مدیریت جامع منابع آب راهکاری برای کاهش خسارات سیلاب در گلستان

سیلاب ها دارای بیشترین پتانسیل خسارت در بین بلایای طبیعی در جهان هستند. شواهد نشان می دهند آهنگ رشد تلفات انسانی امروزه روند هشدار دهنده ای به خود گرفته است.
آنچه که در این میان می تواند نقش مؤثری در کاهش تلفات و خسارات ناشی از سیلاب داشته باشد ، تفهیم و عملیاتی کردن تفکر جامع در مدیریت سیلاب است. توجه به وجوه اقتصادی و اجتماعی ناشی از خسارات سیلاب ، عوامل کلیدی و اساسی مؤثر در وقوع سیلاب، ارایه طرح های اجرایی و مدیریتی با نگاه توسعه پایدار حوزه های آبخیز ، اجرا (شامل اقدامات پیش از وقوع سیلاب ، در حین وقوع سیلاب و پس از آن) ، ارزیابی و پایش طرح ، همه از اجزای این دیدگاه مدیریتی هستند.
امروزه وقوع مخاطرات طبیعی و تأثیرات اقتصادی آنها روند فزاینده ای به خود گرفته است. در این میان حدود دو سوم کل تلفات ناشی از بلایای طبیعی اختصاص به سیلاب دارد .
گفتنی است که ۹۵ درصد تلفات ناشی از بلایای طبیعی اختصاص به کشورهای کمتر توسعه یافته داشته است. البته تنها کشورهای کمتر توسعه یافته نیستند که از خطر بلایای طبیعی متأثر می شوند بلکه حتی کشورهای صنعتی و پیشرفته نیز با این معضل روبرو هستند.
اما آنچه که این دو را از یکدیگر متمایز می سازد میزان و نسبت تأثیر خسارات وارده در وضعیت کنونی و آینده اقتصادی و اجتماعی کشورهاست. به طور مثال در سال ۱۹۹۸ هر دو کشور هندوراس و آمریکا بیشترین خسارات ناشی از بلایای طبیعی را داشتند.
در هندوراس میزان خسارت ۶۴/۳ بیلیون دلار بوده که معادل ۹۶ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور است در حالی که میزان خسارت در کشور آمریکا ۳۰ بیلون دلار یعنی معادل نیم درصد تولید ناخالص داخلی بوده است.
در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته، اثرات سیلاب تا سال های زیادی پس از وقوع آن محورهای مختلف اقتصادی و اجتماعی آ ن کشورها اعم از سرمایه گذاری های زیربنایی و حتی بهداشت اجتماعی را تحت تأثیر خود قرار می دهد. آنچه که به عنوان چالش اصلی در مدیریت مخاطرات طبیعی چون سیلاب شناخته شده است مدیریت بخشی مخاطرات است .
عدم وجود سیستم مدیریت جامع نگر که اساس آنرا شناخت و ارزیابی دقیق تأثیر وقایع و بلایای طبیعی خصوصا سیلاب در چارچوب توسعه پایدار تشکیل می دهد، صورت دیگری از این بیان است. دیدگاه مدیریت جامع را می توان سیاست پیشگیری قبل از درمان دانست که متأسفانه کمتر در کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته و تا حدی در کشورهای توسعه یافته به آن توجه می شود.
در مدیریت جامع پدیده ای چون سیلاب می بایست فرایند به صورت پایان به پایان و زنجیره ای مورد توجه باشد. این اقدامات شامل تمامی مراحل قبل از وقوع سیلاب ، در طی وقوع سیلاب و پس از وقوع آن می شود. تأکید این دیدگاه مدیریت رسیدن به راه حل های عملی-اجرایی- مناسب و با نگاه به توسعه پایدار است .
مدیریت جامع منابع آب به عنوان راهکار اساسی در کاهش خسارت سیلاب مورد توجه است .
اساسی ترین و بحرانی ترین عامل در فعالیت های مرتبط با کاهش خسارت سیلاب، آمادگی و واکنش سریع و مناسب در برابر سیلاب است . عوامل کلیدی در واکنش سریع و مؤثر عبارتند از:
ـ برنامه ریزی و طرح ریزی قبل از وقوع خطر، ارزیابی توانایی های موجود در جابجایی امکانات با سرعت قابل قبول و انجام تمرینات دوره ای به منظور شناخت نقاط ضعف. باید به این نکته نیز توجه داشت که مخاطرات مختلف واکنش های مختلفی را نیز می طلبد.
به عنوان مثال واکنش سریع در برابر آلودگی شیمیایی آب آشامیدنی بسیار متفاوت تر از سیلاب و آتش سوزی است. سیلاب نیز در این میان نیازمند یک تیم کاملاً تخصصی متشکل از متخصصان پیش بینی کننده سیلاب، امدادگران سیلاب و سازمان های مرتبط می باشد. اطلاعات و جزئیات طرح واکنش سریع بایستی مدون و دارای وظایف کاملاً تعریف شده هر یک از گروه های کاری بوده و این اطلاعات به روز باشد.
باید به این نکته نیز توجه داشت که نباید عملیات واکنش با پایان یافتن خطر به اتمام برسد. این عملیات باید تا برطرف شدن کامل خطر و اثرات آن در وضعیت عملیاتی ابتدایی خود باشد.
گام اول در برطرف کردن مشکلات ، شناخت دقیق و موشکافانه عوامل مؤثر در وقوع آن است.
سیلاب نیز به عنوان یک معضل اقتصادی و اجتماعی نیز نیازمند ارزیابی و بررسی های دقیق و شناخت جامع است .
عوامل مؤثر در وقوع سیلاب متنوع و از مکانی به مکان دیگر متفاوت است. مدیریت سیلاب به ما می آموزد که چگونه این عوامل را در کنار یکدیگر قرار دهیم تا معضلی به نام سیلاب برطرف و یا تحت کنترل درآید. شناخت عوامل مؤثر در مدیریت سیلاب می تواند در نهایت منجر به ارائه راهکارهای کاهش خسارت سیلاب شود که به صورت فهرست وار در ذیل به آنها اشاره می شود:
▪ تببین مفهوم مدیریت جامع حوزه های آبخیز
▪ تدوین سند توسعه حوزه های آبخیز بر اساس دیدگاه های مدیریت جامع نگر
▪ مدیریت کاربری اراضی و استفاده از آن بر اساس قابلیت های موجود و مطابق با استانداردهای آمایش سرزمین
▪ توسعه استراتژی های ملی در زمینه استفاده مناسب از اراضی
▪ ارزیابی پتانسیل سیل خیزی حوزه های آبخیز و اولویت بندی آنها جهت تسهیل و بهبود مدیریت سیلاب
▪ تهیه و تدوین سند توسعه پهنه های سیلابدشت براساس ارزیابی ریسک وقوع سیلاب
▪ توسعه کاربرد تکنولوژی های تخصصی و تربیت متخصصان
▪ تأسیس یک نهاد مستقل جهت مدیریت واحد سیلاب و پرهیز از موازی کاری سازمانی
▪ تأکید و توسعه روش های غیرسازه ای مبارزه با سیلاب
▪ تهیه و تدوین نظام مهندسی سیلاب با هدف کنترل و نظارت بر اقدامات کنترل سیل و افزایش اثر بخشی آنها
▪ توسعه پایگاه های جمع آوری داده های هیدرولوژیکی و اقلیمی و مرکز پیش بینی سیلاب
▪ توسعه سیستم های هشدار سیل
▪ توسعه همکاری های بین المللی با سازمان ها و گروه های کاری فعال در زمینه سیلاب

تهیه کنندگان: یعقوب نیک قوجق – محمد یارمحمدی
خبرنگار : موسی فرمانی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو