استفاده از پست تصویری در ارائه خدمات اطلاعاتی به پزشکان مناطق دور افتاده

استفاده از دستگاه فاكس میلی یا پست تصویری از سالها پیش در كشور های صنعتی رواج دارد . در ایران به لحاظ كندی خدمات پستی، استفاده از فاكس میلی در ارتباطات بین شهری بخصوص در ارائه خدمات اطلاعاتی به صورت امری ضروری در آمده است . چگونگی ارائه بموقع این گونه خدمات به متخصصان سراسر كشور، از مطالبی است كه عموما مطرح می شود . در این مقاله، چگونگی استفاده از پست تصویری در ارائه خدمات اطلاعاتی به پزشكان مناطق دور افتاده، بررسی شده است . مدتها است كه اهمیت اطلاعات، به عنوان یكی از منابع ملی در توسعه و پیشرفت ملتها بر برنامه ریزان و سپاسگزاران روشن شده است. امكان دسترسی و استفاده از اطلاعات موجوددر جهت سازندگی و پیشرفت، یكی از حقوق فردی و اجتماعی افراد هر كشور است . از جمله مشخصات جوامع صنعتی با ارزش شمردن اطلاعات، گرد آوری و سازماندهی مجموعه های غنی از منابع اطلاعاتی و كوشش در تولید و افزایشآن است . در این گونه جوامع، با توجه به نقش حساس اطلاعات، امكانات كافی برای دستیابی متخصصان به اطلاعات تولید شده در كلیه نقاط دنیا فراهم می گردد. در حالی كه در كشورهای جهان سوم استفاده از منابع اطلاعاتی، حتی در رابطه با اساسیترین نیازهای بشری، با دشواریهای فراوان مواجه است . طبیعت حرفه پزشكی و لزوم حضور مستمر پزشك در هر نقطه از كشور- شهری هر چند كوچك موقعیت این رشته را از سایر تخصصها متمایز می سازد . ضرورت جذب پزشكان به نقاط دور افتاده ایجاب میكند كه تسهیلات لازم برای آنان فراهم شود . در این رابطه، سهولت دستیابی به اطلاعات تخصصی از مواردی است كه همواره نادیده گرفته شده است . حال آنكه ارائه خدمات اطلاعاتی به پزشكان مناطق دور افتاده علاوه بر اینكه موجب ارتقا دانش تخصصی آنان و بهبود روشهای درمانی می گردد، ارضای انگیزه فرا گیری و رضایت شغلی آنان را نیز موجب میشود.بر اساس آمار سال ١٣٦٩بالغ بر ١١٦٠٠پزشك, در واحدهای درمانی تابع وزارت بهداشت،درمان آموزش پزشكی، در خارج از استان تهران به كار اشتغال داشته اند . به علاوه درهمان سال، حدود ٢٨٨٠نفر موفق به اخذ درجه دكترای حرفه ای و تخصصی شده اند كهباید همراه با فارغ التحصلان سال ١٣٧٠دوره خدمت خارج از مركز خود را در شهرهای مختلف ایران بگذرانند. رفع نیازهای اطلاعاتی این پزشكان و پزشكان جوانی كه هر ساله فارغ التحصیل می شوند، از وظایف كتابخا نه ها و مراكز مدارك پزشكی است كه باید علاوه برپاسخگویی و تهیه مدارك مورد نیاز، ارائه خدمات اطلاع رسانی جاری را نیز مد نظر داشته باشند . برای ارائه خدمات اطلاعاتی موثرتربیت نیروی انسانی كار آمد و ایجاد امكانات و تسهیلات لازم است . امكان ارتباط سریع و آسان بین كتابخانه ها از اقداماتی است كه باید صورت گیرد . یكی از شاخصهای مهم توسعه، میزان پیشرفت سیستم ارتباطی هر كشوراست . كشورهای صنعتی، منابع ملی عظیمی صرف تاسیس سیستمهای ارتباطی جدید نموده اند. در حالیكه در اكثر كشورهای جهان سوم، مشكل ارتباطات كاملا مشهود است . ناكافی و نا مطمئن بودن راههای ارتباطی،اشكالات پستی، كمبود وسایل و تجهیزات ارتباطی سریع سبب شده است دسترسی متخصصان به اطلاعات شكلترشود . در ایران به دلیل وسعت سرزمین و پراكندگی شهرها و عدم وجود خطوط راه آهن و خطوط هوایی - در اكثر شهرها - و صعب العبور بودن بسیاری از جاده ها در ماههایی از سال، خدمات پستی سریع جود ندارد . لذا باید از شبكه تلفن بهره بیشتری گرفته شود . فاكسی میلی یا پست تصویری از تجهیزاتی است كه استفاده از آن باید مورد توجه واقع شود . در كشورهایی با وسعت كمتر و امكانات حمل و نقل زمینی و هوایی بهتر و بیشتر كه در نتیجه از تسهیلات پستی بیشتری بهره می گیرند، استفاده از پست تصویری در مقام مقایسه با سایر امكانات سنجیده میشود . در كشور ما كه امكانات ارتباطی ضعیف است ارسال در خواست فوری مقاله ای از چابهار به یكی از كتابخانه های تهران و اقدام بموقع كتابخانه سرویس دهنده و ارسال مدرك با پست سریع، حد اقل دو هفته به طول می انجامد، استفاده از پست تصویری كه زمان مصرفی را به چند ساعت كاهش می دهد، یك ضرورت است .
● فاكسیمیلی یاپست تصویری چیست؟
فاكسی میلی كه آنرا تله كوپیرTelecopier ، تله فاكسی میلی Telefacsimile، تله فاكسTele Fax ویا به اختصار فاكس Fax گفته اند نسخه برداری الكترونیكی از راه دور از نوشته ها، اشكال و نقشه ها بر روی كاغذ یا میكرو فیلم است . از جهت لغوی ، فاكسی میلی مركب از پیشوند Fac به معنی شبیه و چهره و لغت Smile همخانواده با Similar به معنی مانند و شبیه است و درمجموع به معنی مشابه سازی و تهیه نسخه ای عینا برابر اصل مدرك است . دستگاه فاكسی میلی، نوعی پست الكترونیكی است متشكل از دستگاههای فرستنده و گیرنده كه به خط تلفن اتصال دارد و ارسال تصویر توسط خطوط تلفن یا مایكروویو انجام می شود . پروانه اختراع دستگاه فاكسی میلی در سال١٨٣٤ به نام الكساندر بین Alexander Bain اسكاتلندی صادر شد . بعد از آن افراد دیگری در آلمان، فرانسه و آمریكا در تكمیل آن كوشیدند .
● كاربرد فاكسی میلی
نخستین تجربه كتابخانه ها در استفاده از دستگاههای فاكسی میلی برای ارسال پیام، با یك عمل نمایشی در سال ١٩٤٨ آغاز شد . میكرو فیلم داستان بر باد رفته از هتلی در واشنگتن دی . سی . به كتابخانه كنگره آمریكا در عرض ٢دقیقه و ٢١ ثانیه انتقال پیدا كرد . سالها پیش از آنكه از این دستگاه در كتابخانه ها استفاده شود، در تجارت و بانكداری، روزنامه نگاری، هوا شناسی، امور حقوقی و قضایی راه آهن و هواپیمایی استفاده می شد . دلیل استقبال سازمانها از پست تصویری امتیازاتی چون سهولت سرعت، دقت و سندیت نسبت به سایر امكانات ارتباطی چون پست، تلفن و تلكس بود . در این سیستم ارسال و دریافت پیام به نیروی ماهر و دوره دیده نیاز ندارد و چون عین مدرك منتقل می شود، امكان خطا و اشتباه به حداقل می رسد . در دهه١٩٦٠ كمپانیهای تولید كننده فاكسی میلی، دستگاههای كم قیمت تری را جهت مصارف جاری برای انتقال تصویری قراردادها، سفارشهای خرید، نامه های اداری و غیره طراحی كردند . در همین دهه تعدادی از كتابخانه های آمریكا و اروپا استفاده از این دستگاه را مورد آزمایش قرار دادند . دستگاههایی كه در آن زمان در بازار موجود بود، معایبی داشت كه موجب شد نتیجه آزمایش رضایتبخش نباشد . از معایب عمده كندی سرعت انتقال تصویر بود . برای انتقال تصویر هر صفحه A۴ستگاههای معمولی ٦ دقیقه و دستگاههای نوع سریع ٤ دقیقه وقت صرف می كردند . در نتیجه برای انتقال یك مقاله ١٠ صفحه ای ٤٠ یا٦٠ دقیقه زمان لازم بود . صرف این مدت زمان در ارتباط تلفن راه دور، بسیار گران تمام میشد وپرداخت هزینه أن برای متقاضی سنگین بود . از دیگر اشكالات أن باید عدم سازگاری[۲] بین دستگاههای ساخت كارخانه های مختلف را ذكر كرد كه در كار ارتباط بین كتابخانه ها مشكل ایجاد می كرد . در سالهای اخیر، با پیشرفت تكنولوژی معایب فوق بر طرف شده است . دستگاههای جدید برای انتقال تصویر هر صفحه كمتر از ٣٠ ثانیه وقت صرف میكنند . البته مدت زمان انتقال تصویر، بستگی به نوع مدرك و میزان مندرجات آن دارد. مثلا برای ارسال یك نامه به قطعA۴از سوئد به ژاپن، فقط سی ثانیه زمان لازم است در حالیكه برای ارسال یك صفحه از مقاله ای در یك مجله بیش از این مدت وقت مصرف می شود . در زمینه سازگاری دستگاههای مختلف نیز، گامهای موثری در جهت استاندارد كردن دستگاهها برداشته شده است . به نحوی كه ارسال و دریافت پیام مابین دستگاههای جدید به راحتی صورت می گیرد. در طول این مدت دستگاههای فاكسی میلی رنگی نیز، به بازار عرضه شد ضمن آنكه بر قدرت حافظه و سیستم خودكار دستگاه نیز افزوده شد . اشكال عمده ای كه هنوز در دستگاههای فاكسی میلی موجود ( گروه ٣ )[۳] وجود دارد تهیه تصویر از مجلات و كتابها است . بر اساس این مشكل كتابخانه سرویس دهنده ناگزیر است از مقاله در خواستی فتوكپی تهیه كرده و سپس از طریق فاكسی میلی، تصویر فتوكپی مقاله را انتقال دهد . با پیشرفت تكنولوژی، امید می رود معایبی از این نوع نیز بر طرف شود و پست تصویری به عنوان سیستم ارتباط سریع در سطح جهانی رایج گردد . ژاپن بیش از دیگر كشورها به اهمیت استفاده از پست تصویری در انتقال مدرك پی برده است . در این كشورها در سال ١٩٧٥ حدود ١٠ هزار و در اواخر ١٩٨٠ بیش از ٢٠٣ هزار دستگاه فاكسی میلی كار میكرد . در حال حاضر آمریكا در این زمینه پیشتاز است . دیگر كتابخانه های بزرگ جهان از جمله كتابخانه بریتانیا و كتابخانه اطلاعات فنی آلمان[۴] در سرویس وری ارسال مدارك از پست تصویری بطور گسترده بهره می گیرند . مركز تهیه مدارك كتابخانه بریتانیا[۵] در هر هفته به طور متوسط ١٠٠٠ صفحه مدرك از طریق پست تصویری برای مشتركان خود در سراسردنیا ارسال میدارد . در كشور ما، به رغم وجود دستگاههای فاكسی میلی در سازمانها، متاسفانه تاكنون برای اطلاع رسانی و همكاری بین كتابخانه ها استفاده موثر از آن بعمل نیامده است و جا دارد مورد مطالعه قرار گیرد .● شبكه اطلاعاتی
سیستم ارتباط علمی از طریق پست تصویری زمانی حد اكثر تاثیر و كار ایی خود را خواهد داشت كه شبكه اطلاع رسانی تشكیل شده باشد . متاسفانه از سال ١٣٦١ كه مركز اسناد و مدارك علمی تشكیل شبكه اطلاعات علمی و فنی كشور را مورد بررسی قرار داد و در این رابطه تعدادی نشریه از جمله طرح پیشنهادی شبكه اطلاع رسانی علمی و فنی كشور را منتشر كرد و به عنوان نخستین گام تشكیل شبكه اطلاع رسانی پزشكی را طی جلساتی در سال١٣٦٣ با نمایندگان كتابخانه ها مطرح كرد، هیچگونه پیشرفتی در امر تشكیل این شبكه به عمل نیامده است . لازم است مركز مدارك و اطلاع رسانی پزشكی كه می تواند در سطح كشور پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی متخصصان این رشته باشد, تقویت شود تا به عنوان قلب شبكه، عمل نماید و همچنین برقراری شبكه اطلاع رسانی پزشكی مورد بررسی قرار گیرد و با همكاری بین كتابخانه ها، از امكانات موجود در كشور حد اكثر استفاده به عمل آید . تا زمان برقراری شبكه اطلاع رسانی، تقویت و تجهیز كتابخانه های پزشكی و تسهیل و ترغیب همكاری ما بین آنها از اموری است كه باید مورد توجه واقع شود . استفاده از پست تصویری برای در خواست مقاله یا صفحاتی از یك كتاب، یا مقاله نامه، و یا حتی ارتباط علمی با مراكز تحقیقاتی و صاحب نظران رشته از تسهیلاتی است كه باید كتابخانه ها بتوانند در اختیار متخصصان شاغل در مناطق دور افتاده قرار دهند .در این زمینه مطلوب آن است كه كلیه شهرهای ایران مجهز به دستگاههای فاكسی میلی شوند و ارتباط شهر های دور افتاده با مراكز تجمع اطلاعات آسان شود . در این رابطه در هر شهر، یكی از واحدهای اموزشی علوم پزشكی جهت ارسال و دریافت پیام تعیین شود . در شهرهایی كه دارای واحد آموزشی در زمینه علوم پزشكی نیستند، این وظیفه به عهده یكی از واحدهای درمانی كه توان ارائه چنین سرویسی ر ا دارد گذاشته شود و آموزش لازم به افرادی كه باید تصدی این سرویس را به عهده بگیرند داده شود .ارائه خدمات اطلاعاتی از طریق پست تصویری منوط به همفكری و همكاری دست اندر كاران و اجرای برنامه های زیر است :
١) شناسایی كامل كتابخانه های علوم پزشكی سراسر كشور :
تا كنون طی طرحهایی نیروی انسانی, منابع مكانات و تجهیزات كتابخانه های تخصصی و دانشگاهی كشور شناسایی شده است . لازم است توان كتابخانه های علوم پزشكی به طور مجزا، جهت تعیین نقش آنها در شبكه اطلاع رسانی كشور، مشخص شود .
٢ ) تهیه و انتشار فهرستهای مشترك مدارك پزشكی :
جهت انجام سرویس فتوكپی و امانت بین كتابخانه ها ضروری است مدارك موجود در كشور، محلیابی شود و فهرست مشترك مجلات پزشكی و فهرستگان كتابها نتشار یابد و در دسترس كلیه كتابخانه ها قرار گیرد .
٣) خرید و نصب دستگاههای فاكسی میلی :
در خرید این دستگاهها لازم است به نكات زیر توجه شود :
الف) دستگاههای مدل جدید كه سرعت انتقال تصویری زیاد دارند و نارسائیهای مدلهای موجود ( دستگاههای فاكسی میلی گروه ٣) در آنها بر طرف شده است، تهیه شود .
ب) برای كتابخانه های عمده كه باید پاسخگوی درخواستهای زیادی باشند، دستگاههای فاكسی میلی خودكارمجهز به حافظه و شماره گیر خودكار خریداری شود، تا بخش عمده ای از انتقال تصویری مدارك در طول شب كه هزینه خطوط تلفن ارزانتر و احتمال قطع برق كمتر است، صورت گیرد . این دستگاهها، قادرند عمل دریافت پیام را نیز در طول شب تا زمانی كه موجودی كاغذ دستگاه اجازه می دهد انجام دهند .
ج) دقت تصویری دستگاه آزمایش شود .
٤) تدوین دستور العمل نحوه استفاده از شبكه پست تصویری :
به منظور بهره گیری بهتر و موثرتر از این شبكه ارتباطی، تدوین یك دستور العمل یا دفترچه راهنما حاوی مطالبی درباره چگونگی استفاده از شبكه و ایجاد ارتباط، نحوه محاسبه هزینه و غیره ضروری است . باید توجه داشت كه هزینه سیستم پست تصویری، متشكل هزینه تعمیر و نگهداری دستگاه، هزینه مواد مصرفی ( مانند كاغذ ، دوده Tonerو داروی ظهور Developer)و هزینه اشتراك خط و مدت ارتباط است . هزینه ارتباط، مهمترین بخش هزینه است كه با كوتاه شدن زمان انتقال تصویر كاهش می یابد . دیگر اقلام هزینه در مورد سایر دستگاههای تكثیر نیز، وجود دارند كه چندان حائز اهمیت نیستند . بهر حال، نرخی با در نظر گرفتن مدت ارتباط و كاغذ مصرفی باید تعیین شود .
٥) چاپ كوپن :
سر و سامان دادن به مطالبات بین كتابخانه ها، از اموری است كه نباید نادیده گرفته شود بی توجهی به آن، موجب می شود كتابخانه های سرویس دهنده دچار مشكل شده و به تدریج از انجام رویس سر باز بزنند . در این زمینه، طراحی و چاپ كوپنهایی كه در ازای پول بین كتابخانه ها رد و بدل شود و در هر زمان قابل نقد شدن باشد ضرورت دارد . مشابه چنین كوپنهایی، در طرح امانت بین كتابخانه هانیزاستفاده می شود . می توان امكان استفاده از همین كوپنها را برای پرداخت هزینه ارتباط با پست تصویری مورد بررسی قرار دارد . ضمنا توصیه می شود، به عنوان كمك هزینه اطلاعات برای پزشكان وابسته به دولت كه در خارج از مركز مشغول كارند و همچنین تعیین حدی برای استفاده از سرویس پست تصویری سهمیه وپن برای آنان تعیین شود و سالی دوبار در اختیار آنان قرار گیرد، تا اولا بدینوسیله مسولیت تعیین میزان وریت در خواست به خود آنان واگذار شود و ثانیا رابطه مالی پزشكان با مراكز سرویس دهنده روشن باشد .
٦) تقویت بنیه مالی و نیروی انسانی كتابخانه ها ی پزشكی كشور :
در سالهای اخیر به دلیل مشكلات ارزی كتابخانه ها از جهت تهیه منابع و مواد مصرفی دچار مشكل بوده اند . جا دارد به این امر توجه شود و تسهیلاتی رای خریدهای آنها به وجود آید تا به عنوان مثال، كتابخانه ای به دلیل نداشتن كاغذ ناگزیر از نادیده گرفتن پیام فاكسی میلی نگردد . مهمتر از همه مسائل، تامین نیروی انسانی كار آمد و آموزش ضمن خدمت كادر فعلی كتابخانه ها است تا به اهمیت اطلاع رسانی و نقش كتابخانه ها در پیشبرد علوم و تكنولوژی واقف باشند .در خاتمه، ذكر این نكته اهمیت دارد كه پست تصویری نباید وسیله ای معمول در ارسال و دریافت تقاضا های عادی بین كتابخانه ها به حساب آید . بلكه باید به عنوان یكی از طرق مهم در روشهای چند گانه ارائه خدمات اطلاعاتی، برای پاسخگویی به نیازهای فوری مورد استفاده قرار گیرد . طبیعی است كه هر سیستمی در مراحل اول كار مسائل و مشكلاتی خواهد داشت كه عمدتا ناشی از عدم آشنایی و تسلط دست اندر كاران است . ولی به تدریج این مسائل بر طرف شده و كمبودها و كاستیهای اصلی مشخص می شود . در آن مرحله، ضروری است كار ایی سیستم بررسی شده و معایب آن بر طرف گردد .

كتابنامه :
۱- Braid، Andrew . Group ۴ FAX Facsimile Transmission for document delivery . ۱۳th Annual
UKSG Conference. Serials. Vol . ۳ (۳) Nov . ۱۹۹۰. p.۲۹- practice and prospects for Facsimile
۲-Barrett, R.; Farbrother، B.J. FAX-a study of principles، practice and prospects for Facsimile
Transmission U.K. British Library Research & Development Report No, ۵۲۵۷HC.۱۹۷۵.
۳-Fjallbrant, Nancy، Document delivery by satellite. International Forum on Information &
Documentation. Vol. ۱۳(۱) July ۱۹۸۸.pp. ۲۱-۲۵
۴- Gurnsey, John . what, s next for Fax ? Advanced Information Report. Dec ۱۹۹۰.pp.۶-۹
۵- Mcconnell، Ken R.Facsimile, Mc Graw - Hill Encyclopedia of Science & Technology،
New York، McGraw- Hill، ۱۹۸۲. Vol . ۵، pp. ۳۰۵-۳۰۸
۶- Mallory، T. Patrick, Future FAX: a proposal for document transfer، ASIS Proceedings
( ۳۸th meeting s). Vol. ۱۲, pp . ۳-۴
۷- Morechouse، Harold G. Document transmission systems. Encyclopedia of Library & Information Science. New York، Marcel Dekker، Vol . ۷, ۱۹۷۲ .pp.۲۵۱-۲۶۳
۸- Otten، Klaus W. Telefacsimile. Encyclopedia of Library & Information Science . New York، Marcel
Dekker، Vol. ۳۰، ۱۹۸۰ .pp.۲۳۰-۲۳۹
۹- Schmidt، Steven J. As a matter of FAX. Journal of Interlibrary Loan & Information Supply، vol. ۱ (۱)
۱۹۹۰ . pp-۵-۷.
۱۰ - Wales، John . Group ۴FAX-Case study .۱۳th Annual UKSG Conference. Serial . Vol.۳(۳)
Nov. ۱۹۹۰.pp.۲۵-۲۷
[۱] Facsimile فاكسی میلی
[۲] Compatibility
[۳] Group ۳FAX
[۴] Technico Informations Bibliothek
[۵] British Library Document Supply Center ( BLDSD)

نوشته ً لیلا مرتضایی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی