نی و استفاده‌های صنعتی از آن (از نیزارهای ایران)

نی‌زار حورالعظیم خوزستان ـ جازموریان ـ و دریاچه هامون صابری سیستان از مهمترین نی‌زارهای ایران است.
▪ مقدمه: در ایران از دیرباز برای نواختن و نوشتن خطوط نستعلیق به‌کار می‌رفته است و از قدیم نی هفت‌بند در ایران معروف بوده است. امروزه در بیشتر نقاط جهان از اروپا و رودخانه دانوب آن گرفته تا آسیا و خاور دور نی‌ها و خیزران‌ها مصارف متعددی یافته‌اند. به‌ویژه امروزه از نی‌ها علاوه بر صنایع چوب و ساختن تخته خرده چوب (نئوپان) و کاغذ و تعلیف دام (قسمت‌های جوان) ـ از آن برای ساختن حصار ـ پایه ـ قیم ـ جعبه‌های بسته‌بندی برای تهیه قلاب ماهی‌گیری به‌کار می‌رود. به‌علاوه در ساختمان ـ دیوار و سقف (چون سقف کانتکس که در اهواز رایج است). برای بستن بسته‌های محصولات کشاورزی و چوب ـ سبدگل ـ حصیربافی ـ کبریت‌سازی و چوب آتش‌بازی ـ جارو ـ گردگیر و غیره مصرف دارد. یکی از مصارف مهم نی استعمال آن در تهیه خمیر کاغذ می‌باشد. اگر یک کارخانه کوچک کاغذسازی روزانه ده هزار کیلوگرم نی مصرف کند. ۳۰۰ هزار هکتار نی‌زار برای تأمین این مقدار نی کافی خواهد بود.
در ایران نی‌زارهای بزرگی وجود دارد که از جمله باید نی‌زار حورالعظیم خوزستان ـ جازموریان و نی‌زار دریاچه هامون صابری را نام برد.
بازده متوسط نی‌زارهای ایران به‌طور متوسط ۵۰،۰۰۰ کیلوگرم علوفه خشک در ایران است و گاه تولید ممکن است در حورالعظیم خوزستان به ۱۵،۰۰۰ کیلوگرم نی خشک در هکتار نیز برسد. ناگفته نماند که به علت جنگ تحمیلی نی‌زارها در خوزستان گسترش زیادی یافته و به زمین‌های زراعی نیز رسوخ نموده‌اند و این به آن علت است که به علت جنگ‌بندهای خاکی شکسته شده و آب مساحات زیادی از سواحل را گرفته و نی‌زارها توسعه‌یافته‌اند ـ از این نی‌ها می‌توان با مخلوط گچ و نی ـ سقف نوع کانتکس را که در اهواز رایج است ساخت و از آن بهره‌برداری اقتصادی نمود.
نی‌های مهم ایران عبارتند از:
۱) نی فراگمیت: این نی به نام نی کوچک ـ نی معمولی ـ نی ماندابی ـ نی عصای کوچک معروف است و معمولاً بلندی آن به ۵/۱ تا ۳ متر و گاه به‌ندرت به ۴ تا ۵ متر می‌رسد ـ ساقه این نی به قطر ۱۰ تا ۱۵ میلیمتر است و به آسانی شکسته می‌شود و در تممی نقاط جهان به استثنای نواحی قطبی (یخ‌بندان) و تقریباً در تمام زمین‌هائی که خیلی نمک نداشته باشد می‌روید ـ مقادیر زیادی از این نی از کشور ایتالیا برای تهیه چوب قلاب ماهیگیری وارد کشور فرانسه می‌شود. این گیاه زمین‌های لجن‌زار Vaseux را که از لحاظ موادغذائی غنی باشند بر دیگر زمین‌ها ترجیح می‌دهد و از باطلاقی بودن زمین و ماندابی بودن آن (مانند آب به مدت زیاد) حتی در زمستان بیم ندارد و گاهی سطوح زیادی با نام نی‌زار Roselieres اشغال می‌کند و تولید ۵،۰۰۰ تا ۲۰،۰۰۰ کیلوگرم ماده خشک در هکتار می‌نماید این نی در مناطق تورب‌دار به‌وجود آمده (بلندتر از سطح زمین اطراف) که فقط نزولات آسمانی را دریافت می‌دارد رشد می‌کند و در نواحی سرد به‌ندرت دیده می‌شود و در صورتی‌که وجود داشته باشد ضعیف و تولید بذر نمی‌کند.
قسمت‌های جوان این نی علوفه نسبتاً خوبی را تشکیل می‌دهد که به تنهائی علوفه چهارپایان زیادی را در سیستان (ایران) تهیه می‌کند و به‌علاوه در سواحل مدیترانه نیز علوفه خوبی از آن به‌دست می‌آید. این نی در فرانسه در موکاری سواحل دریا عنوان تثبیت‌کننده شن و جلوگیری از حرکت ریگ‌های روان و بالاآمدن نمک و خشکی سطح خاک به‌کار می‌رود. این نی برای بستر دام به علت سفتی مورد پسند نیست ولی می‌توان کود حاصله از این بستر را در زمین‌های رسی که در آن کشت سیب‌زمینی و انگور رایج است به‌کار برد. این نی برای جلوگیری از حرکت لجن‌های متحرک و فرسایش کناره‌های مجاری آب به‌کار می‌رود به‌علت داشتن ریشه‌های قوی و ساقه‌های مقاوم خود خاک‌های آبرفتی را تثبیت می‌کند. در زمین‌های خیلی بلند نی‌ها را به‌وسیله دام می‌چرانند.
۲) نی عصائی Arundo donax: این نی که به نام‌های نی بزرگ ـ نی اروپا معروف است معمولاً به بلندی ۳تا ۵ متر می‌رسد و در اطراف کشت‌زارهای شمال ایران فراوان است ساقه آن به قطر انگشتان دست است به اشکال شکسته می‌شود این گونه خاک‌های شنی (ماسه‌ای) تر و تازه و مرطوب و کنار مجاری را دوست دارد و معمولاً در این محل‌ها با درختان صنوبر و بید همراه است این نی حتی در زمین‌های نسبتاً خشک به‌عمل می‌آید و چندان علاقه‌مند به زمین‌های ماندابی نیست ـ این نی آب و هوای معتدل شمال ایران را می‌پسندد و در نواحی سرد البرز و زاگرس به‌عمل نمی‌آید.
۳) نی اروپا ـ نی اکپست Phalaris arundinacea: این نی که در فرانسه و برخی دیگر از کشورهای اروپائی وجود دارد ـ شبیه نی بوده و به نام نی دروغی Alpist rosedu نامیده می‌شود. و دارای برگ‌های متصل به قسمت میانی بسیار مشخص است که لیگول یا غلاف طویلی دارد. گل آذین آن به‌صورت پانیکول می‌باشد که از خوشه‌های کوچک تشکیل شده است. این گیاه که در زمین‌های مرطوب کاشته می‌شود و در زمین‌های خشک نیز رشد کرده و علوفه متوسطی را تشکیل می‌دهد.
طرز ازیاد نی را به انگلیسی Reed و به فرانسه Roseau گویند. معمولاً نی معمولی و نی عصائی را با خوابانیدن و یا قلمه ریزوم Rhizome یا قسمت‌های کوچکی از ساقه به فاصله ۸۰ سانتیمتر به آسانی قابل تکثیر است. معمولاً طرز تکثیر نی با قلمه ریشه‌دار است ولی قلمه بدون ریشه نیز به‌کار می‌رود. برای تهیه قلمه ساقه‌ها را به‌طور تقریبی ۵/۱ متر قطع نموده و دستجات شش تا ده‌تائی از آنها ترتیب داده و به‌طور مایل در زمین فرو می‌کنند و یا آنکه قلمه‌ها را در خاک‌های مرطوب فرو برده و در پائیز قلمه‌های ریشه‌دار را از زمین خارج کرده و در محل مورد نظر می‌کارند. معمولاً ساقه‌های نی را در فصل پائیز درو می‌کنند و قسمت‌های باقیمانده در زمین را با خاک ریزوم‌دار در آب راکد کم عمق و گرداب و آنها را با پایه‌هائی در آب مستقر می‌کنند. اولین ساقه‌ها (نی‌ها) در فروردین ظاهر می‌شود و رویش آنها در پائیز به پایان می‌رسد. و در این موقع بلندی ساقه‌ها ۵/۲ است. نی از باتلاقی بودن زمین بیم ندارد و حتی عمقاً تا ۲ متر و بیشتر در آب پیش می‌رود. اگر در نی‌زار خشکی رخ دهد باید آن را آبیاری کرد. معمولاً به هر دام روزانه یک بسته به وزن ۵/۲ کیلوگرم داده می‌شود که تقریباً ۱ کیلوگرم از هر بسته را صرف می‌کند و بقیه برای بستر دام به‌کار می‌رود.
▪ اقدامات سازمان محیط زیست ـ در پاکسازی مرداب انزلی: خوشبختانه مرداب انزلی که بقاء حیات آن در معرض خطر بود توسط سازمان محیط زیست پاکسازی گردید و بدین ترتیب چرخه زندگی بهتر و با زیان کمتر به آبزیان جریان پیدا خواهد نمود.
تحقیقات روی dustralis و کاغذسازی phragmites به‌وسیله نگارنده روی خواص تشریحی و آناتومیکی آن انجام شده است و در مجله انجمن جهانی چوب‌شناسان در هلند چاپ شده است. نکته‌ای که از این بررسی به‌دست آمده آن است که طول الیاف بین دو گره‌ای در حدود ۱ میلیمتر در محل گره‌ها در حدود ۸/۰ میلیمتر و در برگ‌ها هم در همین حدود است که از آن می‌توان کاغذ ساخت در صورتی‌که مطالعات زیست‌محیطی و اجتماعی لازم در مورد نی‌زارهای ایران به‌عمل آید. [دکتر پرویز نیلوفری ـ مجله علم و زندگی]

منبع : مطالب ارسال شده