با صورتهای فلکی آسمان بیشتر آشنا شویم

● مقدمه:
صورتهای فلکی در واقع تصویری از خدایان ، جانوران و قهرمانان افسانه ای هستند که مردم مشرق مدیترانه در حدود ۴۵۰۰ سال پیش تقسیم بندی کردند و به هر یک نامی نهادند. البته تمام ۸۸ صورت فلکی که اکنون وجود دارد را همان مردم تقسیم بندی نکردند چون آنها فقط آسمان نیمکره شمالی را می دیدند . در نتیجه بیشتر صورت های فلکی جدید متعلق به نیمکره جنوبی هستند . تا زمان بطلمیوس ، ستاره شناس یونانی الاصل اسکندری که حدود ۱۵۰ سال بعد از میلاد می زیست فقط ۴۸ صورت فلکی بود . علت اینکه بعد از آنها منجمان آینده تصمیم گرفتند کار تقسیم بندی آسمان را برای تعیین صورت فلکی ادامه دهند این بود که این کار باعث شود تمام اجرام آسمانی و ستارگان جزء صورت فلکی باشند و جای خالی در آسمان نماند. درگذشته دریانوردان و کشاورزان از صورت های فلکی برای آگاهی از وقت شب یا فصل سال استفاده می کردند. ستاره هایی که یک صورت فلکی را می سازند با هم هیچ ارتباطی ندارند و فاصله شان از ما فرق می کند همچنین در بیشتر این صور نامشان مناسب شکلشان نیست مانند صورت فلکی دب اکبر . این صورت فلکی بسیار ساده پیدا می شود و به معنی خرس بزرگ است. هدف از نوشتن این مقاله این است که افرادی که با دب اکبر آشنایی کامل ندارند شناخت بهتری نسبت به آن پیدا کنند. هر چند که اطلاعات این متن خیلی کمتر از کلیه خصوصیات و ویژگی های دب اکبر و فضای اطرافش است.
● صورت فلکی دب اکبر (Ursa Major UMa )
نام های دیگر :
ـ آب گردان
ـ ملاقه
ـ نبات النعش کبری
ـ یقلاوی
ـ هفت اورنگ ملین
ـ گاوآهن (ارابه)
ـ هفت خواهران هفت برادران
(آب گردان برای ۷ ستاره این صورت فلکی به کار می رود اما Ursa Major یا دب اکبر یا یقلاوی برای تمام ستارگانش است. نام ستارگان مهم دب اکبر و قدر آنها :
با توجه به تصویر جون با قدر ظاهری ۷/۱ پرنورترین ستاره این صورت فلکی می باشد (درخشندگی ظاهری ستاره بالا = قدر ظاهری کم )
زاویه ای که دُبه و مِراق از دیدگاه ناظر زمینی می سازند نزدیک به ۵ درجه است یعنی ۱۰ ماه بدر را می توان در این فاصله جای دارد (زاویه ظاهری ماه ۵/۰ است ) دبه و مراق قراولان نام دارند و اگر آن را ۵ برابر ادامه دهیم به آخرین ستاره دم دب اصغر یعنی جدی (ستاره قطبی ) می رسیم . اگر دسته آبگردان ( قسمت انحنادار) را امتداد دهیم به سِماک رامح در صورت فلکی عَوّا می رسیم و اگر آن را ادامه دهیم به سِماک اَعزَل در صورت فلکی سنبله می رسیم. این ستارگان هر دو پر نور هستند و به راحتی شناخته می شوند.
تمام ستارگان در حال حرکتند به همین علت ممکن است در چند سال آینده دب اکبر شکل دیگری پیدا کند. اگر دقت بیشتری در شکل بکنیم متوجه می شویم که حرکت دو تا از ستاره های دب اکبر باعث تغییر شکل دب اکبر شده است. ۵ ستاره باقیمانده با هم متولد شده اند و با یک سرعت و یک جهت در حال حرکتند و اکنون به صورت یک خوشه ستاره ای از هم پاشیده در آمده اند.
عِناق و سُها دو تا از ستاره های دب اکبر هستند که هر دو تقریباً از ما ۸۰ سال نوری فاصله دارند اما به حدی فاصله شان از هم زیاد است که نمی توان آنها را ستاره ای دوگانه فرض کرد. از عناق و سها برای تعیین دید خوب استفاده می کنند .به این دوستاره لقب اسب و سوار اسب داده شده است. جدایی بین عناق و سها ۱۱ می باشد. (۱درجه=۶۰)
اگر با تلسکوپ کوچکی به عناق نگاه کنید خواهید دید که این ستاره واقعاً دوتایی است و همدمش هر ۱۰۰۰۰ سال یکبار عناق را دور می زند . این ستاره کوچک ۲۰۰ سال پیش به اشتباه یک سیاره خورشیدی تصور می شد. جدایی بین عناق و همدمش ۱۴ درجه است. عناق اولین ستاره دوتایی بود که کشف و عکسبرداری شد.( توسط ستاره شناس ایتالیایی به نام جیروانی ریچولی در سال ۱۶۵۰ ) عمل عکسبرداری از عناق و همدمش را جورج باند در هاروارد در سال ۱۸۶۷ انجام داد. همچنین در سال ۱۸۸۹ از راه طیف سنجی در هاروارد توسط ادوارد پیکرینگ دوتایی بودن عناق اثبات شد. در حقیقت همدم عناق و نیز سلما هم ستارگان دوتایی هستند. ( سلما دوتایی طیف نمایی است و از راه طیف سنجی دوتایی بودنش اثبات می شود. )
کیسی – دب اکبر هم اولین ستاره دوتایی است که مدارش در سال ۱۸۲۸ محاسبه شد و به این ترتیب مشخص شد قانونی که برگرانش سیارات به دور خورشید حکم فرماست در مورد ستارگان هم صادق است ، این دو همدم از قدرهای ۳/۴ و ۸/۴ هر ۶۰ سال یکبار به دور هم می چرخند و این گردش را با تلسکوپ کوچک سال به سال می توان تعقیب نمود:
در سال ۱۹۹۳ این ستاره ها آنقدر به هم نزدیک شده بودند که با تلسکوپ mm ۱۵۰ تفکیک می شدند.
در سال ۱۹۹۷ فقط با تلسکوپ mm ۷۵ برای تفکیک آنها کفایت می کرد.
جدایی آنها در سال ۲۰۳۵ به حداکثر خواهد رسید.
۸۱M کهکشانی مارپیچی با قدر۷ است که درشمال دب اکبر قرار دارد و با دوربین های کوچک هم دیده می شود. (البته در شرایط محیطی مناسب ) این کهکشان شبیه کهکشان راه شیری و امراه المسلسله است چون هسته نسبتاً بزرگی دارد بازوهایش بیشتر به هسته نزدیک شده اند ، رنگ این کهکشان شبیه کهکشان شیری مایل به سفید است و در ظاهر بیضی شکل دیده می شود چون نسبت به زمین به صورت مایل قرار گرفته است . ۸۱M به همراه سه کهکشان بیضی دیگر گروهی کهکشانی را تشکیل می دهند که حدود ۷ میلیون سال نوری با ما فاصله دارد. اگر آن را با تلسکوپ کوچکی ببینیم بصورت لکه ای کوچک دیده می شود . اگر۸۱ M را ۵/۰ درجه به طرف شمال امتداد دهیم به کهکشان واضح دیگر به نام ۸۲M خواهیم رسید. این کهکشان ، سیگار مانند است و با دوربین هایی با بزرگنمایی کم هم دیده می شود . ۸۲ M نسبت به ۸۱ M کوچکتر و کم نورتر است . بطوریکه درخشندگی آن ۴/۱ درخشش ۸۱ M است . در سالهای گذشته تصور می شد که ۸۲ M کهکشانی منفجر شده است ، اما امروزه ثابت شده است که در حقیقت کهکشانی مارپیچی است که در درون ابری از غبار مخفی شده است وچون ما آن را از لبه می بینیم کشیده به نظر می آید. ۸۲M و۸۱ M به هم مربوط اند و هر دو فاصله یکسانی نسبت به ما دارند.این فاصله ۱۰ میلیون سال نوری است .
▪ اجرام مسیه (غیر ستاره ای) مهم موجود در حوزه صورت فلکی دب اکبر :
ـ کهکشان مارپیچی میله ای M ۱۰۹(NGC ۳۹۹۲) =
ـ کهکشان مارپیچی M ۸۱(NGC ۳۰۳۱) =
ـ کهکشان مارپیچی یا بی منظم M ۸۲(NGC ۳۰۳۴) =
ـ ستاره ای دو گانه M ۴۰(NGC…..) =
ـ سحابی جغد ، سحابی سیاره ای M ۹۷(NGC ۳۵۸۷) =
ـ کهکشان مارپیچی M ۱۰۱(NGC ۵۴۵۷) =
ـ کهکشان مارپیچی M ۱۰۸(NGC ۳۵۵۶) =
▪ نکات مهم دیگر در مورد دب اکبر :
۱) دب اکبرجزء صورت های فلکی دور قطبی شمالی است . یعنی درقطب شمال درتمام طول سال دیده می شود.
۲) چون دب اکبر به خوبی دیده می شود و تشخیص آن هم آسان است می توان به کمک آن صورت های فلکی دیگر را هم پیدا کرد.
۳) دب اکبر سومین صورت فلکی بزرگ آسمان است.

نوشته : عاطفه عباسپور عضو انجمن نجوم آماتوری ایران

منبع : انجمن نجوم آماتوری ایران (IAAS)