استان قم

استان قم از مناطق جهانگردی زیارتی و مذهبی مهم ایران بوده و یكی از قطب های بزرگ توسعه توریسم مذهبی كشور به شمار می آید. جریان فرهنگ دینی و مذهبی، شهر قم را به یكی از بزرگ ترین مراكز آموزش علوم دینی و آیین های مذهبی تبدیل كرده كه در دهه های اخیر نقش بسیار ممتازی در فرآیند تحولات دینی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی ایران بر عهده داشته است. تعلیم و تربیت مروجین، عالمان و اندیشمندان علوم دینی و به تبع آن تاثیر فراوان بر نظام فرهنگی كشور از تاثیرهای فرهنگی بسیار مهم این خطه از ایران اسلامی است.
در این منطقه مراسم اعیاد و سوگواری های دینی و مذهبی با شكوه فراوانی برگزار می شوند. در استان قم بیش از ۳۱۷ مورد تاریخی و مذهبی به ثبت رسیده كه به لحاظ جهانگردی مذهبی دارای پتانسیل و جایگاه ویژه ای است. دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان نیز به لحاظ طبیعی از اهمیت توریستی و علمی زیادی برخوردار هستند. این استان به دلیل قرار گرفتن در مرکز ایران و همسایگی با دشت کویر از جاذبه های توریستی و بیابان گردی كم نظیری نیز برخوردار است.
● مکان های دیدنی و تاریخی
شهرستان قم دارای دیدنی های مذهبی, طبیعی و تاریخی زیادی است كه اهمیت بناهای مذهبی؛ این منطقه را به یكی از قطب های گردشگری مذهبی ایران تبدیل كرده است. آستانه مقدس حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمكران در شهرستان قم؛ مهم ترین بنای تاریخی – مذهبی منطقه به شمار می آیند كه همواره پذیرای بازدید کنندگان انبوه خود هستند.
درمیان منابع طبیعی قم، دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان از اهمیت به سزایی برخوردارند و جزو گردشگاه های شهرستان قم به شمارمی آیند. غار وشنوه و غار كهک نیز از دیگر جاذبه های طبیعی این شهرستان است که در کنار آثار متعدد تاریخی و مذهبی شهرستان قم، از مکان های دیدنی منطقه به شمار می آیند. شهرستان قم به علت وجود آثار تاریخی و مذهبی متعدد، به لحاظ گردشگری مذهبی دارای پتانسیل و جایگاه ویژه ای است.
● صنایع و معادن
صنایع شهرستان قم؛ به دو دسته صنایع دستی و صنایع ماشینی تقسیم می شود. قالی بافی به خصوص فرش های ابریشمی، منبت كاری، درودگری وآجر پزی از جمله صنایع دستی رایج قم هستند. در این میان منبت كاری و قالی بافی دارای اهمیت به سزایی هستند. صنایع كانی غیر فلزی؛ اساس صنعت قم را تشكیل می دهند.
در حال حاضر بیش از هزار واحد تولیدی درقم مشغول تولید گچ، آجر، آهک، سنگ و پودر سنگ هستند که محصولات آن ها علاوه بر تامین نیازهای شهرستان؛ به سایر نقاط کشور به ویژه تهران صادر می شود. صنایع غذایی، شیمیایی، دارویی، چوبی، فلزی، نساجی و سلولزی نیز در رتبه های بعدی قرار گرفته اند. معادن منگنز و نارچ قم با داشتن حدود شش میلیون تن ذخیره، بزرگ ترین معدن منگنز خاورمیانه هستند كه در این ناحیه دایر هستند.
● کشاورزی و دامداری
كشاورزی در شهرستان قم؛ همراه با باغ داری و دام داری انجام می شود. هركشاورز علاوه بر كشاورزی در قطعه زمینی، به باغ داری یا نگه داری تعدادی گوسفند و بز نیز می پردازد. کشاورزان این منطقه آب مورد نیاز برای کشاورزی را از رودخانه قم رود و قره چای تامین می کنند. فرآورده های كشاورزی قم عبارتند از: گندم، جو، پنبه، چغندر قند، ذرت، آفتاب گردان، تره بار و مهم ترین محصولات باغی آن نیز شامل: آلبالو، انار، گیلاس، آلوچه، آلو، هلو، زردآلو، انجیر، گردو، فندق، بادام و سنجد بوده كه بعضی به صورت تازه و بعضی به صورت خشكبار صادر می شود. دام داری از دیرباز در قم رایج بوده است. واحد های گوسفند داری و گاوداری صنعتی نیز در قم دایر هستند. علاوه بر این ها پرورش طیور نیز به دو روش سنتی و صنعتی در این شهرستان رواج دارد.
● وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
درباره پیشینه قم وتاریخ بنای آن اختلاف نظر وجود دارد. نام قم سه بار در شاهنامه فردوسی آورده شده است. با این وجود، برخی بنای شهر قم را به بعد از اسلام نسبت می دهند. گریشمن مناطقی چون قم، سیلک كاشان، ساوه و اساسا كناره های باختری کویر ایران را از قدیمی ترین مناطق استقرار جمعیت های انسانی و تمدن های اولیه می داند. بر این اساس قدمت قم و نواحی پیرامون آن، به چند هزار سال پیش می رسد. نتایج كاوش های باستان شناختی اخیر در منطقه قم رود نیز این ادعا را تأیید می کند.
قم در سال های ۲۳ یا ۲۴ هـ . ق هم زمان با اصفهان به تصرف سپاهیان مسلمان درآمد. مسلمانان نام شهر را با الهام از نام یکی از روستاهای منطقه «کم» یا «قم» نهادند. ورود مسلمانان اشعری به قم، مورد استقبال زرتشتیان قرار گرفت. از دلایل این استقبال می توان به هجوم پی در پی جنگل نشینان دیلمی به این نواحی اشاره کرد. اتحاد و پیوند اشعری ها و زرتشتیان، چندان به درازا نکشیده منجر به درگیری هایی شد که سرانجام به تسلط بیش تر اشعری ها، بر روستاها و مزارع منطقه انجامید. از این پس روستاها و مزارع بیش تری با یک دیگر ادغام شده و فضای شهری قم را به وجود آوردند.
قم در دوره اشعریان پناهگاه نسبتا امنی برای «طالبین» و «علویان» شد. اشعری ها با توجه به گرایش های فکری خود، از ورود علویان حمایت و استقبال كرده موجب توجه و هجرت شان به این شهر شدند. تا پیش از ایجاد اختلاف در بین عرب های اشعری، حکومت آنان بسیار چشمگیر بود. اشعریان آشكارا به نشر گرایش های علوی می پرداختند. از پرداخت خراج سر باز می زدند و حتی فرستاد گان خلفا را نیز به شهر راه نمی دادند.
در قرون اولیه اسلام، علویان و شیعیان با بی رحمانه ترین وضع، تحت تعقیب و آزار حكام اموی و عباسی بودند. تعقیب و آزار خلفا از یک سو و انگیزه تبلیغ گرایش های علوی از سوی دیگر، سبب شد كه آنان به مناطق دور دست سرزمین های اسلامی آن روزگار هجرت كنند. ایران و شهرهای آن ازجمله قم از مناطق مهمی بودند كه علویان پیوسته به سوی آن ها هجرت می كردند. با حضور علویان در قم، این شهر به كانون مخالف بغداد تبدیل شد. قیام علیه فرماندار وقت در زمان هارون، یكی از شورش های معروف در قم بود.
مردم قم بعد از کشته شدن امام هشتم – علی بن موسی الرضا(ع) – چون مامون را قاتل امام خود می دانستند، هنگام بازگشت او از مرو به بغداد، دست به شورش زدند. مامون برای سركوبی شورش قم، علی بن هشام را با لشگر نیرومندی به جانب قم فرستاد تا شورشیان را سركوب و خراجی را كه از سال ۲۰۴- ۲۱۱ نپرداخته بودند،‌ دریافت کند.
به دستور علی بن هشام تعدادی از سران اشعری و بزرگان شهر اعدام شدند، باروی شهر با خاک یكسان شد و خراج هفت ساله را نیز با ستم و زور از مردم گرفتند. علی بن هشام قبل از بازگشت به بغداد فردی به نام علی بن عیسی طلحی را به حكومت قم گماشت، اما هنوز چند سالی نگذشته بود كه مردم او را با یک شورش دوباره از قم بیرون نمودند. مامون دوباره فردی را مامور سركوبی این شورش و گرفتن مالیات وصول نشده؛ كرد و این بار مامور او با استفاده از آشنایی خود با بزرگان شهر مساله را با روش مسالمت آمیز حل كرد.
با آگاهی از خبر فوت مامون (در سال ۲۱۶ هـ . ق) مردم قم به مرکز حکومت حاکم وقت حمله کرده و او را از قم بیرون کردند. معتصم که بعد از مامون به خلافت رسیده و در بدو شروع خلافتش با شورش مردم قم مواجه شده بود، فرمانده كل سپاه خود را كه وصیف ترک نام داشت برای سركوبی شورش قم فرستاد و به او دستور داد كه شورشیان را تنبیه كند. در جریان این حمله حصار شهر دوباره منهدم شد و اماكن زیادی از بین رفت. مهاجمین، بسیاری از باغ ها، خانه ها و مزارع را آتش زدند و شهر به تلی از خاكستر تبدیل شد.
وصیف ترک بعد از این سركوبی، محمد بن عیسی بادغیسی را از سوی خود به حكومت قم گماشته و خود به بغداد بازگشت. حاکم جدید سیاست نرمش و مدارا را در پیش گرفت. این آرامش تا سال ۲۵۴ هـ . ق برقرار بود، اما با فوت محمد بن عیسی و روی كار آمدن متوكل عباسی، اوضاع دوباره دگرگون شد. متوكل كه شدیدا موضع ضد علوی داشت, با ناسزاگویی به حضرت فاطمه(س) و امام علی(ع )، تخریب بقاع متبرک در كربلا و آب بستن بر تربت امام حسین(ع) و سایر شهدای كربلا، به مقدسات شیعیان اهانت كرد.
این امر واکنش شدید شیعیان از جمله مردم قم را به دنبال داشت. بالاخره اهالی قم با حمایت از حسین کوکبی خشم و بغض خود را نسبت به خلفا نشان دادند و او را یاری كردند تا دولت علوی را در محدوده طالقان، قزوین، زنجان و ابهر تشكیل دهد. به این ترتیب قم و مناطق یادشده از پرداخت مالیات سرباز زدند.
بعد از مدتی، بار دیگر حسین كوكبی با مقداری پیش روی در منطقه طالقان قیام کرد و با تصرف قزوین و زنجان، توانست دولت علوی مستقل و كوچكی را به مدت كوتاهی برقرار كند، اما سرانجام از سپاه خلیفه شكست خورد و به داعی كبیر (علوی دیگری كه در منطقه طبرستان حكومت می کرد) پناه برد. عبدالرحمن بن مفلح مامورشد تا هم حسین كوكبی را سركوب كند و هم طغیان قم را فرونشاند. وی پس از گرفتن خراج چهار ساله و كشتار وحشیانه ای که باعث ترک دیار بیش تر مردم قم شد، از شهر خارج شده و در ری به موسی بن بغا پیوست تا به قصد سركوبی حسین كوكبی عزیمت كنند.
شورش بعدی مردم قم زمانی رخ داد كه معتمد، خلیفه عباسی مشغول جنگ با یعقوب لیث صفاری بود. در زمان معتضد عباسی، نیز اهالی قم مجددا شورش كرده از پرداخت خراج خودداری نمودند. این قیام نیز سركوب شد و عامل خلیفه به قتل و غارت مردم شهر پرداخت. این شورش و سركوب به طور مستمر تا زمان به قدرت رسیدن «آل بویه» كه به نوعی به مبارزه با خلفا به پا خاسته بودند، ادامه یافت. قم در این دوره به خاطر توجه خاص حکام آل بویه مخصوصا ركن الدین دیلمی و صاحب بن عباد - وزیر آل بویه - در ابعاد مختلف رشد و توسعه یافت. صاحب بن عباد كسی بود كه از حسن بن محمد قمی خواست تاریخ قم را به رشته تحریر درآورد و به این ترتیب اولین كتاب مستقل در تاریخ قم نگاشته شد.در زمان سلجوقیان تصدی امور مهم دولت سلجوقی از سوی قمی ها صورت می پذیرفت و فعالیت آن ها در صحنه سیاسی باعث عمران و ترقی قم شد. با حمله مغول، قم بار دیگر به كلی منهدم شد. توجه برخی از حكام مسلمان مغول از جمله سلطان محمد اولجایتو به قم بر آبادانی منطقه افزود. در دهه های پایانی قرن هشتم هـ . ق و در تهاجم تیمور گوركانی شهر بار دیگر ویران و مردم آن قتل عام شدند. در این حمله، دیوار شهر آن چنان تخریب شد كه تا زمان حكومت صفویه، مردم قم نتوانستند آن را بازسازی كنند.
با تصرف قم (در سال ۹۰۹ هـ . ق) توسط لشگریان اسماعیل صفوی که مذهب شیعه داشتند، قم دوباره مسیر رشد و شکوفایی را در پیش گرفت. شهر قم در دوره صفویه از مراكز مهم فرهنگی و فقهی شیعه شد و علمای بزرگی از این شهر برخاستند. نقش زیارتی و مذهبی این شهر نیز در دوره صفویه توسعه یافت.
شاه عباس اول (به علت دشمنی دیرینه صفویه با دولت عثمانی و به قصد کم کردن زوار عتبات عالیات در نجف، كربلا و كاظمین که در قلمرو دولت عثمانی بود , مردم را به زیارت حضرت امام رضا(ع) در مشهد و حضرت معصومه(س ) در قم تشویق می نمود. این كار، در واقع یک مبارزه فرهنگی و اقتصادی علیه دولت عثمانی بود و شاه عباس درصدد بود كه از این طریق، توان اقتصادی آنان را محدود كند. در این دوره قم از نظر اقتصادی و صنعتی نیز مورد توجه بود، و برای رشد صنعتی و اقتصادی آن تلاش های زیادی انجام شد.
از جمله این تلاش ها زیبا سازی و تزیین بناهای حرم و وقف اموالی برای این بارگاه بوده است. به هر حال، آثارمتعدد تاریخی بازمانده از عصر صفوی از یک سو و گزارش های سیاحان خارجی كه در این عصر از قم دیدن كرده اند از سوی دیگر، و هم چنین شواهد تاریخی و مذهبی دیگر، حكایت از آن دارند كه قم در عصر صفویه از شكوفایی خاصی برخوردار بوده است.
با حمله افغان ها به ایران و تصرف اصفهان، قم به عنوان خط مقدم دفاع از اصفهان دچار خسارات سنگینی شد. افغان ها که در قم مستقر شده بودند، تمام مدارس قم را به انبار غله و علوفه برای سربازان سواره نظام تبدیل كردند. حضور افغان ها در قم در دوره های دیگر نیز خسارات اقتصادی مهمی را در بر داشته است. از این میان می توان به غارت تمام اشیای گران بهای آستانه حضرت معصومه(س) توسط اشرف افغان پس از شكست از نادر شاه در مهمان دوست دامغان و به هنگام عقب نشینی به سوی اصفهان اشاره کرد .
در سال ۱۲۰۸ هـ . ق قم به تسلط آقا محمد خان قاجار- اولین پادشاه سلسله قاجار - درآمد. خان قاجار با آتش زدن خانه ها و كشتن مردم، شهر مذهبی قم را بار دیگر دچار ویرانی و مصیبت كرد. پس از وی بیش تر شاهان سلسله قاجار به خصوص فتح علی شاه قاجار، توجه مناسبی به این شهر و بارگاه حضرت معصومه(س) داشتند.
در حال حاضر، قم یكی از مراكز مهم تشیع در ایران و جهان است و علما و محدثین بزرگی از این منطقه برخاسته اند. وجود حوزه علمیه قم بر اهمیت مذهبی این شهر فزونی خاصی بخشیده است. این حوزه در سال ۱۳۴۰ هجری قمری با آمدن حاج شیخ عبدالكریم حایری به این شهر بنیان گذاشته شد و در سال های بعد با ورود علمای دیگر، حوزه های علمی و روحانی كنونی قم تاسیس و توسعه یافتند.
‌● مشخصات جغرافیایی
مركز شهرستان قم از نظر جغرافیایی بین ۵۰ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۵۶ دقیقه درازای خاوری و ۳۴ درجه و ۳۵ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۳۹ دقیقه پهنای شمالی گسترده شده است. قم در ارتفاع ۹۳۰ متری از سطح دریا و در ۱۴۵ كیلومتری جنوب باختری تهران و در مسیر راه های تهران – اراک و تهران - كاشان قرار دارد.
شهرستان قم از شمال به شهرستان های ری و ورامین، از شمال باختری به شهرستان ساوه، از خاوربه دریاچه نمک و شهرستان گرمسار، از جنوب به شهرستان های كاشان و دلیجان و از باختر به شهرستان های تفرش و آشتیان محدود می شود. آب و هوای قم به علت مجاورت با ناحیه خشک ایران نسبتا گرم و خشك و بارش سالانه آن به طور متوسط ۱۲۲ میلی متر است. راه های مناسبی این شهرستان را به نقاط دیگر متصل می كند. این مسیرها عبارتند از:
۱) اتوبان قم - تهران به درازای ۱۴۵ كیلومتر
۲) راه اصلی قم - تهران به سوی شمال
۳) مسیر قم - كاشان به طول ۱۰۳ كیلومتر
۴) راه اصلی قم - سلفچگان به سوی جنوب باختری به طول ۴۰ كیلومتر و مسیر فرعی جنوب باختری به درازای ۵۲ كیلومتر تا روستای نیزار قم، دلیجان و اصفهان. (اطلاعات و آمار مربوط به سال ۱۳۷۵ می باشد).

منبع : شبکه جهانی جام‌جم