آیا زن از زوائد گوهر مرد آفریده شده؟

آیا خلقت زن و آفرینش مرد از دو گوهر مستقل و دو مبدأ قابلی جداگانه است تا هر كدام دارای آثار خاص و لوازم مخصوص باشد، مانند دو گوهر كه از دو كان منحاز ظهور می‏كنند و جنس هر كدام غیر از جنس دیگری است. و یا آن كه هر دو از یك گوهرند و هیچ امتیازی بین آنها از لحاظ گوهر وجودی نیست مگر به اوصاف كسبی و اخلاق تحصیلی و... و یا آن كه مرد بالاصاله از یك گوهر خاص خلق شده سپس زن از زوائد مبدأ تابع مرد به طور متفرع بر آن آفریده شده است. ویا به عكس یعنی زن بالاصاله از یك گوهر معین آفریده شده سپس مرد از زوائد مبدا تابع مرد بطور طفیلی وفرع وی فرآورده شده است؟
احتمال اول جایگاهی در تفسیر و شواهد قرآنی و مانند آن ندارد چنانكه احتمال چهارم نیز فاقد هرگونه شواهد قرآنی و روائی است. عمده احتمال دوم و سوم است. آنچه از ظواهر آیات ناظر به اصل آفرینش استنباط می‏شود و برخی از احادیث نیز آن را تایید می‏نماید همانا احتمال دوم است. و اما احتمال سوم نه تنها از ظواهر آیات راجع به خلقت استظهار نمی‏شود بلكه بعضی از احادیث نیز آن را ناصواب می‏داند. اما آیه‏های خلقت مانند:
یا ایها الناس اتقوا ربكم الذی خلقكم من نفس واحدهٔ وخلق منها زوجها وبث منهما رجالا كثیرا ونساء واتقوا الله الذی تسالون به والارحام ان الله كان علیكم رقیبا (۱)
ای مردم از پروردگارتان كه شما را از نفس واحده آفریده و جفتش را نیز از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراكنده پروا دارید، و از خدایی كه به نام او از همدیگر درخواست می‏كنید پروا كنید، و خویشاوندان را فراموش نكنید كه خدا همواره بر شما نگهبان است.
منظور از نفس در این كریمه همانا گوهر و ذات و اصل و واقعیت عینی شی‏ء است. و مراد از آن، روح، جان، روان و مانند آن نیست. مثلا اگر گفته‏اند فلان شی‏ء فی نفسه چنین است‏یعنی در ذات و هستی اصلی خود چنین است و وقتی گفته‏اند: «جائنی فلان نفسه‏» (۲) ، یعنی فلان كس خودش آمده است كه معنای نفس مرادف با عین یعنی اصل ذات خواهد بود. پس روا نیست كه مباحث علم النفس كهن یا تازه را به آیه ربط داد ویا تحقیق درباره آیه محل بحث را با آیات ناظر به پیدایش نفس ونفح آن در انسان ورجوع آن به سوی پروردگار ودیگر مباحث قرآنی مرتبط به احكام روح انسانی وابسته دانست. پس مراد از نفس همانا ذات و واقعیت عینی است.
بنابر مبنای فوق مفاد آیه مزبور اولا این است كه همه انسانها از هر صنف، - خواه زن خواه مرد زیرا كلمه ناس شامل همگان می‏شود از یك ذات وگوهر خلق شده‏اند ومبدا قابلی آفرینش همه افراد یك چیز است، وثانیا اولین زن كه همسر اولین مرد است او هم از همان ذات وگوهر عینی آفریده شده، نه از گوهر دیگر ونه فرع بر مرد وزائد بر او وطفیلی وی، بلكه خداوند اولین زن را از همان ذات واصلی آفریده است كه همه مردها وزنها را از همان اصل خلق كرده است. آنگاه به كیفیت تكثیر نسل اشاره می‏شود كه از حوصله این مقالت كه رسالتی جز مقدمه یك كتاب را ندارد بیرون است. مطالب یاد شده را می‏توان از آیه:
هو الذی خلقكم من نفس واحدهٔ وجعل منها زوجها... (۳)
آفرید شما را از نفس واحد سپس جفت وی را از آن پدید آورد.
استفاده نمود، پس مفاد آیه‏های ناظر به اصل آفرینش همانا وحدت مبدا قابلی خلقت همه مردان وزنان ونیز اولین مرد واولین زن كه نسل كنونی به آنها منتهی می‏شوند، خواهد بود.
واما احادیث ناظر به مبدا قابلی آفرینش مانند آنچه محمد بن بابویه قمی (صدوق «قده) وبه طور مرسل در من لا یحضره الفقیه (۵) نقل كرده است كه: زراره بن اعین از حضرت امام صادق... سؤال كرد: نزد ما مردمی هستند كه می‏گویند خداوند حوا را از بخش نهایی ضلع چپ آدم آفرید; امام صادق... فرمود: خداوند از چنین نسبت، هم منزه است وهم برتر از است... آیا خداوند توان آن را نداشت كه همسر آدم را از غیر دنده او خلق كند، تا بهانه به دست‏شناعت كنندگان دهد كه بگویند بعضی از اجزای آدم بابعض دیگر نكاح نمود... سپس فرمود: خداوند بعد از آفرینش آدم، حوا را به طور نو ظهور پدید آورد... آدم... بعد از آگاهی از خلقت وی از پروردگارش پرسید: این كیست كه قرب ونگاه او مایه انس من شده است؟ خداوند فرمود: این حوا است آیا دوست داری كه با تو بوده ومایه انس تو شده وبا تو سخن بگوید وتابع تو باشد؟ آدم گفت: آری پروردگارا تا زنده‏ام سپس تو بر من لازم است، آنگاه خداوند فرمود: از من ازدواج با او را بخواه چون صلاحیت همسری تو را جهت تامین علاقه جنسی نیز دارد وخداوند شهرت جنسی را به او عطا نمود... سپس آدم عرض كرد: من پیشنهاد ازدواج با وی را عرضه می‏دارم، رضای شما در چیست؟ خداوند فرمود رضای من در آن است كه معالم دین مرا به بیاموزی...
این حدیث گرچه مفصل است واز لحاظ سند نیاز به تحقیقی بیشتر دارد، چون برخی آحاد سلسله مشترك وبرخی مجهول‏اند چنانكه بعضی از مضامین آن هم نیاز به توضیح بیشتر دارد ولی مطالب مهم وسودمندی از آن استفاده می‏شود كه به بعضی از آنها اشاره می‏شود:
۱- خلقت‏حوا از ضلع ودنده چپ آدم صحیح نیست.
۲- آفرینش حوا همانند خلقت آدم بدیع ونو ظهور بوده ومستقل است.
۳- نزدیكی ونگاه آدم به حوا مایه انس وی شده است وخداوند نیز همین اصل را پایه برقراری ارتباط بین آنها قرار داده واین انس انسانی قبل از ظهور غریزه شهوت جنسی بوده زیرا جریان غریزه مطلبی است كه بعدا مطرح می‏شود.
۴- خداوند گرایش جنسی وشهوت زناشویی را بر آدم... القا نمود واین در حالی است كه جریان انس ودوستی قبلا برقرار شده بود.
۵- بهترین مهریه وصداق همانا تعلیم علوم الهی وآموختن معالم دین است كه خداوند آن را به عنوان مهر حضرت حوا بر آدم قرار داده است.
۶- بعد از ازدواج، آدم به حوا گفت‏به طرف من بیا وبه من رو كن وحوا به او گفت تو به سوی من رو كن، خداوند امر كرد كه آدم برخیزد وبه طرف حوا برود واین همان راز خواستگاری مرد از زن است وگرنه زن به خواستگاری مرد بر می‏خواست. البته منظور از این خواستگاری آن خطبه قبل از عقد كه در این حدیث مبسوط آمده نیست. كتاب: زن در آینه جلال و جمال، ص ۴۲
نویسنده: آیهٔ الله جوادی آملی
پی‏نوشت‏ها:
۱- نساء، ۱.
۲- تفسیر المیزان، ج ۴، ص ۱۴۴.
۳- زمر، ۶.
۴- ج‏۱، باب ۱۷.