مسجد جمعه یا جامع اصفهان ، اصفهان

این مسجد، در حقیقت، مجموعه‌ای از ساختمان‌ها و آثار هنری دوره‌های بعد از اسلامِ تاریخ ایران است كه یادگارهایی از پادشاهان، وزیران، امیران، بزرگان و بانوان خیّر ایرانی بعد از اسلام را در بر دارد و بخشی از تحولات معماری دوره‌های اسلامیِ تاریخِ ایران را، در مدت هزار سال، نشان می‌دهد. بخش‌های ممتاز و جالب‌ توجه این مسجد بدین قرارند :
- صفه‌های كوچك سمت راست دالان ورودی كه با ستون‌های مدور و گچ‌بری‌های زیبا تزئین یافته‌اند و مجموعه‌ای از آثار دوره‌ دیلمی در قرن چهارم هجری قمری است.
- گنبد خواجه نظام‌الملك وزیر مشهور ملكشاه سلجوقی كه در سال‌های 465 تا 485 هجری قمری ساخته شده است. كتیبه كوفی این گنبد كه در ضلع جنوبی مسجد واقع شده، حاوی نام پادشاه وقت، ملكشاه و وزیر او خواجه‌ نظام‌الملك است. عنوان ملكشاه در این كتیبه «یمین خلیفه‌اللّه امیرالمؤمنین» ذكر شده است. خلیفه عباسی در آن زمان «المعتصم باللّه» بوده است. چهل ستونی كه در منتهی‌الیه غربی این ضلع واقع شده، از دوره شاه‌عباس اول صفوی است، كه در سال 1019 هجری قمری به ساختمان‌های مسجد افزوده شده است.
- چهل ستون كه در سمت چپ دالان ورودی واقع شده و در ساخت آن از سبك ابنیه سلجوقی پیروی شده است، از آثار دوره پادشاهان آل‌مظفر در قرن هشتم هجری قمری است.
- ساختمان ایوان جنوبی مسجد از قرن ششم و تزئینات داخل و خارج آن از قرن هشتم، نهم، دهم و یازدهم هجری قمری است. دو مناره این ایوان ظاهراً در عهد حسن‌بیك تركمان افزوده شده است و در دوره این امیر آق‌قویونلو و پادشاهی طهماسب اول و شاه‌‌عباس دوم، تغییرات ضروری مسجد به انجام رسیده و داخل و خارج این ایوان، با تزئینات كاشی‌كاری آراسته شده است. در بین مقرنس‌های تاق این ایوان، نام «ابونصر حسن بهادر» كه بانی تعمیرات و الحاقاتی در این مسجد بوده است. در یك لوحه كاشی‌كاری مربوط به سال 880 هجری قمری ثبت شده است.
- تزئینات كاشی‌كاری اطراف صحن از دوره‌ حسن‌بیك تركمان معروف به اوزون حسن و از قرن نهم هجری قمری است.
- ایوان شرقی مسجد مشخصات معماری دوره سلجوقی را از قرن ششم به خوبی حفظ كرده است. داخل این ایوان با گچ‌بری‌های قرن هشتم آراسته شده و كتیبه كاشی‌‌كاری آن حاكی از تعمیرات در دوره شاه‌ سلیمان صفوی است.
- صفه عمر در شرق این ایوان واقع شده است كه در دوره قطب‌الدین محمود، شاه آل‌مظفر، به وسیله «مرتضی بن الحسن العباسی الزینبی» در محل بنای قدیمی دیگری ساخته شده است. در دوره حكومت موقتی اشرف افغان تعمیر شده و به دستور او كتیبه و لوحه‌هایی به این صفه افزوده شده است.
- ایوان غربی مسجد كه ساختمان آن از قرن ششم هجری است و با تزئینات كاشی‌كاری آن دوره كه بیش‌تر از نوع خطوط بنایی است، آراسته شده است. این ایوان در دوره پادشاهی شاه ‌سلطان حسین صفوی تعمیر و تزئین شده و با كتیبه‌ها و لوحه‌هایی در قالب خطوط مختلف زینت یافته است.
در شمال ایوان غربی، مسجد كوچكی از دوره‌ اولجایتو (ایلخان مسلمان مغول) واقع شده است كه محراب عالی گچ‌بری شده آن در سال 710 هجری قمری به دستور وزیر ایرانی او «محمد ساوی» ساخته شده و تاق‌های آجری متنوعی دارد. محمد ساوی در سال 711 هجری قمری بر اثر سعایت بدگویان به دستور اولجایتو كشته شد؛ ولی این اثر ارزنده دوره صدارت او همچنان نام او را در تاریخ جاویدان كرده است. نام استاد حیدر اصفهانی كه سازنده این محراب عالی گچ‌بری شده است، نیز در آخر حاشیه كتیبه محراب، بر جای مانده است.
در غرب ایوان غربی و مسجد اولجایتو، شبستانی از دوره‌ حكومت سلطان محمد بن بایسنقر تیموری وجود دارد كه سال ساختمان 851 هجری قمری است و بانی آن «عمادبن مظفر ورزنه‌ای» است كه از امرای لشكر وی بوده است. كتیبه ثلث زیای سردرِ این شبستان تاریخی را «سید محمود نقاش» خطاطی كرده است. عمادبن مظفر، مسجد باشكوهی هم در محل تولید خود (ورزنه)، بنا كرده است.
- ایوان شمالی مسجد معروف به صفه درویش از قرن ششم و كتیبه گچ‌بری داخل آن از دوره‌ شاه‌ سلیمان صفوی است. تزئینات كاشی‌كاری نمای خارجی آن از اقدامات اداره‌ باستان‌شناسی اصفهان در سال‌های 1336 و 1337 هجری شمسی است و به این مناسبت، كتیبه‌ای به خط بنّایی به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالی و شمال آن، چهل ستون‌هایی از قرن ششم هجری موجود است كه مخصوصاً چهل‌ ستون شرقی آن تاق‌های متعدد با نقوش مختلف آجری دارد و از قسمت‌های جالب این بنای عظیم تاریخی به شمار می‌رود.
شمالی‌ترین اثر تاریخی مسجد جمعه، گنبد تاج‌الملك مشهور به گنبد خاكی است كه بانی آن «ابوالغنائم تاج‌الملك خسرو فیروز شیرازی» وزیر دیگر ملكشاه سلجوقی است. سال ساختمان آن در كتیبه دور گنبد، سال 481 هجری قمری ذكر شده است و در بین آثار دوره سلجوقی اثر بی‌همتایی به شمار می‌رود.
در آثار تاریخی موجود در مسجد جمعه اصفهان، غیر از سبك‌های مختلف معماری،‌ انواع خطوط كوفی، ثلث، بنّایی، نسخ و نستعلیق را به زبان فارسی و عربی، به نثر و به نظم می‌‌توان مشاهده نمود.
- ساختمان حوض وسط مسجد نیز در زمان سلطنت‌ شاه‌محمد خدابنده صفوی، پدر شاه‌عباس اول، به وسیله شخصی به نام «یوسف آقا» بنا شده است.