کسی می‌آید، کسی که دقیقاً مثل من است!

برای لحظاتی، قدرت حركت از او سلب می‌شود. مثل مجسمه می‌ایستد و كوچك‌ترین تلاشی برای نفس كشیدن نمی‌كند. فكر می‌كند چشمش درست نمی‌بیند یا شاید دارویی توهم‌زا به او خورانده‌اند...یك نفر با چشم‌های او، با همان حالت صورت و بینی پهن، در آن سوی خیابان به تماشای عابران مشغول است.غریبه، در جواب نگاه‌های بهت‌زدهٔ او، سری تكان می‌دهد و لبخند كجی می‌زند، درست مثل خودش!كاش كسی او را از این كابوس جنون‌آور می‌رهانید. غریبه به طرفش می‌آید.
حالا در مقابل هم ایستاده‌اند.یك نفر درست مثل خودش به او سلام می‌كند...روبه‌رو شدن یك فرد با انسانی دارای تمام خصوصیات ظاهری و رفتاری او، در فیلم‌های علمی ـ تخیلی عصر حاضر به تصویر كشیده شده است. این غریبه می‌آید و جایگاه فردی و اجتماعی همتای خود را تصاحب می‌كند. روزگاری سفر به كرات دیگر تنها در داستان‌های خیالی جای داشت، اما اكنون بیش از نیم قرن از فرود انسان بر سطح ماه می‌گذرد. آیا روزی خواهد رسید كه هر انسان نمونه‌ای كاملاً شبیه به خود داشته باشد؟ ادعای برخی مراكز علمی و تحقیقاتی مبنی بر موفقیت در همانندسازی انسان واكنش‌های متفاوتی را در سراسر دنیا برانگیخته است. این گزارش به كندوكاو در ابعاد گستردهٔ رخداد علمی همانندسازی انسان می‌پردازد.
● مفهوم صحیح همانندسازی
اصطلاح همانندسازی یا كلونینگ (cloning) به سه روند كاملاً مجزا از یكدیگر اطلاق می‌شود. متأسفانه تصور مردم از این عمل برگرفته از فیلم‌های غیرواقعی است كه در آنها انسان‌هایی با قدرت خارق‌العاده برای شركت در یك جنگ جهانی تولید می‌شوند.اما در واقع، در همانندسازی، برخلاف روند طبیعی تولیدمثل دو والدی، دانشمندان از نقشهٔ ژنتیكی یعنی DNA یك جاندار برای تولید موجود دیگری استفاده می‌كنند. جاندار تولیدشده از لحاظ ژنتیكی كاملاً مشابه والد خود است. همانندسازی پدیدهٔ جدیدی نیست. دوقلوهای همسان نوعی موجودات همانندسازی‌شده به‌شمار می‌روند.
از یك سلول، دو سلول مشابه ایجاد می‌شود كه ذخیرهٔ ژنتیكی كاملاً یكسانی دارند.بنابراین، دوقلوهای همسان می‌توانند از تمام اعضای بدن یكدیگر برای پیوند موفق اعضا استفاده كنند.دكتر مسعود هوشمند، عضو هیئت علمی مركز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیك و تكنولوژی زیستی، متداول‌ترین نوع همانندسازی را شكل جنینی آن ذكر می‌كند. وی می‌گوید: «یك سلول تخم به دو سلول تقسیم می‌شود. هر كدام از دو سلول جدید، در صورت قرار گرفتن در رحم مادر و طی دوران جنینی، انسانی مشابه دیگری ایجاد خواهد كرد. می‌توان یكی از این دو سلول را در حالت انجماد حفظ كرد و سال‌ها بعد، در صورت تمایل والدین، در رحم مادر گذاشت. به این ترتیب، فرزندان خانواده كاملاً به هم شبیه می‌شوند و تنها از لحاظ سنی با یكدیگر اختلاف می‌یابند. در نوع دیگر همانندسازی، از سلول بالغ استفاده می‌شود. هستهٔ یك سلول لقاح‌یافته را خارج می‌كنیم و هستهٔ سلول بالغی را به جای آن قرار می‌دهیم.
هریك از سلول‌های بدن انسان اطلاعات لازم را برای ساخت انسان دیگر در خود دارد، اما سلول‌های هر بافت فقط از اطلاعات مربوط به فعالیت همان بافت استفاده می‌كنند. برای مثال، سلول پوست، با وجود برخورداری از تمام اطلاعات ژنتیكی یك انسان كامل، تنها از داده‌های مربوط به بافت پوست استفاده می‌كند و ژن‌های مرتبط با سایر بافت‌ها خاموش هستند. هرگاه هستهٔ این سلول بالغ در داخل تخم لقاح‌یافته قرار داده شود، ژن‌های خاموش فعال می‌شوند و انسانی با مشخصات ژنتیكی فرد بالغ تولید خواهند كرد. پس از تعویض هسته و تثبیت آن با كمك مواد شیمیایی و جریان الكتریسیته، سلول تخم در داخل رحم مادر قرار داده می‌شود. جنین حاصل، دیوارهٔ سلولی و مواد داخل آن ـ به‌جز DNA ـ را از مادر دریافت كرده است و پس از طی دورهٔ نه‌ماههٔ بارداری، به روش زایمان طبیعی یا سزارین به دنیا خواهد آمد. نوع سوم شبیه‌سازی شیوهٔ درمانی آن است. كاربردهای پزشكی این روش بسیار است. برخی از سلول‌ها، مانند سلول‌های عصبی، خاصیت تكثیر خود را پس از بلوغ از دست می‌دهند.
با استفاده از روش سوم همانندسازی می‌توان سلول پوست فردی را كه نیاز به سلول عصبی دارد چنان برنامه‌ریزی كرد كه سلول عصبی بسازد. بدن این فرد هیچ‌گاه چنین سلولی را در پیوند پس نخواهد زد زیرا از لحاظ خصوصیات ژنتیكی دقیقاً یكسان هستند.»بسیاری از دانشمندان هدف از همانندسازی را به نتیجه رساندن نوع سوم آن، یعنی شبیه‌سازی درمانی، می‌دانند. روشی كه در آن می‌توان سلول‌هایی برای مبتلایان به بیماری‌های مرگبار ساخت، سلول‌هایی كه دیگر با تهاجم بدن بیمار مواجه نمی‌شوند چراكه از نظر ژنتیكی كاملاً مشابه سلول‌های خود فرد هستند. چند سلول از بدن فرد مبتلا به دیابت گرفته می‌شود و هستهٔ سلول بیمار به جای هستهٔ یك سلول تخم قرار می‌گیرد. سلول تخم حاصل در رحم زنی كاشته می‌شود و فردی با خصوصیات ژنتیكی شخص مبتلا به دیابت به‌وجود می‌آید. اگر به جای این كار، سلول تخم حاصل را در آزمایشگاه رشد دهیم، در میان سلول‌های به‌وجود آمده، انواعی از سلول به نام سلول‌های بنیادی یافت خواهند شد. سلول‌های بنیادی از قابلیت تبدیل به بافت‌های مختلف بدن برخوردار هستند. در فرد مبتلا به بیماری قند، دانشمندان سلول‌های بنیادی را به سلول‌های سازندهٔ انسولین تبدیل می‌كنند. جایگزین كردن سلول‌های مذكور در بدن بیمار سبب بهبود وی خواهد شد.
دكتر فروزنده محجوبی، متخصص سیتوژنتیك مولكولی پزشكی، مفهوم همانندسازی را بسیار فراتر از شبیه‌سازی انسانی می‌داند. وی دربارهٔ سایر كاربردهای مفید همانندسازی می‌گوید: «ژن مورد نظرمان را از سلول یك موجود زنده خارج می‌كنیم و در داخل سلول دیگری جای می‌دهیم. برای مثال، ژن تولید شیر در گاو را جدا می‌كنیم و آن را درون سلول یك مخمر تك‌سلولی فعال می‌كنیم. در نتیجه، برای تولید شیر، نیازی به نگهداری از حیوان بزرگی با جثهٔ گاو نیست. یك تك‌سلولی كوچك كار ترشح شیر را انجام خواهد داد. این روند در صنایع غذایی انقلاب بزرگی ایجاد می‌كند.»
● تاریخچهٔ همانندسازی
سابقهٔ همانندسازی به حدود ۲۰ سال قبل بازمی‌گردد. در آن زمان، نخستین نوزاد آزمایشگاهی به دنیا آمد. روش باروری آزمایشگاهی شیوهٔ جدیدی را برای تولیدمثل در اختیار محققان گذاشت. متخصصان لقاح آزمایشگاهی (IVF) روش‌های تازه‌ای برای تكثیر جنین یافتند. این مطالعات زمینه‌ساز همانندسازی بود.در جولای ۱۹۹۷، گروهی از دانشمندان اسكاتلندی موفق به شبیه‌سازی نخستین پستاندار زنده شدند.گوسفندی به نام دالی با استفاده از روش انتقال هستهٔ سلولی به دنیا آمد. دالی تمام مشخصه‌ها و توانمندی‌های ژنتیكی گوسفند اصلی را داشت. دكتر محجوبی در این‌باره معتقد است: «شاید در مورد نخستین موجود همانندسازی‌شده، هدف دانشمندان ارزیابی توانایی‌های تكنیكی بشر و قابلیت سلول‌ها برای خلق یك جاندار كامل بود.
نباید از یاد برد كه اطلاعات دانشمندان در مورد موجودات همانندسازی‌شده ناقص است. این‌كه گوسفند شبیه‌سازی‌شده در طول حیات خود چه تفاوتی با سایر حیوانات خواهد داشت، نیاز به بررسی‌های بیشتری دارد.»در اوت ۲۰۰۱، گاوی كه با استفاده از سلول‌های موجود در مایع مترشحه از غدد پستانی همانندسازی‌شده بود، در ژاپن زایمان كرد و نخستین گوساله از این نوع را به دنیا آورد. گوسالهٔ مذكور چهل كیلوگرم وزن داشت و به هنگام تولد كاملاً طبیعی به نظر می‌رسید. در همین ماه، در یك تجربهٔ غیرعادی دیگر، نخستین بزی كه در كشور چین از طریق شبیه‌سازی سلول‌های یك بز بالغ به‌وجود آمده و زنده مانده بود، دو بزغاله به دنیا آورد. جالب آن‌كه پدر بزغاله‌ها نیز از شبیه‌سازی سلول‌های جنینی یك بز به‌وجود آمده بود. این آزمایش ثابت كرد بزی كه از سلول‌های یك بز بالغ شبیه‌سازی شده می‌تواند با بزی كه از سلول‌های یك جنین همانندسازی شده آمیزش كند. در بهمن همان سال نیز دومین و سومین گوسالهٔ شبیه‌سازی‌شده و نخستین دوقلو از این نوع در كشور چین به دنیا آمدند. یكی از گوساله‌ها جان خود را از دست داد ولی وضعیت گوسالهٔ دوم رضایت‌بخش اعلام شد.در دیگر سوی جهان، دانشمندان تگزاسی دست به شبیه‌سازی یك گربهٔ خانگی زدند و تا پایان سال ۲۰۰۲، این تكنیك در اغلب گونه‌های حیوانی آزموده شد.● شبیه‌سازی انسان
به گزارش بی‌بی‌سی، دكتر بریژیت بواسلیه، مدیر شركت امریكایی كلوناید، تولد نخستین انسان شبیه‌سازی‌شده را اعلام كرد. این نوزاد دختر با استفاده از سلول پوست تن زن امریكایی ۳۱ ساله‌ای به‌وجود آمده و در روز ۲۷ دسامبر ۲۰۰۲ با زایمان سزارین متولد شده است. «حوا» هنگام تولد ۳ كیلو و ۲۰۰ گرم وزن داشت. كمی بعد، در سوم ژانویهٔ ۲۰۰۳، دومین نوزاد همانندسازی‌شده به دنیا آمد. در پی انتشار این اخبار، ادعاهای دیگری نیز از جانب كشورهای مختلف اروپا و امریكا در مورد جنین‌های شبیه‌سازی‌شده مطرح شد.دكتر محجوبی در مورد ادعای شركت‌های امریكایی و موفقیت آنها در همانندسازی انسان می‌گوید: «تا زمانی كه DNA نوزادان همانندسازی‌شده در اختیار متخصصان قرار نگیرد، نمی‌توان صحت این ادعا را تأیید كرد. تكنولوژی همانندسازی در بسیاری از مراكز تحقیقاتی دنیا وجود دارد، همچنین قانونی برای منع آن در برخی كشورها وضع نشده است.
بنابراین قبول یا رد این ادعا آسان نیست.»اما به اعتقاد دكتر هوشمند، همانندسازی انسان مدت‌ها پیش از اعلام عمومی آن به وقوع پیوسته است: «پیشرفت سریع علم ژنتیك بشر كنجكاو را در بسیاری از زمینه‌ها توانا ساخته و به احتمال زیاد، این انسان‌ها سال‌ها قبل به دنیا آمده‌اند. پیش از تولد موفق اولین نوزاد همانندسازی‌شده، تعداد زیادی نوزاد ناقص به‌وجود آمده و از بین رفته‌اند كه دانشمندان، به علت ترس از مخالفت‌های جهانی، از اعلام خبر آن خودداری كرده‌اند. همانندسازی در عمل كار ساده‌ای نیست. برای خلق دالی، گوسفند همانندسازی‌شده، ۲۷۷ مورد تلاش در مرحلهٔ آزمایشگاهی صورت گرفت و تنها ۱۳ مورد آنها به حاملگی گوسفند مادر ختم شد. در نتیجه، یك گوسفند همانندسازی‌شده به دنیا آمد.»
● همانندسازی: معایب و محاسن
در پی انتشار خبر تولد اولین نوزاد شبیه‌سازی‌شده در جهان، موسسهٔ شبیه‌سازی حیوانی روسلین در ادیمبورگ اسكاتلند دربارهٔ خطرهای شبیه‌سازی انسان هشدار داد. دكتر هری گریفمن، سخنگوی موسسهٔ مذكور، اعلام كرد: «تمامی گروه‌هایی كه در زمینهٔ شبیه‌سازی حیواناتی مانند گاو، گوسفند، خوك و موش فعالیت كرده‌اند، با مرگ‌ومیرهای پس از تولد و مشكلات متعدد در زمان حیات حیوانات مواجه بوده‌اند و این پیامد معمول شبیه‌سازی است. حیوانات شبیه‌سازی‌شده در جهان دچار انواع نقایص ژنتیكی و جسمانی هستند.»دكتر محجوبی می‌گوید: «در روش همانندسازی، DNA یك شخص بالغ را به جای هستهٔ سلول تخم قرار می‌دهیم. یعنی از مصالح ژنتیكی كهنه، انسان جدیدی به‌وجود می‌آوریم. این فرد بالغ در طول عمر خود بارها و بارها با مواد جهش‌زا مواجه شده، در معرض تابش مستقیم نور خورشید قرار گرفته و از مواد غذایی مختلفی استفاده كرده است.
همهٔ این عوامل باعث بروز تغییرات نامطلوبی در DNA سلول بالغ می‌شود. همانندسازی و تولید انسان جدید از مصالح ژنتیكی افراد بالغ مانند ساختن خانهٔ جدید با استفاده از مصالح ساختمانی خانه‌های قدیمی است. در طول سال‌های عمر، DNA سلول‌های بدن آسیب می‌بیند و به همین دلیل ما پیر می‌شویم. عواقب اهدای این DNA كهنه به نوزاد جدید هنوز روشن نیست. از طرف دیگر، معیارهای انتخاب نمونه برای شبیه‌سازی انسانی بحث‌برانگیز است. آیا سلیقهٔ گروهی خاص برای تعیین صفات شایستهٔ انسان‌های دنیای آینده كافی است؟ چرا باید حق حیات را از بقیهٔ گروه‌ها كه فاقد صفات مذكور هستند سلب كرد؟»دكتر هوشمند به‌وجود نقایص دیگری در پدیدهٔ همانندسازی اشاره می‌كند: «تفاوت اولین شرط بقای گونه‌ها در طبیعت است. با انتخاب یك خصوصیت و خلق انسان‌های واجد آن، تنوع كاهش می‌یابد. برخی افراد نسبت به یك بیماری مقاومند و گروهی در مقابل همان بیماری بسیار ضعیف هستند. جامعهٔ متشكل از انسان‌های مشابه، به‌رغم توانمندی در یك زمینهٔ فكری یا كاری، با ابتلا به یك بیماری خاص به‌طور كامل نابود خواهد شد.
موضوع دیگر علایق و دلبستگی‌های عاطفی اعضای خانواده است. دختر همانندسازی‌شده از مادر، از لحاظ ژنتیكی هیچ شباهتی با پدر خود ندارد. آیا این مرد همچنان "پدر" خوانده می‌شود؟»تولید انسان‌های همانندسازی‌شده مشكلات اجتماعی و روانی بسیاری را به دنبال خواهد داشت. این بچه‌های به اصطلاح ماشینی، پدر یا مادری نخواهند داشت و موجوداتی منزوی و مبتلا به انواع اختلالات روانی و شخصیتی خواهند بود. حتی ممكن است پدر و مادرانی كه فرزند خود را در حادثه‌ای از دست می‌دهند قطعه‌ای از بدن كودك را به دست متخصصان ژنتیك بسپارند تا كودكی همانند فرزند فوت‌شده تولید كنند. اما همین موجود كپی‌شده برای والدین خود مشكلات عاطفی فراوانی ایجاد خواهد كرد. آنان با دیدن كودك تازه به یاد فرزند از دست رفتهٔ خود می‌افتند و دچار غم و اندوه می‌شوند و این تضاد عاطفی آنان را گرفتار مشكلات روحی خواهد كرد.
گروه دیگری از مخالفان نسبت به تجارت اعضای بدن انسان هشدار می‌دهند: «اگر از تولید این‌گونه انسان‌ها جلوگیری نشود، دامنهٔ فعالیت قاچاقچیان انسان از كنترل خارج خواهد شد و هر روز هزاران بچهٔ همانندسازی‌شده به منظور تهیهٔ اعضا و قطعات قابل پیوند به بدن دیگران به‌وجود خواهند آمد كه با رواج این نوع تجارت انسانی، شاهد بروز فاجعهٔ بزرگی در جهان خواهیم بود.»در هر صورت، اشاره به ابعاد نامطلوب پدیدهٔ همانندسازی دفاع موافقان از محاسن آن را به دنبال دارد. در تمام شاخه‌های علوم، كاربردهای مثبت و منفی متعددی مطرح هستند. همانندسازی نیز از این قاعده مستثنی نیست. دكتر هوشمند استفاده از تكنیك همانندسازی را برای خلق انسان جاودانه غیرممكن می‌داند و می‌گوید: «هدف این شاخه از علم، اهدای زندگی بدون درد و سالم به بشریت است.
به علاوه، ترس از ازدیاد انسان‌های تبهكار در نتیجهٔ به كارگیری شیوهٔ همانندسازی موردی ندارد. انسان‌های نابغه و افراد شرور در دنیای امروزی ما نیز كم نیستند. در صورت مهیا شدن شرایط اجتماعی و فردی، هزاران اینشتین یا هیتلر در جهان تربیت خواهند شد.»دیگر كاربرد مثبت همانندسازی نجات نسل حیوانات در حال انقراض است. با شبیه‌سازی چنین حیواناتی می‌توان در حفظ گونه‌های كمیاب كوشید. همچنین همانندسازی نویدی برای بسیاری از زوج‌های نابارور است. اگر یكی از زوج‌ها حامل ژن عامل بیماری لاعلاجی باشد، می‌توان با كمك این روش از انتقال آن به فرزند خانواده جلوگیری كرد. به اعتقاد موافقان همانندسازی، نقش محیط در پرورش استعدادهای انسانی بسیار تعیین‌كننده است. دكتر هوشمند می‌گوید: «ژنتیك هر انسان تمام ویژگی‌های او را تعیین نمی‌كند. صفات جسمی و روانی، حاصل تعاملی پیچیده میان ژن‌ها و محیطی است كه فرد در آن زندگی می‌كند. ممكن است دو انسان با مجموعهٔ ژن‌های یكسان، با یكدیگر بسیار متفاوت باشند زیرا عوامل محیطی تعیین‌كنندهٔ بیان ژن‌ها هستند. برای مثال، شخص بزرگ جثه، علاوه بر استعداد ژنتیكی، باید از شرایط تغذیه‌ای خاصی برای بروز این ویژگی برخوردار باشد.»
● جنجال بر سر قضیهٔ شبیه‌سازی انسان
بنا بر آخرین اخبار اعلام‌شده، حوا ـ كودك همانندسازی‌شده ـ در یك كشتی در نزدیكی واتیكان به دنیا آمده است. گروهی كه موفق به متولد ساختن این كودك شده‌اند جزئیات و نحوهٔ تولد حوا را محرمانه اعلام كرده‌اند. در پی این رخداد، برخی از كشورها به فكر مقابلهٔ قانونی با شبیه‌سازی انسان افتاده‌اند. همتاسازی انسان در ژاپن غیرقانونی است و اقدام به چنین عملی مجازات زندان تا ده سال و جریمهٔ نقدی تا ده میلیون ین (معادل ۸۵ هزار دلار) را در پی دارد. طبق قوانین دولت فدرال امریكا نیز استفاده از درآمدهای مالیاتی برای شبیه‌سازی انسان ممنوع است؛ اما شركت كلوناید یك مركز خصوصی است و مشمول این قانون نمی‌شود.از آنجا كه هنوز پرسش‌های زیادی در مورد همانندسازی انسان بی‌جواب مانده است، بسیاری از دانشمندان منطقی‌ترین كار را متوقف كردن این فرایند تا حل شدن كامل مشكلات اخلاقی و قانونی مسئله می‌دانند.در آخر، طرح این سؤال ضرورت دارد كه آیا دستیابی بشر به توانایی علمی و تكنولوژی شبیه‌سازی، امكانات گسترده‌ای را برای غلبه بر طیف وسیعی از بیماری‌های انسانی شامل دیابت، سرطان، ایدز و اختلالات فرسایندهٔ عصبی مانند پاركینسون و آلزایمر فراهم نخواهد آورد؟

شیرین میرزازاده