میـــرا ( شگفت اختر )

بیش از چهارصد سال پیش هنگامی که یک منجم آماتور هلندی به نام« دیوید فابریسیوس» در حال جستجوی عطارد بود، متوجه ستاره پرنوری شد. او رصد خود را از۳ تا ۲۱ آگوست ۱۵۹۶ ادامه داد. در این مدت درخشندگی ستاره از قدر ۳ به۲ افزایش یافت. وی در ماه بعد متوجه کم نورشدن آن شد و در اکتبر همان سال این ستاره عجیب از نظرها پنهان شد. در ابتدا ، فابریسیوس فکر کرد که شاهد یک « نواختر» است تا اینکه در۱۵ فوریه ۱۶۰۹ دوباره آن را مشاهده کرد.
«ژوهان بایر» در اطلس ستاره ای خود که در سال۱۶۰۳ منتشر شد، آن را اومیکرون و از قدر چهارم نشان داد. «جان هولواردا» به بررسی این ستاره متغیر پرداخت و در سال۱۶۳۸ دوره تناوب آن را یازده ماه تعیین کرد. این اولین بار بود که دوره تناوب یک متغیر بلنددوره اندازه گیری می شد. افسوس که فابریسیوس زنده نبود تا شاهد کشف با اهمیت خود باشد. در سال ۱۶۴۲،« ژوهانس هولیوس» این ستاره متغیر را به دلیل تغییرات عجیبش ، میرا(شگفت اختر) نامید. میرا پرنورترین و جذابترین متغیر بلنددوره آسمان است.
دوره تناوب این متغیر تقریبا"۳۳۲ روز و تغییرات درخشندگی آن از قدر ۳ تا ۹ است. تغییرات درخشندگی میرا ثابت نیست و بین دوره های مختلف آن اختلافاتی وجود دارد. بطوریکه گاهی اوقات پرنورتر بوده است. در سال۱۷۷۹ ، «ویلیام هرشل» درخشندگی میرا را در هنگام اوج معادل دبران(قدر۰/۸۵) تعیین کرد.
او رنگ آن را مانند مو-قیفاووس، قرمز یاقوتی ذکر کرده است. در بعضی سالها نیز میرا در اوج درخشندگی از قدر۵+ گزارش شده است. اما آیا واقعا" فابریسیوس اولین کسی بود که میرا را دید؟ مطالعات تاریخی نشان می دهد که ابرخس در ۱۴۳سال پیش از میلاد ، رصدگران چینی در۱۰۷۰ م. و احتمالا" رصدگران کره ای در سال۱۵۹۲ این ستاره را مشاهده کرده اند.
در چند مورد دیگر نیز گزارشهایی از مشاهده متغیر های مشابه ای (R-اسد، R-شجاع ) نیز موجود می باشدکه از آنها به عنوان «ستاره مهمان» یاد شده است.
هر چندکه به دلیل دقت کم نقشه های آنها و نبودن یک مختصات مناسب با اطمینان نمی توان این گفته را تایید کرد. میرا در فهرست ستاره ای بطلمیوس و کتاب صورالکواکب عبدالرحمان صوفی وجود ندارد. در زمانی که آنها به رصد و ثبت ستاره های قیطس می پرداختند، میرا با چشم غیر مسلح مشاهده نمی شده است.
رصد های تلسکوپ فضایی هابل قطر زاویه ای حدود۶۰ میلی ثانیه را برای میرا تعیین می کند. این نشان می دهد که قطر واقعی آن حدود۷۰۰ برابر قطرخورشید می باشد! میرا ستاره سردی است ، دمای سطحی آن بین ۲۵۰۰ تا ۱۹۰۰ درجه کلوین متغیر می باشد. میرا ستاره دوتایی نیز است.
همدم آبی رنگ آن در سال۱۹۲۳ در رصدخانه لیک کشف شد. فاصله زاویه ای آن از میرا ۰/۹ ثانیه قوسی و دوره مداری آن ۴۰۰ سال اندازه گیری شد. با توجه فاصله ۴۰۰ سال نوری آنها از ما، فاصله واقعی این دو هدم از یکدیگر حدود۷۰۰ واحد نجومی است.احتمالا" این همدم یک کوتوله سفید می باشد.
مطالعات جدید نشان می دهد که این همدم تغییرات قدری از ۹/۵ تا ۱۲دارد.از دید ما فاصله این دو همدم تغییر می کند و اکنون فاصله زاویه ای آنها ۰/۱ ثانیه قوسی است. میرا آنقدر معروف است که دسته ای از ستارگان متغیر بلند دوره دوره ای به همین نام شناخته می شوند.
● متغیرهای میـراگونه :
متغیرهای میرا ستارگان غول قرمز سردی هستند. در نمودار HR چنین ستارگانی در بخش با درخشندگی بالا ی شاخه مجانبی غول(AGB) و در حوالی متغیر های نیمه منظم یافت می شوند. در مقایسه با خورشید، متغیر های میرا گونه عموما" ستاره هایی با شعاع بزرگتر، دما و گرانش سطحی پایین تر ی محسوب می شوند.
به دلیل گرانش سطحی کم ، جو خارجی آنها پیوند ضعیفی با ستاره دارند. اصولا" متغیر های میرا از رده طیفی S , M هستند و دوره تناوب تغییرات آنها ۸۰ تا ۱۰۰۰ روز است. این متغیرها در محدوده مرئی دارای تغییرات بیش از ۲/۵ قدر هستند. تغییرات مشاهده شده در درخشندگی متغیر های میرا به دلیل تپش آنها می باشد. این ستار ها جرمی در حدود جرم خورشید دارند اما جرم قابل توجهی( ۶-۱۰ تا ۷-۱۰ جرم خورشیدی) را از دست می دهند و باعث بوجود آمدن پوسته های پیرا ستاره ای بزرگی در اطراف ستاره می شوند.
این ستاره ها در هسته خود هلیوم می سوزانند و شاخه AGB را طی می کنند.مرحله AGB فاز پایانی تحول بسیاری از ستارگان رشته اصلی است. وقتی این گونه ستاره به مرگ خود نزدیک می شود با سرعت زیادی جرم از دست می دهد و به سحابی سیاره نما و در نهایت به کوتوله سفید تبدیل می شود.تصاویر تلسکوپ هابل نشان داد که تعدادی از ستارگان میراگونه کروی نیستند بلکه تخم مرغی هستند.
به دلیل تغییرات زیاد درخشندگی این متغیر ها رصد آنها نسبتا" آسان است. به همین دلیل از سال۱۸۹۹ هیچ متغیر میراگونه ای با چشم غیرمسلح کشف نشده است. از آنجاییکه دوره تناوب آنها بلند است شرایط نا مناسب جوی جندان مشکلی ایجاد نمی کند و می توان هر هفته یا ده روز به رصد آنها پرداخت.
تغییرات درخشندگی آن طوری است که با یک دوربین دوچشمی کوچک نیز می توان آن را پیگیری کرد. اگر تا کنون یک متغیر بلند دوره را رصد نکرده اید ، میرا انتخاب درستی برای شروع کار می باشد.

امیر حسن زاده

منبع : انجمن علمی پژوهشی نجم شمال