شیشه سازی

شیشه دست ساز یا شیشه فوتی یكی از صنایع دستی قدیمی ایران است و به فرآورده یی اطلاق میشود كه مراحل اساسی تولید آن با دست انجام گرفته باشد.
قدمت این محصول به ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد میرسد.شبشه جسمی است شفاف، شكننده و تركیبی از سیلیكاتهای قلیایی كه این اجسام را در كوره ذوب می نمایند و بوسیله دست یا به كمك قالبهای مخصوص به آنها شكل میدهند. اشیایی كه از مناطق مختلف كشور نظیر شوش، ری، ساوه و نیشابور از زیر خاك به دست آمده نشان دهنده ساخت اینگونه ظروف در اكثر نقاط كشور در گذشته های دور میباشد.
ظروف شیشه یی در اوایل دوره ی اسلامی بیشتر شامل بطری، قوری، گلدان و فنجان بوده است كه برای مصارف خانگی بكار می رفته. برخی اشیاء باقی مانده متعلق به قرون هشتم و نهم میلادی است كه بدون تزئین میباشد.همچنین تعدادی دكمه شیشه یی كه طی یكی از حفریات ناحیه ی حسنلو بدست آمده متعلق به عهد هخامنشی است كه بروجرد و رونق شیشه گری در آن عصر گواهی میدهد.
یكی دیگر از فنون مرتبط با شیشه گری دستی، تراش شیشه بوسیله ی دست یا چرخ است و در روی بعضی از ظروف شیشه یی قرن نهم كه در سامره و ایران پیدا شده تراش هایی عالی از صورت انسان وجود دارد.
برای مثال اشیاء كشف شده توسط هیات اكتشافی موزه ی متروپولیتن در نیشابور را می توان نام برد.
هم اینك شیشه گری در بخش هایی از كشور رواج دارد و دست اندركاران آن بنا كمك وسایل ابتدائی مصنوعاتی مصرفی و هنری تولید می كنند.
كارگاههای شیشه گری معمولا دارای سقف های بلند و پنجره های بلند هستند كه باعث خروج هوای گرم ناشی از كاركردن كوره ها میشود و هوای داخل كارگاه را متعاذل و قابل تحمل نگاه میدارد. برای استفاده از چند نوع شیشه بارنگهای متفاوت در هر كارگاه شیشه گری دو یا چند كوره اصلی وجود دارد. ماده اولیه برای ساخت شیشه بیشتر ضایعات شبشه یی و شیشه خرده هایی است كه از نقاط مختلف شهرها جمع آوری میگردد و گاهی نیز از سیلیس كه ماده اصلی شیشه است به عنوان ماده ی اولیه شیشه گری استفاده میشود.
درجه حرارت لازم برای ذوب سیلیس ۱۸۲۷ سانتیگراد است.
اما در مواردی كه مخلوط شیشه و سیلیس مورد استفاده قرار گیرد به منظور پائین آوردن درجه ذوب مواد دیگری مانند كربنات، براكس، شوره، نیترات و مواد قلیائی دیگر به ماده ی اولیه افزوده میشود.
یكی از مهم ترین عوامل در شیشه گری دستی نحوه ی ساخت رنگهای شیشه است. برای این منظور از اكسیدهای فلزات كه به صورت پودر در بازار وجود دارد استفاده مینمایند.
مصنوعات شیشه یی به دو گونه ؛ فوتی ؛ و ؛ پرسی ؛ تولید میشود.
برای تولد شیشه ی ؛ فوتی ؛ ابتدا مواد اولیه مصرفی كه عمدتا خرده شیشه است در داخل كوره ریخته و حرارت داده میشود تا به صورت مذاب در آید. این عمل، یعنی تبدیل شیشه خرده به شیشه ی مذاب به نسبت درجه ی حرارت كوره بین ۳۶ تا ۴۸ ساعت به طول می انحامد و هنگامی كه شیشه به صورتی كاملا مذاب در آمد، استاد كار وسیله ای فلزی بنام ؛ دم ؛ را به داخل شیشه ی مذاب فرو برده و كمی آنرا می چرخاند و بعد از اینكه مقدار كمی از شیشه ی مذاب كه اصطلاحا ؛ بار ؛ نامیده میشود از داخل كوره برداشته شد، در لوله میدمد تا گوی كوچكی كه به ؛ گوی اول ؛ موسوم است به دست آید بعد از سرد و سخت شدن این گوی مجددا ؛ دم ؛ را به داخل شیشه ی مذاب فرو برده و شیشه لازم را برای ساخت وسیله ی مورد نظر برمیدارد تهیه ی ؛ گوی اول ؛ به صنعتگر كمك می كند تا مقدار شیشه یی كه در مرحله ی دوم برمی دارد در تمام نقاط دارای قطر مساوی بوده و شیئی كه ساخته می شود در تمام نقاط قطر یكسان داشته باشد. اما بدلیل آنكه در این مرحله، غلظت شیشه ی مذاب برای فرم پذیری كم است و از سویی حتما می بایست دارای قطر مساوی و فرم مناسب باشد.
لوله ی دم روی میله یی كه دارای سرد و شاخه است قرار گرفته و صنعتگر ضمن چرخاندن مداوم آن به وسیله ی ؛ قاشق ؛ چوبی به فرم دادن شیشه می پردازد و برای پیشگیری از چسبیدن شیشه ی مذاب به ؛ قاشق ؛ هر چند یكبار آن را به وسیله ی آب خیس می كنند كه به این كار ؛ قاشقی ؛ كردن ؛ باز ؛ می گویند. بعد از مرحله ی قاشقی كردن بار، گوی در داخل قالب قرار گرفته و عمل دمیدن به وسیله ی دهان و در مواردی به وسیله ی كمپرسور انجام می شود.
شیشه ی پرسی نیز همانند شیشه ی فوتی نیاز به سرد شدن تدریجی دارد و به همین جهت می بایست بعد از تكمیل جهت رسیدن گرمایش به درجه ی حرارت هوای معمولی داخل گرمخانه قرار داده شود.
بعد از مرحله ی ساخت نوبت به عملیات تكمیلی می رسد و محصول شیشه ای به وسیله ی تراش، نقاشی یا مات كردن تزئین می گردد.
برای مات كردن شیشه می بایست از اسیدی كه بتواند قسمتی از سطح شیشه را در خود حل كند استفاده شود تنها اسیدی كه شیشه در برابر آن مقاومت ندارد اسید فلوریدریك است اما كار كردن با این اسید بسیار خطرناك است و در ضمن مقرون به صرفه نیز نیست. بنابراین بجای آن از محلول آمونیوم هیدروژن فلورید یا مواد مشابه دیگر برای مات كردن شیشه استفاده میكنند.
برای مات كردن شیشه ، وسایل شیشه ای را به مدت چند دقیقه در محلول قرار داده وسپس خارج می نمایند و با آب می شویند .
رنگهایی كه معمولا برای نقاشی روی شیشه بكار میرود اكسیدهای فلزات مختلف بصورت پودر است كه با تربانتین و روغن مخصوصی مخلوط و ساییده می شود و آنرا به صورت مخلوط غلیظی در می آورند و با آن بروی شیشه نقاشی میكنند سپس به منظور ثابت كردن رنگ اشیاء نقاشی شده، آن ها را به مدت ۲ تا ۴ ساعت در كوره یی با دمای ۵۰۰ تا ۶۰۰ درجه ی سانتیگراد قرار می دهند، سپس كوره را خاموش و بعد از سرد شدن كامل كوره، اشیاء را از آن خارج می نمایند.
جهت تراش روی شیشه از سنگ مخصوصی كه درجه سختی آن بیش از سختی شیشه است استفاده می نمایند. برای این منظور از سنگهای دیسك مانندی كه با سرعت لازم قادر به چرخش هستند استفاده به عمل می آید. سرعت چرخ های تراش و دیسك تراشكاری بستگی مستقیم به نوع تراش دارد.
صنعتگران تراشكار نخست محلهایی را كه می بایست تراش بخورد مشخص نموده و سپس با نگهداشتن ظرف شیشه یی در دست و نزدیك كردن آن به سنگ تراش نقش دلخواه روی شیشه را حك می نمایند و سپس آن قسمت ها را صیقل می دهند.
هم اكنون محصولات شیشه یی دست ساز كشورمان شامل انواع ظروف مصرفی و تزئینی است كه بخش عمده ی آن توسط كارگاه های شیشه گری تهران تولید و عرضه می شود.

منبع : خانه اقوام ایرانی