حرم ادغام شد. این محل زمانی مسجد و رواق بود و بعدها در سال ۱۳۸۳ هجری قمری (۱۹۶۳ م) كتابخانه ابوالفضل العباس نام گرفت.
مگر در پاره‌ای موارد، اصولا همه كسانی كه به نوسازی حرم مطهر امام حسین(ع) پرداختند، حرم حضرت عباس(ع) را نیز نوسازی كردند. سیدعبدالحسین كلیددار می‌گوید:
تاریخ بنای صحن و حرم حضرت عباس (ع) با تاریخ بنای حرم امام حسین(ع) در روزگاران مختلف همپای و همراه است و بیشتر كسانی كه افتخار نوسازی و تزیین در حرم امام حسین(ع) به دست آورده‌اند، به اقداماتی همانند، حرم حضرت عباس(ع) نیز توفیق یافته‌اند.
به هر روی،‌مساحت صحن جامع حرم حضرت ابوالفضل(ع) ۹۳۰۰ متر مربع و مساحت بنای حرم؛ اعم از رواقها و گنبدخانه و ایوان ۴۳۷۰ متر مربع است.
▪ ایوان‌های صحن بزرگ:
صحن بزرگ دارای چهار ایوان وسیع است. سقف ایوان‌ها دارای مقرنس‌‌كاری و طاق و قوس‌های هندسی زیباستو در هر كدام نیز حجره‌ای وجود دارد كه برای مباحثه یا تدریس علوم دینی از آن استفاده می‌شده است.
این ایوان‌ها عبارتند از:
۱) ایوان بالاسر؛
این ایوان در غرب صحن قرار دارد و بر بالای آن این كتیبه به چشم می‌خورد: قال الله تعالی: (بسم الله الرحمن الرحیم، إذا جاء نصر الله والفتح و رایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا فسبح بحمد ربك واستغفره انه كان توّابا).
خداوند فرموده است: بسم الله الرحمن الرحیم، چون یاری خداوند و گشایش بیایدو مردمان را بینی كه گروه گروه به آیین خدا درآیند خدای خود را ستایش و تسبیح گوی و از او آمرزش بخواه كه او توبه‌‌پذیر است (سوره نصر) سال ۱۳۰۴ هجری قمری.
در وسط این ایوان هم كتیبه‌ای است كه اشعاری به زبان فارسی بر آن نوشته است.
گفتنی است در این ایوان درویش‌ها در دهه محرم مجلس عزاداری برپا می‌داشتند وایوان را سیاهپوش می‌كردند و از دیوارهای آن شمشیرها و كشكول‌های گوناگونی می‌آویختند. این گروه را درویش‌های حرم حضرت عباس(ع) می‌نامیدند، در برابر درویش‌های دیگری كه در حرم امام حسین(ع) بودند.
۲) ایوان شرقی؛
این ایوان در ضلع شرقی صحن قرار دارد و باب الرضا (باب العلقمی) در زیر همین ایوان است. در بالای ایوان كتیبه‌ای است كه سوره حمد و تاریخ ۱۳۰۴ هجری قمری بر آن نوشته است. این كتیبه درماه رمضان ۱۳۰۴ هجری قمری نوشته شده و یكی از كاشی‌كاران به نام محمدنادر توكلی درهمان سال این ایوان را تجدید بنا كرده است.
۳) ایوان شمالی؛
در قسمت بالای این ایوان كتیبه‌ای است كه تاریخ ۱۳۰۴ هجری قمری بر آن نقش بسته است.
۴) ایوان قبله:
این ایوان در مدخل باب القبله است و بر آن كتیبه‌ای به تاریخ ۱۳۰۴ هجری قمری و اثر محمد حسین یزدی به چشم می‌خورد بر بالای این ایوان نیز ساعت زنگدار بزرگی نصب شده است.
این بارگاه شاه جهان حقیقت است
اینجا حریم پاك علمدار كربلاست
این آستان قدس شهید ره خداست
اینجا حریم حضرت حضرت باب الحوائج است
دولت در مقام و كشایش در این سراست
اینجا بود مقام شهیدی كه تا ابد
خاكش حیات بخش و هوایش عبیر زاست
این بارگاه شاه جهان حقیقت است
این جایگاه جلوه انوار كبریاست
این خاك مشك بیزكه دارالشفا بود
هر ذره‌اش به چشم ملایك چو توتیاست
این جاست جایگاه شهیدی كه تا به حشر
دین خدا و پرچم اسلام از او بپاست
این جاست جایگاه امیری كه در كرم
كان سخا و ابر عطاویم وفاست
این جاست جایگاه علمدار لشكری
كز بهر حق علیه ستمگر به پای خاست
دریادلی غنوده در این جا كه همچو نوح
در بحر دین به كشتی توحید ناخداست
سقای اهل بیت، حسین علی بود
این تشنه لب كه خاك درش چشمه بقاست
گردد مس وجود تو چون زر در این مقام
این بارگاه خشت وجود زكیمیاست
آیینه تمام‌نمای حقیقت است
هر دل كه با ولای ابوالفضل آشناست
حاتم كه گشت شهره آفاق از سخا
در آستانه كرمش كمترین گداست
آن كس كه سر زفخر بساید بر آسمان
این جا كه می رسد ز ادب قامتش دوتاست
آب فراتتا به ابد شرمگین بود
از تشنه‌ای كه ساقی و سقای كربلاست
در روز حضر فاطمه گردد شفیع خلق
در دست وی دو دست بود كز بدن جداست
از این مصیبتی كه به آل نبی رسید
تا روز رستخیز به پا پرچم عزاست
امروز هر كه خدمت آل علی كند
فردا شفیع او به صف حشر مرتضاست
بر طبق امر آیت حق (حضرت حكیم)
آن كس كه حكم او به همه شیعیان رواست
شد این ضریح ساخته در شهر اصفهان
شهری كه اگر جهان هنر خوانمش سزاست
تاریخ این ضریح (طلایی) چنین سرود
عباس میرجنگ و علمدار نینواست
● درهای قدیمی صحن
در قدیم، صحن حرم حضرت عباس (ع) دارای شش در بوده و هر یكی از این درها بر حسب جایی كه در آن قرار گرفته، نام مشخصی داشته و هر كدام به یكی از محله‌های قدیمی شهر باز می‌شده است. جنس این درها از چوب مرغوب بوده است . شیخ جعفر الهی درباره تاریخ ساخت این درها چنین شعری آورده است :
صحن ابی الفضل رفیع الذریقد
فاخر العرش علا فارتفعا
فیه قباب للفخار ضربت
بفخرها خازنها قد رفعا
أبوابها أمست رجاء المرتجی
و مستجاب دعوهٔ لمن دعا
الق العصا مؤرخا (باب مجد أذن الله أن یرفعا)
صحن حرم ابوالفضل، پناهگاه و حرمی والاست كه بر عرش تفاخر كرده و بر آن بلندی یافته است،بر این بنا گنبد افتخاری استوار گردیده و نگهبان این حرم به چنین افتخاری كه نصیبش شده سزامند مباهات ورزیدن است،درهای این صحن درگاه امید آرزومندان است و جایی است كه در آن دعای دعاكنندگان اجابت می‌شود،عصای خود بیفكن و این درها را تاریخ بنا بگوی،این باب مجدی است كه خداوند بلندی و عظمت را برایش خواسته است.
گفتنی است عبارت: باب مجد اذن الله له أن یرفعا به حساب أبجد نمایانگر عدد ۱۲۸۷ است و نشان میدهد درها در این سال ساخته شده است.به هر روی،‌ این درها عبارتند از:
۱) باب القبله؛
از آن روی كه در سمت قبله است بدین نام خوانده‌اند. در قسمت جلو آن فراخنایی به وسعت ۱۶ متر وجود دارد كه آن را صحن صغیر (صحن كوچك) نامیده‌اند. بر فراز ایوان این دو دو گلدسته كوچك است. طول این در به ۵/۴ متر و عرض آن به ۳ متر میرسد. این در به روزگار اشغال عراق از سوی انگلستان در سال ۱۳۳۷ هجری قمری و به دست محمدخان بهادر، معاون حكمران انگلیسی عراق،‌كاپیتان بری، گشوده شده است. یكی از شاعران ماده تاریخ بنا را در این شعر می‌آورد:
یا سائلی ارخ (تجد فتح الطریق محمد)
ای كه از من می‌پرسی،‌ خود ماده تاریخ بگوی: می‌یابی كه این را ه را محمد گشوده است.
عبارت تجد فتح الطریق محمد به حساب ابجد نمایانگر ۱۳۳۷ است و سال بنا را به تاریخ هجری قمری نشان می دهد.
بر ای دو كتیبه است كه علی بن حسین موسوی بهبهانی آنها را به سال ۱۳۴۰ هجری قمری نوشته است. در پیشانی درگاه نیز صفحه‌ای مسین، لوزی شكل و تذهیب شده وجود دارد كه بر آن نوشته است: (سلام علیكم طبتم فادخلوها خالدین)، (بر شما درود پاك و پیراسته‌اید بدان در آیید و در آن جلودانه بمانید).
هنگامی كه دولت عراق در ۱۷ جمادی‌الثانی سال ۱۳۷۳ هجری قمری، ۲ فوریه ۱۹۵۳ م. خیابان اطراف صحن را احداث كرد، این درگاه ویران شد و قسمتی از بنای آن نیز در خیابان قرار گرفت. در نصب شده در آنجا نیز به باب صاحب الزمان در غرب صحن انتقال یافت. در همان زمان یكی از زائران در گران قیمتی كه نقش‌هایی بدیع بر آن تراشیده شده بود، به حرم اهدا كرد و این در، در محل باب القبله نصب شده بر هر یك از لنگه‌های این در، یك بیت شعر و در زیر آن نام واقف نوشته شده است.
بر لنگه نخست این عبارت است:
بباب ابی الفضل اعتصم متمسكافما الفضل إلا منم أبی الفضل یرتجی
یا مفتح الابواب الواقف خالق زادگان
در حلقه در بارگاه ابوالفضل چنگ زدن كه فضل و بخشش تنها از ابوالفضل توان آرزو داشت. ای گشاینده درها، وقف كننده، خالق زادگان.
بر لنگه دیگر نیز این عبارت است:
و من كان بابا للحسین بنا به له الله باب أن یسدّ‌ و یرتجی
والیه المرجع والماب الواقف خالق زادگان
آن كسی كه باب حسین بوده، خداوند خود او را باب است كه به گاه بسته بودن بر آن امید باز شدن است بازگشت همه به سوی اوست واقف: خالق‌ زادگان.
۲) باب القبلهٔ الصغیر (باب قبله كوچك):
این در سال ۱۳۰۴ هجری قمری در شرق باب القبله گشوده شده؛ ارتفاع آن سه متر و عرض آن نیز سه متر است و حاج محمدصادق شوشتری آن را ساخته است.
۳) باب البركهٔ:
در شرق صحن قرار دارد، ارتفاع آن ۵ متر و عرض آن ۳ متر و از درهای قدیم است كه بر نهری كهن منشعب شده از نهر علقمی كه آن را نهر العباس می‌نامیده‌اند مشرف بوده است. آثاری از این نهر تا نیمه سده دوازدهم هجری قمری وجود داشته و از آن تاریخ این آثار هم از میان رفته است. ما اطلاع چندانی از چگونگی از میان رفتن این نهر و آثار آن را نداریم و همین اندازه می‌دانیم كه در جلوی این درگاه فراخنایی به نام (البركه) وجود داشته و زایران در آن جا آب برمی‌داشتند و برای آب دادن درختها و نخلهای موجود در صحن حرم از آبی كه آن جا بوده استفاده می‌شده است. در سال ۱۳۴۵ هجری قمری در آستانه جنوبی صحن حرم حضرت ابوالفضل(ع) پنج اصله نخل وجود داشته كه بعدها از میان رفته است. بر دری كه اینجا نصب بوده كتیبه‌ای وجود داشته و بر آن كتیبه این عبارت به چشم می خورد. بانی التعمبر الحاج محمدصادق الاصفهانی سنه ۱۳۰۸ هجری قمری به سال ۱۳۷۶ هجری قمری(۱۹۵۶ م) و در جریان احداث خیابان پیرامونی حرم باب البركه برداشته و به جای آن چند باب دستشویی به هزینه حاج علی تقی غیاثی بنا شد. این دستشویی‌ها، ورودی‌اش از بیرون صحن بود، پس از احساس خطر نشست آلودگی از آنه به حرم بسته شد. در سال ۱۳۸۹ هجری قمری (۱۹۶۹ م) حاج جعفر كاظمی صباغ به جای این دستشو‌یی‌ها، دستشویی‌های جدیدی با رعایت معیارهای بهداشتی و تدبیرهای لازم به هدف جلوگیری از نشست آلودگی به پایه‌ها و دیوارهای صحن احداق شده كه اكنون نیز باقی است.
گفتنی است در ۱/۱/۱۹۵۷ به جای باب البركه دری دیگر از صحن گشوده شد.
۴) باب السدره؛
این دروازه در ضلع شما ل غرب صحن قرار گرفته و به دلیل وجود درخت سدری در آن جا به این نام خوانده شده است. ارتفاع این در به ۴ و عرض آن به ۳ متر می‌رسد و بر روی ان این كتیبه به چشم می‌خورد: بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم، قال الله تعالی: إنّ المتقین فی جنّات و عیون ادخلوها بسلام آمنین، ولایهٔ علی بن ابی طالب حصنی و من دخل حصنی آمن من عذابی. سنهٔ ۱۳۰۸ هجری.
ترجمه آیه ها : بیات یلمان پرهیزگاران در باغها و چشمه‌ها سارانند به آنان گویند: با سلامت و ایمن در آنجا داخل شوید. ترجمه حدیث: ولایت علی بن ابی طالب دژ من است؛ هر كه به این دژ درآید از كیفر من در امان ماند.
۵) باب صاحب الزمان(ع): این در كه به تاریخ او ذی القعده ۱۳۶۸ هجری قمری (۲۵ آگوست ۱۹۴۹ م) گشوده شده، درسمت غرب صحن واقع است و طول آن به ۵/۴ و عرض آن به ۳ متر میرسد. بر این در، این كتیبه دیده میشود:
(بسم الله الرحمن الرحیم،‌ إنا انزلناه فی لیلهٔ القدر، و ما أدراك ما لیلهٔ القدر، لیلهٔ القدر خیر من الف شهر، تنزّل الملائكهٔ والرّوح فیها بإذن ربّهم من كل امر، سلام هی حتی مطلع الفجر) سنهٔ ۱۳۰۸ هجری قمری.
(به نام خداوند رحمتگر مهربان. ما آن را در شب قدر نازل كردیم، و از شب قدر چه آگاهت كرد، شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است. در آن شب فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر كاری كه مقدر شده است، فرود آیند، آن شب تا دم صبح صلح و سلام است).
در میانه پیشانی این در، لوحی لوزی شكل است و عبارت (یا مولای یا صاحب‌الزمان صلوات الله علیك) بر آن نوشته است. در مدخل این در نیز اتاقی است كه از آن برای مركز نیروی برق استفاده می‌شود.
۶. باب السوق؛ در جنوب غربی باب صاحب‌الزمان و در فاصله ۱۶ متری آن قرار گرفته و مشرف بر بازاری است كه به حرم امام حسین(ع) میرسد. طول این در به ۵/۴ و عرض آن به ۵/۳ متر میرسد و بر مدخل آن این كتیبه كاشی به چشم می‌خورد:
(یا أیّها الذین آمنوا لاتدخلوا إلّا بیوت النّبیّ ان یؤذن لكم)
(ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، به خانه‌های پیامبر درنیایید مگر آن كه شما را اجازه دهند).
(فاخلع نعلیك إنّك بولواد المقدّس طوی)، سنهٔ ۱۳۰۹ هجری قمری.
(پای افزار بیرون آور كه تو در وادی مقدس طوی هستی).
در جلوی این در فراخنایی كوچك و مربع شكل وجود داشته كه پیشتر حوضی برای آب خوردن وجود داشته و همچنین در آن جا چاه آبی و بر پیرامونش نیز شیرهای آبی برای وضو بوده است .
در دوران مرحوم سید مرتضی آل‌ضیاءالدین تولیت حرم حضرت ابوالفضل (ع) این مكان دستخوش تغییراتی شد تا كتابخانه عمومی حرم احداث شود . البته سید مرتضی این در را بست ، به جای آن ، دری دیگر در مدخل باب صاحب‌الزمان گشود، حضور را تخریب كرد، چاه را نیز پر كرد و از این مكان به عنوان دفتر طرح آبرسانی كه امتیاز آن را برای جود گرفته بود، بهره جست . این دفتر بعدها محل استقرار ترانس‌های برق حرم و صحن شد.
پیش‌تر گفتیم كه در دوره‌های اخیر دو در دیگر از صحن حرم حضرت عباس(ع) گشوده شده است. این دو در عبارتند از:
۷) باب العلقمی؛
در مقابل خیابان معروف به شارع علقمی و در شرق صحن قرار دارد. به سال ۱۳۷۵ هجری قمری گشوده شده و بر آن كتیبه‌هایی نو ساخت. با تاریخ ۱۳۷۴ هجری قمری (۱۹۵۵ م) بعدها به نام باب الرضا معروف شده است.
۸) باب الحسن؛
این دروازه به سال ۱۳۷۳ هجری قمری (۱۹۵۴ م) گشوده شده و در غرب صحن واقع است.
● صحن مقدس
یارب این بارگه كیست كه خورشید سما
هر سحرگه كند از خاك درش كسب ضیا
یا رب این مرقد پرنور مطهر از كیست؟
كه به تعظیم درش پشت فلك گشته دو تا
یاربت این اختر تابان زكدامین برج است
كه منور بود از رای منیرش بیضا
یارب این گوهر رخشان زكدامین درج است
كزنظرها همه چون گنج بود ناپیدا
یارب این صحن و رواق و حرم از حضرت كیست
كه از خاك در او كون و مكان یافت بها
صحن جانبخش ابوالفضل كه در رتبه او
عقل و وهمند دو حیرت زده چون من شیدا
این همان صحن شریف است كه از فرط شرف
خادمش را به سر چرخ برین باشد پا
این همان بارگه عرش مثال است كه نیست
گر كنی هندسه جز عرش برینش همتا
گوهر درج امامت، شه جمشید غلام
اختر برج ولایت مه خورشید لقا
ماه تابان بنی هاشم عباس علی
كز غلامیّ درش فخر كند بر دارا
اندرین صحن مقدس كه بود كعبه جان
سعی كن تا كه مقامی به كف آری به صفا
این همان منظر پاك است كه سرگردان است
چرخ از بهر طواف در او صبح و مسا
از سر شوق اگر پای در این صحن نهی
دستت از غیب بگیرند به هر رنج و عنا
گر تو را رنج به جان باشد این جاست علاج
گر تو را درد به دل باشد این جاست دوا
▪ درهای جدید صحن
آنچه گذشت، فهرست و مشخصات درها و ورودی‌های قدیم صحن حرم حضرت ابوالفضل(ع) بود. اما درها و ورودی‌های جدید كه به سال ۱۳۹۴ هجری قمری (۱۹۷۴ م) سامان یافته،‌ از این قرار است:
۱) باب القبله؛
در جنوب صحن واقع شده و در سال ۱۳۸۲ هجری قمری به همت سید بدرالدین آل ضیاء تولیت وقت حرم و نیز همراهی برخی از عالمان، از جمله حجهٔالاسلام سیدعباس حسینی كاشانی بر مدخل این كتابخانه عمومی حضرت عباس(ع) احداث گردیده است. در ماه مبارك رمضان در این كتابخانه جلسه‌های بحث و گفتگوی علمی، به هدف تقویت حركت علمی ـ ادبی كربلا برگزار شده است.
طول این در،‌ ۴ متر و عرض آن ۵/۳ متر است و بر بالای آن این آیات نوشته است:
(بسم الله الرحمن الرحیم، الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فی سبیل الله باموالهم وانفسهم اعظم درجهٔ عند الله و اولئك هم الفائزون، یبشرّهم ربّهم برحمهٔ منه و رضوان و جنّات لهم فیها نعیم مقیم خالدین فیها ابدا إنّ الله عنده اجر عظیم)
(كسانی كه ایمان آورده و هجرت كرد و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته‌اند،‌ نزد خدا مقامی هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند.
پروردگارشان آنان را از جانب خود به رحمت و خشنودی و باغهایی در بهشت كه بر آنجا نعمت‌هایی پایدار دارند، مژده میدهد).
(خدا از مؤمنان جان و مالشان را به بهای این كه بهشت برای آنان باشد خریده است).
از بیرون صحن به بنگرید بر پیشانی درگاه این كتیبه دیده میشود:
قال تعالی: (بسم الله الرحمن الرحیم، من المؤمنین رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و ما بدّلوا تبدیلا، لیجزی الله الصّادقین بصدقهم و یعذّب المنافقین إن شاء او یتوب علیهم إنّ الله كان غفورا رحیما)
(از میان مؤمنان مردانی‌اند كه به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه و وفا كردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنان در همین انتظارند و هیچ عقیده خود را دیگرگون نكردند).
بر فراز ایوان این درگاه،‌ ساعت زنگ‌دار بزرگی نصب شده و در زیر این ساعت نیز از منظر بیرون صحن عبارت: (السّلام علیك یا ابا الفضل العبّاس)، به چشم می‌خورد.۲) باب الامام الحسن(ع):
در غرب صحن و بر گذار زائران به سمت صحن امام حسین(ع) واقع بود. طول آن ۴ و عرض آن ۳ متر است و بر بالای بر دایره‌ای و در آین دایره آیه: (إنّا فتحنا لك فتحنا مبینا) (ما برای تو فتحی آشكار پدید آوردیم). در میان نقش و نگارهایی بر روی كاشی نوشته است. از بیرون صحن بر بالای درگاه، این دیده میشود:
(بسم الله الرحمن الرحمن الرحیم، یا ایّها الّذین آمنوا لاتدخلوا بیوت النّبیّ إلّا ان یؤذن لكم) صدق الله العلیّ العظیم.
(ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، به خانه‌های پیامبر درنیایید مگر آنكه شما را اجازه دهند).
۳) باب الامام الحسین(ع)؛
در كنار باب الامام الحسن قرار گرفته، طول آن ۴ و عرض آن ۳ متر است و بر بالای در دایره‌ای است كه در نوشته است:
قال الله : (سلام علیكم طبتم فادخلوها خالدین)، (بر شما درود پاك و پیراسته‌اید بدان درآیید و جاودانه بمانید).
بلافاصله بر بالای این دایره كتیبه‌ای است و در آن این آیات نقش بسته است:
(بسم الله الرحمن الرحیم، إنّ المتّقین فی جنّات و عیون ادخلوها بسلام آمنین، صدق الله العلیّ العظیم).
پرهیزگاران در باغها و چشمه سارانند به آنان گویند: با سلامت و ایمنی در آنجا داخل شوید).
بر بالای این نیز لوحی است كه عبارت:
(السّلام علیك یا ساقی عطاشی كربلا)، (درود بر تو ای آبرسان تشنگان كربلا).
نقشه بسته و اطراف آن با نقشهای گل و گیاه بر روی كاشی تزیین یافته است.
۴) باب صاحب الزمان(ع):
در كنار باب الام الحسین(ع) واقع است و به خجستگی و یاد و نام امام عصر بدین نام خوانده شده، ارتفاع آن به ۴ متر و عرض آن نیز به ۵/۳ متر میرسد. بر بالای در، كتیبه‌ای با نقشهای گل و گیاه بر روی كاشی و در میان آن عبارت: (باب صاحب الزمان) به چشم می‌خورد. از منظر بیرونی، كتیبه‌ای بر این سر در است و متن آن چنین است:
(بسم الله الرحمن الرحیم، إنّا انزلناه فی لیلهٔ القدر، و ما ادراك ما لیلهٔ القدر، لیلهٔ القدر خیر من الف شهر، تنزّل الملائكهٔ والرّوح).
(ما آن را در شب قدر نازل كردیم از شب قدر چه آگاهت كرد، شب قدر از هزاران ما ارجمندتر است،‌ در آن شب فرشتگان با روح فرود می‌آیند).
در سمت چپ این در،‌ سقاخانه‌ای است و بر بالای این آبخورگان نقشها و تزیین‌ها و مقرنس‌هایی است و در میان این نقشها و تزیین‌ها بیت شعر زیر و هچنین عبارت: (سلام اللّه علی الحسن و الحسین) به چشم میخورد:
اشرب الماء هنیئاً یا محبواذكر السبط الشهید المحتسب
(ای دوستدار، آب بنوش كه آورایات باد و سبط شهید صبور و پایدار را یاد كن).
پیشانی این درگاه دارای سه بخش و دربردارنده قوس‌هایی است كه نقش‌های گل و گیاه بر روی كاشی،‌ آنها را در میان گرفته و در داخل این گل و بوته نیز بیت شعر زیر از شیخ محسن ابوالحب كلبی نقش بسته است:
إذا كان ساقی الناس فی الحشر حیدر
فساقی عطاشی كربلاء ابوالفضل
اگر سقای مردم در روز رستاخیز علی(ع) است آبرسان تشنگان كربلا نیز ابوالفضل است.
۵. باب الامام موسی بن جعفر علیهما السلام؛
در زاویه غربی صحن قرار گرفته، طول آن ۴ و عرض آن آن ۵/۳ متر است و از منظر بیرونی بر بالای سر در، كتیبه‌ای بر روی كاشی است و متن آن كتیبه چنین است:
(بسم اللّه الرّحمن الرحیم، سلام علیكم بما صبرتم فنعم عقبی الدّار) صدق الله العلیّ العظیم).
(درود بر شما به پاداش آنچه صبر كردید، راستی چه نیكوست فرجام آن سرای!).
۶) باب الامام محمد الجواد(ع):
(باب امام جواد(ع) )؛ در شمال صحن قرار گرفته،‌طول آن ۴ و عرضش ۳ متر است. در بالای این درگاه سقفی هلالی است كه با كاشی‌های زیبا آراسته شد و بر این كاشی‌ها اشكال گل و بوته و همچنین اشكال هندسی بر زمینه بنفش تیره نقش بسته است. بر بالای در بلافاصله كتیبه‌ای است كه آیه زیر بر آن به چشم می‌خورد:
(بسم الله الرحمن الرحیم، الله نور السّموات و الارض مثل نوره كمشكاهٔ فیها مصباح المصباح فی زجاجهٔ الزّجاجهٔ كانّها كوكب دریّ یوقد من شجرهٔ مباركهٔ زینوتهٔ لا شرقیّهٔ و لا غربیّهٔ یكاد زیتها یضیء و لو لم تمسسه نار نور علی نور یهدی الله لنوره من یشاء و یضرب الله الامثال للنّاس والله بكلّ شیء علیم، صدق الله العلی العظیم).
خدا نور آسمانها و زمین است. حكایت نور او چون چراغدانی است كه در آن چراغی، و آن چراغ در شیشه‌ای است. آن شیشه گویی اختری درخشان است كه از درخت خجسته زیتونی كه نه شرقی است و نه غربی افروخته میشود نزدیك است كه روغنش هرچند بدان آتشی نرسیده باشد، روشنی بخشد. روشنی بر روشنی است. خدا هر كه را بخواهد با نور خویش هدایت كند.
این درگاه به دیواری متصل است كه خود به باروی صحن پیوسته است. بر بالای این درگاه نیز متن كامل سوره قدر نقش بسته است.
درسمت راست این درگاه، صفّه‌ای است مسقف، مشرف بر خیابان و در امتداد دیوار بیرونی. بر بالای آن نیز سوره حمد بر كاشی نقش بسته است:
(بسم الله الرحمن الرحیم، قد افلح من تزكّی، وذكر اسم ربّه فصلّی)
پس از بسم الله الرحمن الرحیم، رستگار آن كسی است كه خود را پاك گردانید و نام پروردگارش را یاد كرد و نماز گذارد).
۷) باب الامام علی الهادی(ع)؛
این درگاه در زاویه شمال شرق صحن واقع است، طول آن به ۴ وعرضش به ۵/۳ متر میرسد و تازه احداث شده است.
۸) باب الفرات؛
در شرق صحن واقع است، طول آن به ۴ و عرض آن به ۵/۳ متر میرسد. بر بالای آن سقفی هلالی است كه به كاشی‌های زیبا و تزیین‌های از گل و بوته بر زمینه بنفش تیره آراسته شده است. بر بالای در، كتیبه‌ای به خط كوفی به چشم می‌خورد كه سوره انشراح بر آن نقش بسته است.
سقف متصل است به دیوار بیرونی كه مشرف بر خیابان است و بر پیشانی این سر پوشیده،‌ كتیبه‌ای به خط ثلث است كه این آیات بر آن نقش بسته است:
(بسم الله الرحمن الرحیم، و سیق الذین اتّقوا ربّهم إلی الجنّهٔ زمرا حتّی إذا جاءوها وفتحت ابوابها و قال بهم خزنتها سلام علیكم طبتم فادخلوا خالدین).
(و كسانی كه از پروردگارشان پروا داشته‌اند، گروه گروه به سوی بهشت سوق داده شوند تا چون بدان رسند و درهای آن به رویشان گشوده شود و نگهبانان آن به ایشان گویند: سلام بر شما، خویش آمدید، در آن درآیید و جاودانه بمانید).
▪ ضلع‌های صحن
صحن دارای چهار ضلع است و در هر یك از این ضلع‌ها حجره‌های كوچكی است كه شمار آنها به ۷۵ مورد می رسد. در جلو هر حجره نیز ایوانی كوچك وجود دارد. در میانه هر ضلع از سمت بیرونی ایوانی است بزرگ و به ارتفاعی افزون بر دو طبقه از طبقه‌هایی كه حجره‌ها در آنها جای گرفته‌اند. این ایوان‌ها دارای نقش و نگارهایی از گل و بوته، اشكال هندسی و آیات قرآن كریم است و در پایین برخی از آنها عبارت: (حرّره محمد حسین بن محمد ابراهیم، سنهٔ ۱۳۰۴ هجری قمری)، (این را محمد حسین بن محمد ابراهیم به سال ۱۳۰۴ هجری قمری تحریر كرد به چشم می خورد).
ـ ضلع شمالی:
در این ضلع چند مقبره واقع است: مقبره آن نصرالله، مقبره آل‌خیاط و مقبره آل طیف كه قبلا مكتبخانه مرحوم شیخ علی ابوكفانه (پدر شیخ جواد ابو كفانه خطاط و عبدالمهدی ابوكفانه شاعر) بوده است. پس از این مقبره‌ها به ایوان بزرگی كه در این ضلع است میرسیم و پس از آن نیز به مقبره آل ضیاءالدین، مقبره شیخ محسن ابوالحسب (خطیب كربلا و درگذشته به سال ۱۳۶۹ هجری قمری) و فرزندش دكتر ضیاءالدین، مقبره آل تاجر، مقبره شیخ محمدعلی محمود كشوان و پس از آن به باب الامام موسی بن جعفر(ع) برمی‌خوریم.
ـ ضلع غربی:
این ضلع به ترتیب، آبخورگاه عمومی، مقبره سیدمحمد نقاش، مقبره نصرالله،‌ سپس ایوان بزرگ تكیه درویشان كه امروز به (باب صاحب الزمان) نامور است، مقبره خطاط و شاعر عراق شیخ فلیح حسون رحیم جشعمی، مقبره آل سیبویه، مقبره دیگری از آن آل نصرالله، باب الامام الحسین، مقبره‌ای از آل ضیاء الدین و سرانجام باب الامام الحسن(ع) را دربرگرفته است.
ـ ضلع جنوبی:
مقبره آل قزوینی در این ضلع است و دفتر تولیت حرم حضرت عباس(ع) نیز در جوار آن است. این دفتر حجره حجره‌ای است كه مسئولان حرم و بزرگان در آنجا گرد می‌آیند. پس از آن ایوان بزرگی است و در مدخل ایوان هم دو مقبره است: یكی مدفن سیدمحمدرضا اصفهانی بانی صحن است و در مقابل آن نیز مقبره راجه‌های هندی قرار دارد.
در سمت راست ایوان نخست به مقبره آل خیرالدین میرسیم كه یكی از عالمان به نام سیدمحمدعلی خیرالدین و همچنین سیدمرتضی وهاب شاعر در آن به خاك سپرده شده‌اند و پس از آن هم به گنجینه نفایس حرم میرسیم.
ـ ضلع شرقی:
باب الامیر (امیرالمؤمنین علی(ع) ) در این ضلع است و پس از آن مقبره‌ای كه سید محمدسعید و برادرش سید محمدكاظم؛ از فرزندان سید محمدحسن آل طعمه و همچنین سید یوسف سید احمد وهاب در آن به خاك سپرده شده‌اند. پس از آن به ترتیب مقبره‌های آل نصرالله، آل طویل، خاندان تطوه،‌ آل عواد و آل مامیشه قرار گرفته‌اند.
مقبره اخیر زمانی مكتبخانه شیخ عبدالكریم كربلایی ملقب به ابومحفوظ بوده است ایوان بزرگ مشهور به ایوان علقمعی، پس از این مقبره‌هاست. آنگاه به باب الفرات و پس از آن هم به مقبره‌های ماجد، آل عوج، علامه سید علی قطب و آل معالی و سرانجام باب الامام علی الهادی(ع) می‌رسیم.
● به خاك سپرده شدگان حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع)
سیدعبدالرزاق مقرم در كتاب خود (قمر بنی هاشم) به بررسی دفن شدگان حرم حضرت عباس(ع) پرداخته، در این باره می گوید: از جمله این بزرگان می‌توان از كسانی یاد كرد كه علامه آقا بزرگ در كتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه، (ج۲، ص ۱۹۹) نامبرده است. آنجا كه میگوید:
(حاج سید محمد بن محسن زنجانی به سال ۱۳۵۵ هجری در زنجان درگذشت و پیكر او را بنابر وصیتش،‌ برای خاكسپاری به حرم حضرت عباس(ع) آوردند.
همچنین در این كتاب (ج ۲، ص ۳۲۳) آمده است: شیخ علی بن زین العابدین بارجینی یزدی حائری، صاحب كتاب الزام الناصب من احوال الغائب در حرم حضرت عباس(ع) به خاك سپرده شده است.
علامه شیخ علی اكبر یزدی بفروئی از شاگرثان برجسته اردكانی در فراخنایی كه در مقابل حرم است،‌ به خام سپرده شده است.
سید كاظم بهبهانی از شاگردان آیت الله سید هاشم قزوینی در حرم ابوالفضل(ع) مدفون است. علامه سید عبدالله كشمیری از شاگردان اردكانی، در چهارمین حجره از سمت گوشه جنوب شرقی صحن دفت شده است.
شیخ ملاعلی یزدی مشهور به سیبویه و برادرش علاعباس اخفش كه هر دو در تدریس جایگاهی در خود داشته‌اند، در حجره‌ای اختصاصی، در جوار باب صاحب‌الزمان به خاك سپرده شده‌اند.
شیخ كاظم الهر، دارای مراتبی از علم و ادب و شاگرد شیخ صادق فرزند علامه شیخ خلف در آ خرین حجره شمال شرقی صحن به خاك سپرده شده است.
گفتنی است بخش قابل توجهی از دیوارهای صحن، با آیات قرآن كریم تزیین یافته، از آن جمله می‌توان از سوره دهر و سوره عمّ نام برد. همچنین سید ابراهیم نقاش بر این دیوارها رنگ‌هایی روشن به گونه‌ای بدیع در هم آمیخته است كه كمتر هنرمندی می‌تواند همانندی برای آن بیافریند.● گنبد
بر فراز حرم حضرت ابوالفضل(ع) گنبدی است به قطر ۱۲ متر و با شكلی متمایز از دیگر گنبدها. گنبدی نیم كروی با نوك تیز و ساقه‌ای نسبتا بلند است و از آن، پنجره‌هایی با قوس‌های كمان ابرویی و نوك تیز به بیرون گشوده می‌شود.
نمای داخل گنبد در قسمت ساقه كمربندی با زمینه بنفشه تیره است كه آیاتی از قرآن كریم به رنگ سفید برآن نقش بسته است.
چنان كه بر قسمتی از گنبد ثبت شده،‌ به سال ۱۳۰۵ هجری آن را از كاشی‌كاری‌‌‌های بدیعی برخوردار ساخته‌اند. اما در سال ۱۳۷۵ هجری قمری (۱۹۵۵م) این گنبد طلاكاری شد. در این سال علامه شیخ محمد خطیب طی تلگرامی به نخست وزیر وقت عراق، محمد فاضل جمالی، درخواست كرد گنبد را طلاكاری كنند. بنابراین درخواست، طلاكاری گنبد انجام یافت و بر پایه اسناد موجود در مدیریت اوقاف كربلا، ۶۴۱۸ خشت طلا بر پوشش گنبد به كار رفت. در قسمت پایین گنبد آیاتی از قرآن همراه با آ‌یینه‌كاری نقش بسته است. ارتفاع گنبد از روی زمین ۳۹ متر است.
شاعر كربلایی،‌سید مرتضی وهاب، به مناسبت طلاپوش كردن گنبد، شعری عربی گفته و در آن ماده تاریخ نیز آوردهاست. متن شعر وی چنین است:
شع ثغر الفجر نورا وانجلی
عن سما الدنیا رداء الغیهب
مستطیلا من ذكا راد الضحی
یخطف الابصار غیلا طفحا
وغزال الشرق مجدا
سبحاو من الایات اوحی جمل
انشرت موجتها فی المغبر

بكر الطیر لی انواره
زاحفا فی الروض من او كاره
وانتشی البلبل من ازهارهو علی الاغصان بالشدو و علا

باغارید الهوی و الطرب
سابحا وسط حشایم عمیقمن خیال حالم فیه غریق
كلما یظما سلسال رحیقیجتنی ثغر الاقاحی قبلا
فائزا منها ببنت الحسب
سحر الطرف بیاض السحر
محلا للسمع لحن الوتر
(ما لعینی عشیت بالنظر) اطلی الكاس تجلت ام طلی
قبّهٔ صیغت بغالی الناشب
خلتها بالتبر لما برقت
نار موسی جانب الطور بدت
ام سنا الشمس جلالا سجدت
ام غریض الماء یشفی العللا
سال مشفوها بنهر سرب
انتشار الورد فی الارض انتشر
فتراءی كاللائی للبشر
ام تری ادركت الشمس القمر
ام جلال الله بالقدر جلا
فتجلی للوری عن كثب
قبّهٔ بالتبر لما طلیت شرف التبر بها مذ حلیت
فوق طود للمعالی بنیت
من له و غی فی كربلا
خالد رغم مرور الحقب
من بوجه الشمس فردا غبرا
و اذاق القوم موتا احمرا
فاتحا نحو الفرات انحدرا
غرف الماء و عنه عدلا
ذكر السبط و لما یشرب
قبّهٔ فوق الثریا ارتفعت
و علی الافاق بدرا طلعت
من ابی الفضل بنور سطعت
وحكی تاریخها (صدقا علی
مرقد العباس تاج الذهب)
(سپیدی صبح از كرانه آسمان شكفت و آسمان دنیا جامه سیاهی شب وانهاد.
آنگاه پرتوهای خورشد بلندتر شد و بر زمین گسترد و به سرمستی و دلربایی دیدگان را در ربود.
و پرتو آفتاب چاشتگاهان درخاور گسترد و آیاتی از زیبایی و نشانهایی از عظمت الهام كرد.
و موج این پرتو در باختر نیز گسترد
آنگاه پرنده از لانه به بیرون پر زد و در زیر این نور صبحگاهی، در باغ و چمن به پروار درآمد.
بلبل از بوی گلهای صبحگاهان، بوی خوش شنید و عطر این گلها بر شاخه‌ها پراكند.
و این همه با سرودهای سرخوش و شادی همراه گشت
بلبل در میان دریایی ژرف از خیالهای رؤیایی شناور و در آن غرق می‌شود.
هرگاه تشنه می‌شود او را شرابی ناب است. و در این جهت مگوی بابونه نیز بوسه می‌چیند.
و او از این باغ و بستان گلهای معطر را از آن خود می‌كند
سپیدی سحرگاهان دیده را سحر كرد و آهنگ خوش چنگ گوش را به خود دوخت.
دیده مرا چه شده است كه نیك نمی‌بیند، آیا این زیبایی جام است كه رخ نموده یا این پوششی است كه:
گنبدی ساخته به گران‌ترین زیورها را پوشانده است
چون این گنمبد به پوشش طلایش درخشید، گمان بردم این آتش موسی است كه در طور تجلی كرده است.
یا این پرتو خورشید است كه سر عظمت فرود می‌آورد یا این صدای خوش آبی است فرونشاننده تشنگی كه از نهری جاری جوشیده و آن را تشنه‌ای تا سركشد.
بوی گل در همه جای زمین پراكنده است و گویا این مرواریدی است كه اینك برای آدمیان می‌درخشد یا گمان می‌كنی خورشید است كه به ماه رسیده است و یا جلال خداوند است كه در شب قدری آشكار شده.
و از نزدیك بر آدمیان تجلی كرده است.
این گنبدی است كه از آن روز به طلا آراسته شد طلا از آن افتخار یافت.
گنبدی است ساخته بر فراز بنیانی بلند، كه مرقد شیر بیشه شجاعت در كربلاست.
مردی جاودانه كه به رغم گذشت روزگاران همچنان یاد و نام او و حماسه‌اش باقی است.
مردی كه یكّه و یك تنه چونان گرد و خاكی از پیكار به پا كرد كه پرده آفتاب شد،‌ و آن مهاجمان را طعم مرگی تلخ چشاند.
فاتحانه به سوی فرات پیش رفت و آنگاه مشتی آب برای نوشیدن برداشت و از آن نیز صرف نظر كرد.
او حسین را به یاد آورد كه هنوز آبی ننوشیده است
گنبدی است كه بر فراز این كره خاكلی افراشته و بدری است كه بر كرانه افقها دمیده است.
این جلوه نور الوافضل است كه درخشیده، و تاریخ خویش بازگفت است: به راستی كه:مرقد عباس تاجی از طلاست
گفتنی است عبارت (صدقا علی مرقد العباس تاج الذهب) به حساب ابجد با عدد ۱۹۵۵ برابری می‌كند و نمایانگر آن است كه نوسازی و طلاكاری گنبد به سال ۱۹۵۵ میلادی انجام پذیرفته است.
سید محمد بن سید حسن حلی نیز در شعری ماده تاریخ نوسازی گنبد را به تاریخ قمری آورده ا ست:
قبّهٔ العباس لما ذهبت
شرف الابریز منها المراقدا
لم‌تزد فخرا به من بعد
ما شرف اذ حلّ فیها الاسد
قلت مذ شعت نضارا وغدا
البدر منه خجلا و الفرقد
لم‌تنر بالتبر لا بل ارخوا
بابی الفضل انار العسجد
(گنبد عباس است كه چون طلاكاری شد،‌ طلا از آن شرافت یافت این مرقدی است كه:
از آن پس كه شیر خدا عباس در آن به خاك سپرده شده و بدین سان شرافت یافته دیگر هیچ افتخاری افزون بر آن نیابیده است.
آن دم كه نور این مرقد تابیده و ماه و ستاره قطب از آن خجل شد، گفتیم:
این گنبد نورانیت خویش از طلا نگرفته است. چنین نیست. تاریخ آن بگوی: بلكه این طلاست كه به ابوالفضل نورانیت یافته است).
گفتنی است در این شعر، عبارت: (بابی الفضل انار العسجدا) به حساب ابجد نمایانگر عدد ۱۳۷۶ است كه تاریخ قمری طلاكاری گنبد را نشان می‌دهد.
● گلدسته‌ها
در گوشه ایوان طلا و در مجاورت دیوار حرم، دو گلدسته است؛ نیمه بالای هر یك از این گلدسته‌ها به طلای خالص روكش شده و مجموع خشت‌های طلای به كار رفته بدین منظور ۲۰۱۶ عدد است. نیمه پایین گلدسته‌ها نیز تركیب آجر و صفحه‌های كاشی است و از خشت‌های كاشی كه به صورت حصیر بافی در كنار هم چیده شده‌اند. كلمه‌های (الله)، (محمد)، (رسول) و (عباس) به خط كوفی پدید آمده است. در قسمت بالایی هر یك از گلدسته‌‌ها اتاقكی است مسقّف كه بر لبه‌هایی بنا شده و در زیر سقف نیز مقرنس‌كاری است. سر گلدسته‌ها نیز نیم كره نوك‌تیز و دارای شیارهای عمودی نصف النهار مانندی است. گلدسته‌ها بلند هستند و ارتفاع آنها به ۴۴ متر می‌رسد. شاعر هراتی شیخ محمد حسین فرزند حاج جواد به دقت شعری درباره گلدسته‌ها گفته و در آن ماده تاریخی هم برای نوسازی یا بنای گلدسته‌ها آورده است:
بحضرهٔ‌ القدس و غایهٔ الامل
مئذلهٔ زانت لعباس البطل
فقل لبانیها سعدت فبذا
احبطت نسرا ویغوثا وهبل
وقل لمن یرقی بها مكبرا
ارّخ (فقل حیّ علی خیر العمل)
در این بارگاه قدس و با همه امیدها و آرزوها، بر حرم عباس قهرمان مئذنه‌ای آراسته است.
به بانی آن بگو: چه خوشبختی و سعادتی به چنگ آورده‌ای و بدین كار همه بتان نسر و یغوث و هبل را نگونسار ساخته‌ای؛ بدان كس كه برای اذان بر فراز این مناره‌ها می‌رود بگو: (این را ماده تاریخ گوی: بگو به سوی برترین كار بشتاب).
گفتنی است عبارت (فقل حیّ علی خیر العمل) در حساب ابجد نمایانگر عدد ۱۳۱۹ است كه تاریخ قمری بنا را بیان می‌كند.
چونان كه از نوشته پایین گلدسته‌ها پیداست،‌مرحوم محمد حسین صدر اعظم به سال ۱۲۲۱ هجری قمری به نوسازی و كاشی‌كاری آنها اقدام كرده است.
در زیربنای حرم راهرویی زیرزمین است كه در آن از یكی از رواق‌ها باز می‌شود و به مدفن امام(ع) می‌رسد. این راهرو نشانی از دقت و عظمت معماری آن روزگار است.
● متولیان حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع)
از آغاز سده چهارم هجری، حاجبان و دربانانی بر مرقد امام حسین(ع) و مرقد ابوالفضل العباس(ع) گماشته شدندتا حرمت این دو بارگاه را پاس بدارند و آنجا خدمت گزارند. معمولا (سادن) یا همان تولیت حرم، از بزرگان خاندان‌های علوی و گاه غیر علوی عراق بوده و در بیشتر اوقات یكی از عالمان عهده‌دار این قسمت شده است.
تولیت از سمت‌های مهمی است كه از روزگار آل بویه تا روزگار صفویان جایگاه درخور توجهی داشته و در عصر صفویان به طور خاص از رشد و عظمت دو چندانی برخوردار شده است. از سده دهم هجری قمری به این سوی، برخی از خاندان‌های ساكن كربلا فرمان‌هایی از پادشاه صفوی دارند كه تولیت را به آنان واگذاشته است. در دوران سلطه امپراتوری عثمانی بر عراق، نام‌های برخی از متولیان و خدمتگزاران حرم امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در دفتر ویژه‌ای در اوقاف ثبت شد و آنان به موجب همین فهرست، حقوقی ماهیانه دریافت می‌كردند.
اكنون نیز چنین است و خاندان‌هایی كه تولیت را در اختیار دارند آن را برای فرزندان خود به ارث می‌گذارند. البته گاه كه تولیت از سادات است وی نقابت و پیشوایی علویان را نیز در اختیار می‌گیرد و در نتیجه حكمران كربلا می‌شود و گاه تنها تولیت را در اختیار دارد و نقابت علویان با كسی دیگر است. تنها در اواخر حكومت صفویه و اوایل دوران سلطه عثمانی بر عراق، متولیانی غیر از علوی تولیت را عهده‌دار شده‌اند.
معمولا تولیت حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) جزو وظایف متولیان حرم امام حسین(ع) بوده و آنان با بر عهده داشت این مسئولیت، فردی شایسته را در خصوص اداره حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) به نیابت می‌گماشته‌اند.اینك فهرستی از متولیان حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) را فراروی دارید كه بر پایه اسناد و مدارك كهن فراهم شده است:
۱) محمد بن نعمهٔ الله؛ چونان كه از مهر وی بر وقفنامه (فدان الساده) پیداست در سال ۱۰۲۵ حرمدار بوده است.
۲) شیخ حمزه؛ از خاندان سلالمه، عالمی فاضل كه در فاصله سال‌‌‌های ۱۰۹۱ تا ۱۱۰۶ هجری قمری عهده‌دار حرم بود و یادداشت‌های ارزشمندی نیز درباره تاریخ كربلا از خود بر جای گذاشت. فرزندی از او نمانده است.
۳) شیخ محمد شریف؛ چنان كه از مهر وی بر اوراق معلمچی به دست می‌آید، وی به سال ۱۱۶۱ هجری قمری متولی حرم بوده است.
۴) شیخ احمد خازن؛ به سال ۱۱۸۷ هجری قمری تولیت حرم را بر عهده داشته و گردآورنده دیوان سید نصرالله حائری، او را (ادیب فرهیخته ستوده) خوانده است.
۵) شیخ علی بن عبدالرسول؛ از سال ۱۱۸۸ تا ۱۲۲۲ هجری قمری عهده‌دار این سمت بوده است.
۶) عبدالجلیل طعمه؛ در سال ۱۲۲۴ هجری قمری تولیت حرم را بر عهده داشته است.
۷) سید محمد علی بن درویش بن محمد بن حسین آل ثابت؛ از سال ۱۲۲۵ تا ۱۲۲۹ هجری قمری عهده‌دار این سمت بوده است.
۸) سید ثابت بن درویش بن محمد بن حسین آل ثابت؛ در سال ۱۲۳۲ هجری قمری عهده‌دار حرم شده و در سال ۱۲۳۸ هجری قمری و زمانی پس از آن نیز در همین سمت بوده است.
۹) سید حسین بن حسن بن محمد علی بن موسی؛ جدّ بزرگ آل وهاب؛ در چهارم شوال ۱۲۴۰ هجری قمری و در پی بركناری سید ثابت متولی پیشین حرم، این سمت را بر عهده گرفته است.
۱۰) سید وهاب بن محمد علی بن عباس آل طعمه؛ در آغاز متولی حرم امام حسین(ع) بود و پس از آن درسال ۱۲۴۳ هجری قمری تولیت حرم ابوالفضل(ع) را بر عهده گرفت.
۱۱) سید محمد بن جعفر بن مصطفی بن احمد آل طعمه؛ به سال ۱۲۵۰ هجری قمری تولیت حرم بوده است.
۱۲) سید حسین بن حسن بن محمد علی بن موس وهاب؛ در پی عزل سید محمد بن جعفر متولی پیشین به موجب فرمان مورخ ۲۵ جمادی الاولی سال ۱۲۵۴ هجری قمری تولیت حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) به او سپرده شد و در سال ۱۲۵۶ هجری قمری از این سمت بركنار گردید. در فاصله سالهای ۱۲۵۶ تا ۱۲۵۹ هجری قمری دفتر سید محمد جعفر،‌متولی اسبق، عهده‌دار تولیت حرم بود و پس از این تاریخ مجددا خود او به تولیت حرم رسید و تا سال ۱۲۶۵ هجری قمری در این سمت ماند.
۱۳) سید سعید بن سلطان بن ثابت بن درویش آل ثابت؛ به سال ۱۲۶۵ هجری قمری دو دوره زمانی جدای از هم، عهده‌دار سمت تولیت شده و در این مدت به انجام كارهای بزرگی توفیق یافته است، از جمله این كه با دربار عثمانی وارد گفت و گو شد و از آنان خواست افراد خاندان‌های متولی حرم امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) را از پرداخت حق دفت در حرم معاف بدارد و به آنان حقوقی هم بدهد. دربار عثمانی این درخواست را پذیرفت و برای حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) هر كدام ۱۵ خدمتگزار گماشت تا ماهانه از صندوق اداره اوقاف حقوق دریافت كنند.
۱۴) سید حسین معروف به نائب التولیه؛ فرزند سید سعید بن سلطان آل ثابت؛ چون در هنگام به ارث بردن سمت تولیت خردسال بود،‌ به نیابت از او سید حسین بن سید محمد علی آل ضیاء الدین عهده‌دار امور حرم شد، تا آن كه ناصرالدین شاه در سفر خود به كربلا، سید حسین نایب التولیه را عزل كرد و رسما این سمت را به سید حسین آل ضیاءالدین سپرد. در پی این اقدام، سید حسین آل ثابت ناگزیر به استانبول رفت تا به كمك حكومت عثمانی سمت خود را باز پس گیرد. اما در این كار توفیقی نیافت و در نیتجه راهی ایران شد و در آنجا به تلاش‌هایی دست زد. شاه ایران در نتیجه این تلاش‌ها،‌ تولیت حرم امام رضا(ع) را به او سپرد.
۱۵) سید حسین بن محمد علی بن مصطفی بن محمد بن شرف الدین بین ضیاءالدین بن یحیی بن طعمه (طعمه اول)؛ به سال ۱۲۸۲ هجری قمری عهده‌دار تولیت شد و تا پایان زندگی، یعنی سالی ۱۲۸۸ هجری قمری در این سمت ماند.
۱۶) سید مصطفی بن سید حسین بن محمد علی ضیاءالدین؛ پس از درگذشت پدرش سید حسین متولی پیشگفته، این سمت را در اختیار گرفت و تا سال ۱۲۹۷ هجری قمری آن را عهده‌دار بود.
۱۷) سید محمد مهدی بن محمد كاظم بن حسین بن درویش بن احمد آل طمعه؛ پس از درگذشت تولیت پیشین در سال ۱۲۹۷ هجری قمری بدین سمت گماشته و به سال ۱۲۹۸ یعنی سال بعد بركنار شد. او كه خطیبی فاضل بود و به سال ۱۳۳۴ هجری قمری درگذشت، نیكوكاری‌های فراوانی داشت. از آن جمله اقدامی است كه روزنامه الزورای بغداد آن را چنین گزارش می‌كند: (سید محمد مهدی آل طعمه كلیددار حرم حضرت ابوالفضل مبلغ ۱۲۵۰۰۰ قرش كمك به ساخت كتابخانه رشید در بغداد كمك كرد).
۱۸) سید مرتضی بن مصطفی بن حسن آل ضیاء الدین؛ چون در هنگام به ارث رسیدن تولیت به وی،‌هنوز خرسال بود،‌او سید محمد مهدی تولیت پیشگفته در ردیف ۱۷، این سمت را در اختیار گرفت تا هنگامی كه نزد حكومت بغداد از او بدگویی كردند. هنگامی كه حكمران بغداد به زیارت كربلا آمد، از نزدیك اطمینان یافت. سید مرتضی توانایی اداره حرم را داراست. از همین روی،‌ به سال ۱۲۹۸ هجری قمری دربار عثمانی فرمان تولیت او را صادر كرد. از این زمان تا هنگام رسیدن سید مرتضی به سنّ‌ بلوغ، عمویش سید عباس سید حسین آل ضیاء الدین به نیابت از او امور حرم را عهده‌دار بود. در روز پنج‌شنبه ۱۸ ربیع الاول سال ۱۳۵۷ هجری قمری (۱۷ ماه مه ۱۹۳۸ م) درگذشت. از اقدامات شایسته او می‌توان از طرح آبرسانی كربلا یاد كرد.
۱۹) سید محمد حسین بن سید مرتضی آل ضیاءالدین؛ پس از درگذشت پدرش به سال ۱۳۵۷ هجری قمری تولیت حرم را در اختیار گرفت. او كه از شخصیت‌های برجسته و فرهیخته و دارای صفات برجسته‌ای بود، اقدامات و مواضع شایسته‌ای داشت كه از جمله است: اهدای هدیه تشكر ارزشمندی به عباس محمود عقاد به مناسبت تألیف كتاب ابوالشهداء، برقراری صلح میان مردم كاظمین و نجف در شب عاشورای ۱۹۴۶م، بازداشتن پلیس از ورود به حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) در خلال قیام مردمی در اكتبر ۱۹۵۲ م. او در روز ۱۶ ربیع الثانی سال ۱۳۷۲ هجری قمری برابر با سال ۱۹۵۳م. درگذشت و در چهلم درگذشتش مجلس بی‌همانندی ترتیب دادند و شاعران و ادیبان او را رثا گفتند.
۲۰) سید بدرالدین بن سید محمد حسن آل ضیاءالدین؛ در سال ۱۳۷۲ هجری قمری عهده‌دار تولیت و به سال ۱۳۸۵ هجری قمری از این سمت بركنار شد و در روز پنجشنبه ۴ شوال ۱۴۰۶ هجری قمری درگذشت.
پس از بركناری‌اش در سال ۱۳۸۵ هجری قمری،‌سید حسن سید صافی آل ضیاءالدین به جای وی اداره حرم را در دست گرفت.
۲۱) سید محمد حسین بن مهدی آل ضیاءالدین؛ از سال ۱۴۰۲ تا ۱۴۱۱ هجری قمری عهده‌دار تولیت بود. این كار را با درست‌اندیشی و تدبیر به انجام رساند.
● آرامگاه مطهر قمر بنی هاشم(ع) در طول تاریخ
از تواریخ به دست می‌آید كه قبر مطهر قمر بنی‌هاشم(ع) از دوره اموی به بعد، دارای آثار و قبر و درب ورودی و روضه و سرداب بوده است.
مثلا، بر پایه نقل كفعمی در بلدالامین ـ كه مجلسی هم در مزار بحار آورده است ـ در روایت صفوان بن مهران كه شیخ مفید نقل كرده هر كجا دستور توقف بیرون درب برای اول دخول هست، برای حضرت عباس(ع) هم همان دستور صادر شده كه معلوم می‌‌شود در قرن اول تا دوره امام صادق(ع) قبر آن حضرت روضه و درب ورودی داشته است.
مرحوم آیت الله سید حسن صدر (قدس سره) در رساله‌ای كه در این زمینه نوشته آورده است: در روز ۱۱ محرم ۶۱ هجری، كه خبر شهادت امام حسین(ع) و یاران با وفایش به كوفه رسید، زنان كوفه جمع شدند به حدی كه تعداد آنان به ده هزار نفر رسید و از آنجا كه عمال ابن زیاد مانع تجمع مردها می‌شدند و ضمنا زنان نیز از این فاجعه عظمی سخت ناراحت بودند، با هم قرار گذاشتند كه در ششمین روز شهادت امام(ع) همه با هم به طرف كربلا حركت كنند تا كسی نتواند جلو آنها را بگیرد.
بدیهی است،‌با حرمتی كه بویژه اعراب به زن می‌گذراند، جلوی یك زن را نمی‌توان به آسانی گرفت، چه رسد به ده هزار نفر زن. آنان در هفتمین روز شهادت امام حسین(ع) در كربلا حاضر شدند و در خلال حركت این گروه كثیر، زنان ناظر و شام و كوفه و قبایل و عشایر اطراف نینوا و قادسیه و كربلا نیز به آنها پیوستند و جمع بسیار انبوهی را تشكیل دادند كه تعداد آنها را تا صد هزار نفر گفته‌اند. زنان مزبور بر سر قبر سیدالشهداء وحضرت عباس(ع) سایبانی و به عزاداری پرداختنمد و هیچ نیرویی نتوانست از آنها جلوگیری كند. آنان از همان روز هفتم بر مزار سیدالشهداء(ع) و اصحاب و یاران وی سایبان و اثر قبری پدید آوردند و یك هفته به عزاداری مشغول شدند.
بر پایه این نقل تاریخی معلوم میِ‌شود كه از همان دوران اموی آثار قبر شوده و شدت بروز احساسات پاك و جریحه‌دار شده مردم به حدی بوده كه امر و ابن زیاد هم قادر بر منع و جلوگیری از تجمع چنین جمعیتی نبوده‌اند.
در خصوص قبر ابوالفضل(ع) باید گفت كه علاوه بر زنان در آل محمد(ص) قبیله بنی كلاب هم ـ كه ام البنین از آنها بود ـ و قبیله بنی اسد و برای آبادی و عمران این روضه و بارگاه كوشا بودند و بنی امیه نیز به سبب دوستی كه با طایفه ام البنین داشتند، اگر در بنای قبر و روضه حضرت عباص(ع) نمی‌كردند مخالفتی هم نمی‌كردند. بنای بین ۶۴ تا ۷۲ را تكمیل نموده و در سال منتصر عباسی برای جلب توجه علویین ساختمان مختصری در مزارات كربلا و برای پنجمین بار،‌ زید داعی، مبالغی هنگفت برای ساختمان قبّه حضرت عباس اختصاص داد و روضه را تعمیر كرد. پس از وی دیالمه در سال ۳۷۱ هجری به فرما عضدالدوله دیلمی قبور شهدای كربلا و قبر ابوالفضل العباس(ع) را تجدید و سلطان رسما اعلان تشیع داد.
پس از دیلمیان،‌ سلطان جلایر ایلكانی قبّه و بارگاه را تجدید بنا كرد ۳۷۳ ق تا ۹۰۷ ق، كه آغاز عصر صفوی است، یعنی قریب ۵۳۴ سال‌، بنا و سال مزبور مورد زیارت سیاحان و زوار بوده است. در دوره صفویه، سال ۳۲، ایلكانی تكمیل و تعمیر و مرمت و نوسازی شد. تا در عصر افشاریه نادرشاه به زیارت كربلا رفت و در سال ۱۱۵۵ حرم حضرت عباس(ع) آیینه‌كاری و گنبد مطهر ایشان مجددا كاشی‌كاری گردید.
● گنبد ۲
چنانكه همه محدثین و مورخین می‌دانند قمر بنی‌هاشم(ع) خود را خدمتگزاران برادرش، حضرت سیدالشهداء امام حسین(ع) می‌دانست و از برجسته‌ترین ویژگیهای او به شمار می رود. گویی تقدیر الهی از همان آغاز برگرفت كه به پاداش این خضوع و ادب،‌حضرت قمر بنی هاشم(ع) در میان شهدای كربلا تشخص ویژه‌ای یافته و مرقد با شكوه و مستقلی یابد و به مرور نیز این شكوه و تشخص، بارزتر گردد.
از دوران آل بویه كه قبّه و بارگاهی برای قمر بنی‌هاشم(ع) ساختند، مزار او مستقل، و دارای قبه و بارگاهی جداگانه بود. نوشته‌اند: در دوره نادرشاه، كه گنبد امام حسین(ع) را طلا گرفتند، وی خواست گنبد قمر بنی هاشم(ع) را طلا كند، خواب دید كه حضرت به وی فرمود: (بگذار كاشی باشد)، تا مقام خدمتگزاری و حمایت و فداكاری او از امام مشخص گردد.
مرحوم عمادزاده در مقدمه كتاب خصایص العباسیه می‌نویسد: گنبد آن حضرت سالها كاشی بود، تا اینكه در سال ۱۳۳۷ هجری به دولت وقت گزارش دادند كه هدایای مردم به حضرت ابوالفضل(ع) به حدی است كه انبارها از طلا و نقره و مس و غیره پر شده، و از دولت وقت عراق اجازه خواستند كه آنها را به فروش برسانند و گنبد را طلا نمایند. آن مرحوم اضافه می‌كند كه: نیك در یاد دارم رئیس دولت به كربلا آمد و دستور داد هدایای مردم به جای خودش باشد و از ۵% درآمد نفت گنبد را طلا نمایند و از آن سال گنبد قمر بنی هاشم(ع) طلا شد و صحن و تكیه و رواق هم توسعه یافت.
● عمارت آستانه ابوالفضل العباس(ع)
آستان مقدس حضرت ابوالفضل(ع) تاریخ مشتركی با آستانه سیدالشهداء ابی‌عبدالله‌الحسین(ع) دارد و یكی از مهمترین زیارتگاههای شیعیان جهان است. حضرت ابوالفضل العباس(ع)، كه به امر برادرش سیدالشهداء(ع) به منظور تهیه آب برای خیمه‌گاه خانمدان نبوت به آبشخور فرارت رفته بود، در یك جنگ دلیرانه در كنار نهر علقمی به شهادت رسید و به علت دوری محل شهادت وی از خیمه‌گاه سیدالشهداء(ع) و میدان نبرد و نیز شدت یافتن جنگ، پیكر مطهر او در همان محل باقی ماند و سپس همانجا نیز به خاك رفت. بنی‌اسد، اولین كسانی بودند كه قب مطهر آن حضرت را به شكلی بارز و برجسته بنا كرند كه آثار آن از بین نرود. اولین زائران این آستانه مطهر نیز نخست عبیدالله فرزند حرّ جعفی،‌ از برجستگان شیعه در كوفه و سپس در بیستم صفر سال ۶۲ ق صحابی مشهور جابر بن عبدالله انصاری بودند.الف) عمارت اول:
مختار ثقفی در سال ۶۶ قمری، با كمك جمعی از اعراب و نیز ایرانیان كه از شیعیان علی بن ابیطالب(ع) بودند؟ به خونخواهی سیدالشهداء(ع) قیام كرد و در دوران قدرت و حكومت او (توسط خود وی یا دیگر شیعیان) اولین عمارت آستانه بنا گشت و این عمارت و به طور كلی تمام شهر كربلا كم كم رو به آبادانی نهاد، ولی هارون الرشید در سال ۱۷۰ قمری دستور خراب كردن آن را داد.
ب) عمارت دوم:
مأمون، كه در سال ۱۹۸ قمری قدرت را به دست گرفت، بر خلاف سیاست پدر خود و برای جلب رضایت و كمك شیعیان خراسان، برخورد دوستانه‌ای با شیعیان در پیش گرفت، لذا محبان خاندان عصمت و طهارت این فرصت تاریخی را مغتنم شمردده و بدینگونه، عمارت دوم آستانه در عصر مأمون انجام گرفت. در سال ۲۳۲ قمری متوكل عباسی بر مسند خلافت نشست. وی كه نسبت به شیعیان و آل ابی طالب عناد خاصی داشت، دستور داد و آستانه حضرت سیدالشهداء(ع) و ابوالفضل العباس(ع) بلكه تمامی شهر كربلا را خراب كردند و پس از تخریب، تمامی منطقه را شخم زدند و به آن آب بستند.
عمارت سوم: المنتصر، خلیفه عباسی، بر خلاف سیاست پدر خود ـ متوكل ـ با شیعیان روش دوستانه و صمیمانه‌ای داشت. وی اموال زیادی بین علویین تقسیم كرد و حكم به تعمیر بنای شهر كربلا و آستانه ابوالفضل العباس(ع) داد. در نتیجه، كربلا در عصر او رونق یافت و زائرین آن بقاع مطهر از اطراف و اكناف به سوی این شهر مقدس سرازیر گشتند.
عمارت چهارم: در سال ۳۶۷ قم عضدالدوله دیلمی وارد بغداد شد، سپس به زیارت كربلا و نجف شتافت و دستور داد مرقد عظیم و با شكوهی برای حضرت ابی‌الفضل‌العباس(ع) بنا كنند. بنای مزبور در سال ۳۶۷ قمری آغاز شد و در سال ۳۷۲ پایان یافت و عمارت امروزه آستانه مطهر حضرت ابوالفضل العباس(ع) از عضدالدوله است كه از شكوه و عظمت خاصی برخوردار است.
در عصر جلایریان: پس از تاسیس دولت جلایریان در ایران و به قدرت رسیدن شیخ حسن ایلكانی در سال ۷۴۰ قمری، سلطان اویس (فرزند شیخ حسن) تعمیرات را در این آستانه مطهر شروع نمود كه در عصر فرزندش، سلطان احمد، در سال ۷۸۶ پایان یافت و هدایای زیادی از ایران به آستانه مزبور ارسال شد.
در عصر صفویه: شاه اسماعیل صفوی بنیانگذار حكومت شیعی صفویه، روی ۲۵ جمادی الثانی ۹۱۴ قمری فاتحانه وارد بغداد گشت و مورد استقبال بی‌نظیر شیعیان قرار گرفت. وی سپس در روز بعد، یعنی ۲۶ جمادی الثانی، به سمت كربلا حركت و یك شبانه روز در حرم ابی عبدالله الحسین(ع) معتكف گشت، آنگاه به آستانه حضرت ابوالفضل العباس(ع) شتافت و دستور تعمیرات وسیعی را در آن آستانه صادر و دوازده قندیل از طلای خالص به نام دوازده امام را كه با خود آورده بود به حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) اهدا كرد و تمامی حرم مطهر و رواقها را با فرش گرانبهای ابریشم‌بافت اصفهان مفروش نمود و خدمه مخصوصی نیز برای نگاهداری و روشنایی قندیل آستانه استخدام كرد كه تبار آن امروزه با عنوان (آ‎ل قندیل) در كربلا شهرت دارد. اسماعیل صفوی، همچنین دستور كاشی‌كاری گنبد صادر كرد كه تا سال ۱۳۰۲ قمری كاشی‌كاری باقی بود.
در عصر نادرشاه افشار: در سال ۱۱۵۳ قمری نادرشاه هدایای زیادی به آستانه حضرت عباس(ع) ارسال داشت و تعمیرات وسیعی در آن بارگاه ملكوتی انجام گرفت.
در عصر وهابیان: در ۱۸ ذی الحجهٔ الحرام سال ۱۲۱۶ قمری، كه انبوه مردم برای درك زیارت عید غدیر از كربلا به نجف اشرف رفته بودند، سعود بن عبدالعزیز وهابی فرصت را مغتنم شمرده و با لشگری عظیم به شهر كربلا حمله برد و حكم به تاراج تمامی شهر داد و آستانه حضرت ابوالفضل العباس(ع) را نیز خراب كرد و تمامی هدایای سلاطین و ملوك صفویه و نادرشاه و قندیل‌های طلا و نقره و غیره را به یغما برد.
در عصر قاجاریه: پس از حمله وهابیهای سعودی به كربلا و رسیدن خبر این جنایت وحشتناك به ایران، مردم خیر ایران با همراهی و همدلی دولت وقت ایران (زمان فتحعلی شاه قاجار) كمك‌های سخاوتمندانه‌ای به این شهر ماتم‌زده نمودند و تمامی خرابی‌های وارده را ترمیم كردند. آستانه حضرت عباس(ع) نیز به شكل احسن تعمیر گشت و از جمله این تغییرات، نصب ضریح نقره اهدایی فتحلی‌شاه قاجار بود كه در سال ۱۲۲۷ قمری انجام گرفت. تعمیرات آن آستانه مقدسه در طول دوران قاجاریه قطع نشد و ناصرالدین شاه كاشی‌كاری گنبد را تجدید كرد (در سال ۱۳۰۴ قمری كاشی‌كاری صحن شریف، و در سال ۱۳۰۵ قمری كاشی‌كاری گنبد مطهر انجام یافت). همچنین، شیخ عبدالحسین تهرانی، معروف به شیخ العراقین، با استفاده از ثلث میرزاتقی خان امیركبیر ـ صدر اعظم مشهور ایران ـ تعمیرات وسیعی در آستانه مزبور انجام داد.
در عصر حاضر: آستانه حضرت ابوالفضل العباس(ع) درحدود سیصد و پنجاه متری شمال شرقی آستانه سیدالشهداء ابی عبدالله الحسین(ع) قرار دارد و در یك میدان بزرگ هر دو آستانه را دربرگرفته است. قبر مطهر در وسط حرم شریف واقع شده و بر روی آن صندوق خاتم نفیس اهدایی قرار دارد كه با گذشت زمان تعمیراتی روی آن انجام شده است. روی صندوق را ضریح نقره‌ای پوشانده كه به همت بزرگ مرجع جهان تشیع، مرحوم آیت الله العظمی سید محسن حكیم (قدس سره) و با دست هنرمندان ایرانی در اصفهان با به كار بردن چهارصد هزار مثقال نقره خالص و هشت هزار مثقال طلا پس از سه سار كار مداوم در سال ۱۳۸۵ قمری در حرم مطهر نصب گشته است. چهار طرف حرم شریف دارای چهار رواق قرینه است كه ابهت خاصی به حرم بخشیده و به یكدیگر منتهی می‌گردند. سقف و تمامی دیوارهای حرم مطهر و رواقها به دست هنرمندان ایرانی آینه‌كاری شد و بر فراز ضریح یك گنبد بزرگ بنا شده كه در سال ۱۳۷۵ قمری طلاكاری آن انجام یافته است. در دو طرف ایوان جنوبی حرم، دو مأذنه (مناره) به شكل زیبایی سر به فلك كشیده است. در قسمت جنوبی حرم یك ایوان سرتاسری سرپوشیده واقع شده است كه در وسط آن یك در طلایی میناكاری ساخت اصفهانو در سمت شرق و غرب آن نیز دو در كوچك دیگر واقع است كه هر سه در به داخل رواق جنوبی منتهی می‌شود.
آستانه حضرت ابوالفضل العباس(ع) دارای یك صحن چهارگوش است كه حرم مطهر در وسط آن واقع شده و در چهار طرف صحن حجراتی بنا گشته كه در آن جمع كثیری از علمای امامیه و سلاطینو امرای شیعه دفن شده‌اند و كاشی‌كاری موجود در تمامی صحن آستانه، مربوط به عصر قاجاریه و بعد از آن است. صحن شریف دارای هشت در بزرگ ورودی و خروجی است: در قسمت جنوب صحن، در قبله و یا درب‌الرسول(ص) و در قسمت شمال درب امام محمد جواد(ع) قرار دارد. قسمت غرب صحن دارای چهار درب می‌باشد:
۱) درب امام حسن(ع)
۲) درب امام حسین(ع)
۳) درب امام صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
۴) درب امام موسی بن جعفر(ع). قسمت شرقی صحن نیز دارای دو درب به نامهای درب امام امیرالمؤمنین(ع) و درب امام علی بن موسی الرضا(ع) می‌باشد. مساحت آستانه ابوالفضل العباس(ع) بالغ بر ۴۳۷۰ متر مربع می‌باشد و از نظر نقشه و سبك معماری مانند آستانه سیدالشهداء ابی‌عبدالله‌الحسین (ع)، منتها كوچكتر از آن است.
● سقاخانه‌ها
در صحن حضرت ابوالفضل(ع) دو سقاخانه عمومی وجود داشته است:
۱) یكی از این آبخورگاه‌ها در ضلع شرقی صحن و در مقابل مقبره راجه قرار داشته و بهره هند (طایفه‌ای از اسماعیلیان) آن را نوسازی كرده بودند و در جوار آن نیز دو درخت میوه و یك درخت سدر بوده است.
۲) دیگری در ضلع غربی،‌ در جوار باب السوق بوده و در نزدیك آن دو درخت خرما وجود داشته است. البته امروزه از این آبخورگاه‌ها و همچنین از درختان نخل و سدر اثری نیست.
● اطلاعات جدیدی از ضریح حضرت ابوالفضل العباس(ع)كه در اصفهان ساخته شد
طبق دستور حضرت آیهٔالله العظمی آقای حاج سید محسن حكیم شروع به ساختن ضریح جهت مرقد حضرت ابوالفضل(ع) می‌گوید: به طور تقریب مبلغ ۰۰/۰۰۰/۱۰ ریال هزینه آن گردید كه در حدود ۶% آن را حضرت آیهٔالله حكیم شخصا پرداخت نمودند و ۴۰% آن نیز از شهرهای مختلف ایران مجددا توسط حضرت آیهٔالله حكیم و یا به حساب مخصوص در بانك بازرگانی در اصفهان ریخته شد.
ضریح مطهر حضرت ابوالفضل العباس(ع)، به طروی كه در عكس مشاهده می‌شود، بسیار ظریف و زیبا و با دقت هنرمندان بنام اصفهانی ساخته شده است. زرگری ضریح توسط (آقای حسین پرورش)، قلمزنی آن توسط آقایان (سید اسدالله خسروانی) و (احمد نیازی)، و میناكاری نیز توسط (آقای شكرالله صنیع‌زاده) انجام گرفته است. ضمنا اسكلت چوبی ضریح را هم آقایان (اخوان خالق زادگان) اهدا كرده‌اند. این ضریح از طلا و نقره و میناكاری به طرزی جالب و دیدنی ساخته شده و مدت ۱۸ ماه تعداد زیادی از استادان مشغول ساختن آن بوده‌اند. ضریح مذكور را پس از ساخته شدن مدتی در مسجد شاه اصفهان به معرض زیارت و تماشای آن می‌رفتند.
به دستور حضرت آیهٔالله حاج سید محسن حكیم، حجهٔالاسلام ـ آقای حاج سید ابراهیم طباطبایی داماد آقای حكیم ـ و آقایان حاج سید محمد افضل و حاج میرزا حسن كلاهدوزان در این مورد همكاری وكوشش و نظارت كلی داشتند.
ضمنا یك جفت درب از طلا و نقره و میناكاری جهت حرم مطهر حضرت ابوالفضل العباس(ع) از طرف آقایان حاج حسن واحد و محمود و ابوالقاسم جلیلیان به سرپرستی آقای حاج سید محمد افضل به اتمام رسید كه آن هم با ضریح مطهر حمل گردید.
همچنین یك زوج درب منبت‌كاری بسیار زیبا از طرف اخوان خالق‌زادگان جهت درب قبله صحن حضرت اباعبدالله الحسین(ع) ساخته شده است.
بسیار باعث مسرت و خشنودی است كه توسط شیعیان ایرانی، بالاخص اهالی اصفهان، برای تحكیم مبانی دین مبین اسلام بخصوص حفظ شعائر مذهبی چنین اقدامات مفید و مؤثری به عمل می‌آید.
بامداد روز پنجشنبه بیست و هفتم آبان ماه: بدرقه‌كنندگان ضریح از قزوین به همدان و كرمانشاه رفتند و پس از صرف شام در كرمانشاه عازم مرز خسروی شدند.
كاروان حامل ضریح روز جمعه وارد خانقین شد و بامداد شنبه طی مراسمی از خانقین عازم بغداد گردید.

منبع : سایت حضرت ابوالفضل (ع)