ابیــانه،یاقوت سرخ کویر

دهکده تاریخی ابیانه در دره سرسبز برزرود با آب و هوایی کوهستانی و تابستانهای معتدل در ۴۰ کیلومتری شمال غربی نطنز و ۲۰ کیلومتری جاده غربی نطنز به کاشان قرار دارد. ارتفاع دهکده ابیانه از سطح دریا ۲۲۲۰ متر است. این روستا در دامنه شمالی کوههای کرکس قرار دارد‌. در مورد قدمت این روستا نظرهای مختلفی ابراز شده ولی از تاریخ دقیق قدمت آن اثری در دست نیست. این روستا در میان کوهها محصور شده، در قسمت جنوب غربی دهکده کوه دومیلون، در شمال غربی، کوه کلاجار و در شمال شرقی کوه هیمند قرار دارد. تمام منطقه ابیانه شامل خانه ها، مزارع و باغ‌های روستا به وسیله چشمه ای به نام دو آبی و قنات‌های متعددی همچون هینزا، برقه، داربون و تاردر، مشروب می شوند.خاک روستا و خانه های آن سرخ است.
شکل خانه ها تقریبا مربع شکل می‌باشد و در خانه ها همه چوبی، قدیمی و اغلب دارای دو کوبه است یکی برای مردان و یکی برای زنان. بر روی بعضی از درها نقش های هنری جالبی به چشم می خورد و گاه نام بانی و سازنده در، بر روی آن حک شده است. بر روی بعضی از درها اشعاری از فرهنگ گذشته ایران زمین کنده‌کاری شده است. بسیاری از سردرها یادگار عهد صفویه است و بر روی بعضی از درها علامتی شبیه صلیب شکسته که محلی ها به آن پیلی می گویند نقش بسته است. محلی ها معتقدند که این نقش نشانه آریایی های قدیم است. در ورودی خانه ها معمولا دو سکو وجود دارد برای خستگی در کردن، نشستن و گپ زدن. دیوارها معمولا یک متر عرض دارند و بسیار محکم ساخته شده اند. تپه ای که ابیانه روی آن قرار دارد از قسمت جنوب در میان کوههای بلند محصور شده است.
مردم این دیار، ابیانه را ویونه می نامند. ویونه همان بیدانه و بیدستان است. در قسمت شرقی این دهکده در کنار راهی که به دروازه پایین می رسد، تپه‌ای خاکی به نام <قلعه تراتون> قرار دارد. زمانی بر روی این تپه، دژ یا قلعه ای به منظور نیاز سکونتی یا حفاظتی و بعدها برای ساخت سفال بنا شد که نامش را <دزاتون> نهادند. به مرور زمان <دزاتون> به صورت <تراتون> به کار رفته است. با وجود مشابهت ها در سفال های به دست آمده از تپه تراتون با تپه سیلک کاشان، قدمت آن را می توان به حدود ۶۰۰۰ سال قبل تخمین زد. محدوده فعلی روستا از مسجد پنجعلی در شمال روستا شروع شده و تا دروازه پایین امتداد دارد. مردم این خطه دارای زبان مخصوص به خود هستند. گویش ابیانه مشابه زبان پارسیان قدیم است که خود دلیل دیگری بر قدمت تاریخی این روستاست. زبان مردم ابیانه به دوره هخامنشی و ساسانیان برمی‌گردد و زبان فارسی قدیم (پهلوی) را تکلم می کنند. بیشتر اهالی تا زمان صفویه، زرتشتی بودند و در زمان شاه اسماعیل صفوی به شیعه گرویده اند و بیشتر زرتشتیان آن به یزد و یا هند مهاجرت کرده اند. کوه کرکس، ابیانه را چنان محافظت کرده که خوشبختانه مانع از تخریب و نیستی این روستای زیبا در گذر زمان بوده است.

منبع : روزنامه آفتاب یزد