کتابداری ایران: گذشته، حال و آینده

● چكیده
این مقاله به بررسی تطبیقی و سیر تاریخی كتابداری در ایران می پردازد و منزلت اجتماعی آن را در گذشته و حال و آینده بررسی می كند. و موفقیت و عدم موفقیت كتابداری نوین را در بعضی زمینه ها بررسی و توضیح می دهد. در پایان به تحولات عمیق و گسترده ای كه در محیط اطلاعاتی به وجود آمده پرداخته و متعاقب آن بحثهایی پیرامون لزوم بازنگری و تجدید ساختار در نظام آموزشی كتابداری و اطلاع رسانی در مجلات، كتابها و كنفرانسها مطرح شده است.
● مقدمه
آموزش كتابداری و اطلاع رسانی در ایران را باید در گذشته ی كتابخانه های این سرزمین جستجو كرد. در این صورت باید پذیرفت كه آغاز این نوع آموزشها همراه با تاسیس اولین كتابخانه ها یا به تعبیر درست تر برپایی اولین مجموعه ها بوده است.
اكنون ما مفهوم دیگری را از كتابخانه ها دنبال می كنیم كه در گذشته مرسوم نبوده. با پذیرش این فرض، تاریخ آموزشهای كتابداری به مفهوم اداره مجموعه ها را كه البته حفاظت و نگهداری ركن اساسی آن را تشكیل می دهد باید به دوران دور یعنی زمان هخامنشیان (۶۴۰ق.م- ۳۳۸ ق.م) نسبت داد. ادامه این آموزشها را باید در كتابخانه های ساسانیان (۲۴۲م.- ۳۱ق.) و به ویژه در كتابخانه دانشگاه جندی شاپور دنبال نمود(۳ :۲۶)
● تعریف مسئله
در قرن نوزدهم كه دوران رشد كتابداری و نظریه های آن در ایالات متحده و انگلستان بود. قاجاریان بر ایران (۱۱۹۳- ۱۳۴۴ق.) حكومت می كردند. كه نه اندیشه توسعه ملی دارند و نه در فكر آنند كه در رقابت های بین المللی برای توسعه و نوآوری شركت كنند. آنها حتی در مقابل اندیشه های نو كه در اقدامات كسانی مانند قائم مقام فراهانی و امیركبیر تجلی می یافت ایستادگی می كردند. بدین ترتیب در ایران قرن نوزدهم و نیمه قرن بیستم، نواندیشی سیاسی كه مقدمه و زیربنای توسعه اجتماعی و فرهنگی بود متوقف شد. لذا نمی توان انتظار داشت در چنین شرایطی كتابخانه های ایران فراتر از كتابخانه سلطنتی كاخ گلستان رود و استفاده كنندگانی به جز شاه و دربار قاجار داشته باشد.
در همین دوران كتابخانه های عمومی در ایالات متحده رشد می یابند و شرایط اجتماعی و فرهنگی مناسب ظهور كتابداری حرفه ای و تاسیس دانشكده های كتابداری می شود.
● دوران پهلوی
ایران دوران حكومت پهلوی اول (۱۳۰۴- ۱۳۲۰ش.) از طریق زور و فشار، برای توسعه زیر ساخت های فنی، اقتصادی و فرهنگی مانند كارخانه‌ی نساجی، راه آهن سراسری، بانك ملی دگرگونی در جامعه نیمه فئودالی مواجه است. همراه با این تحولات، نظام آموزشی كشور به ویژه آموزش ابتدایی نیز متحول شد. وزارت فرهنگ برای ایجاد و تداوم نظام مذكور تاسیس شد. تاسیس وزارتخانه فرهنگ شرایط بنیان نهادن كتابخانه ملی را به وجود آورد؛ بدون اینكه جامعه كتابداری ایران هنوز با ایده های كتابداری نوین آشنا شده باشد.(۴ :۲۷)
نخستین دوره آموزشی كتابداری در سال ۱۳۱۸ در دانشسرای عالی كه بعدها به دانشگاه تربیت معلم تغییر نام داد برگزار شد. در میان مدرسان این دوره ، كه تركیبی از استادان دانشكده تهران و كتابشناسان آگاه به نسخه های خطی بود. محسن صبا كه كتابداری نوین را در فرانسه آموخته و در سال ۱۳۱۵ به ایران بازگشته بود. هر چند این دوره آموزشی با نفوذی كه كتابداران سنتی در ایران داشتند، برنامه آموزشی محدودی داشت و موفق به آموزش جنبه های مختلف علوم كتابداری نگردید. ولی فرصتی بود كه صبا شركت كنندگان دراین دوره را با نظریه های كتابداری نوین كه در فرانسه آموخته بود آشنا نماید(۳: ص.۲۶-۲۸)..
اولین كتاب فارسی در زمینه كتاب و كتابداری را دكتر محسن صبا با عنوان اصول فن كتابداری و تنظیم عمومی و خصوصی در سال ۱۳۳۲ تالیف و در دانشگاه تهران منتشر شد.
در همین دهه (یعنی در دهه سی شمسی) تنها در سال ۱۳۳۳ ایرج افشار جزوه ای با نام (كتابشناسی ایران) تهیه و تنظیم كرد كه به پیوست فرهنگ ایران زمین منتشر شد.در دهه چهل شمسی شاهد رشد و تولید منابع كتابداری در ایران شدیم(۸).
با ایجاد مركز خدمات كتابداری در سال ۱۳۴۷ و نیاز به منابع فارسی برای انجام دادن روند فهرست نویسی و رده بندی برای كتابهای فارسی و عربی از منابع مورد نیاز تهیه و تدوین شد و در این دهه اولین نشریات كتابداری ایران منتشر كرد.
● دوران پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی، دولت موقت، مردم ایران را، به ویژه كاركنان بخش عمومی و خصوصی را برای سازندگی فراخواند. دانشگاهها نیز شامل این فراخوان شدند و درهای دانشگاه برای ادامه فعالیتهای آموزشی و پژوهشی گشوده شد و گروههای كتابداری در تهران و شهرستان ها به ویژه آنهایی كه در سطح فوق لیسانس فعالیت می كردند و از كمك استادان خارجی بهره می بردند. با مشكل كمبود و حتی نبود استاد مواجه شدند. از همه دشوارتر وضعیت گروه كتابداری دانشگاه اهواز بود كه با رفتن دو نفر عضو هیئت علمی امریكایی كه اعضای یك خانواده بودند، با تعطیلی موقت مواجه گردید. بعد از این گروه، گروه های كتابداری دانشگاههای شیراز، الزهرا و علوم پزشكی ایران با دشواری زیادی از نظر ارائه كار مواجه شدند.
گروه های مذكور مجبور بودند با حداقل عضو هیئت علمی، و بهره گیری از مدرسانی كه بیشتر آنها در استخدام سازمان های حرفه ایی كتابداری و كتابخانه ها بودند به كار خود ادامه دهند.
در دهه شصت با ادغام مركز خدمات كتابداری در كتابخانه ملی ابزارهای اصلی فهرست نویسی و كتابشناسی ملی با اصول علمی منظم تری تهیه و تدوین شد. در این سالها سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی( سمت) كه مسئول تهیه و تدوین كتابهای علوم انسانی دانشگاهها است با ایجاد كمیته كتابداری، نسبت به تهیه و تدوین كتابهای فارسی كتابداری اقدام كرد كه اولین ثمره آن در سال ۱۳۷۴ منتشر شد. (۳: ص.۳۰)
در سال ۱۳۶۵ علی رغم اینكه هنوز تعداد زیادی از كتابخانه ها به ویژه كتابخانه های دانشگاهی و اختصاصی، نظام كتابخانه های خود را نظام های دستی به رایانه ای تغییر نداده بودند و همچنین امكانات رایانه ای شدن به طور مطلوب در اختیار بسیاری از كتابخانه ها نبود، كمیته برنامه ریزی ضرورت توجه به موج جدید را كه فناوری های نوین اطلاعاتی موجب شده بود احساس نمود. همچنین درباره تغییر وضعیت كتابخانه ها و تنوع آنها اندیشیده شده بود(۳: ص.۲۶-۲۸).
بر مبنای چنین پیش فرض هایی، كمیته برنامه ریزی كتابداری برنامه دوره كارشناسی ارشد را در چهار گرایش كتابخانه های عمومی، دانشگاهی، آموزشگاهی و اطلاع رسانی كه در واقع همان كتابخانه های اختصاصی باشد تدوین نمود.
● كتابداری نوین
اكنون، كتابخانه ها می توانند بخشی از اطلاعات مورد نیاز مراجعان خود را مستقیماً از شبكه های موجود، به ویژه اینترنت، به صورت رایگان بدست آورند، گر چه روز به روز میزان دسترسی كتابداران به اطلاعات بیشتر خواهد شد، اما میزا ن كنترل آنها بر آثار كتابشناختی كاسته خواهد شد، زیرا هر شخصی یا سازمان (با هر هدفی كه دارد) به راحتی و بدون هیچ حد و مرزی، می تواند اطلاعات تولید شده توسط خود یا اطلاعات دیگر را برای دسترسی دیگران وارد شبكه ها كند.(۱ :۲۹و۵۴)
با ورود رایانه به عرصه كتابخانه ها تحولات مثبتی در شیوه های ذخیره و سازماندهی منابع اطلاعاتی به وجود آمده به صورتی كه برخی از امور دستی از فهرست كارهای كتابخانه ها حذف شد. كتابداران نیز ناچار شدند. مهارتهای لازم برای استفاده از رایانه ها را فرا گیرند. ورود طرح فهرستنویسی ماشین خوان (مارك MARC)و گسترش بنگاههای كتابشناختی تحول بزرگی در كار فهرست نویسی و تبادل داده های كتابشناختی به وجود اورد. در ایران نیز چنین تحولی اغاز شده و به تدریج كتابخانه های دانشگاهی و تخصصی وارد مرحله عملی استفاده از برنامه های رایانه ای شده اند، در عین حال، كتابداران عموماً مشكلات زیادی در پیاده سازی نظامهای رایانه ای و استفاده موثر از آنها دارند. تعداد كتابها و مقالات تالیفی و یا ترجمه شده در این زمینه ها و در نتیجه اطلاعات مدرسان كافی نیست به همین دلیل كتابداران و مدرسان كتابداری نقش موثری در طراحی و توسعه نرم افزارهای داخلی نداشته اند.
از سال ۱۳۷۷، گروه كتابداری دانشگاه فردوسی اقدام به افزودن درس خاصی در زمینه نظامهای رایانه ای كتابداری كرده است. و دانشجویان عملاً با چند نرم افزار داخلی و خارجی كار می كنند. و به تجزیه و تحلیل ساختار آن می پردازند(۶ :۵۱)
● تاثیر فناوری جدید
رابطه انسان و محیط در عصر فناوری رایانه و شبكه ها بسیار گسترده تر، متنوعتر، سریعتر، در عین حال پیچیده تر شده است. این كیفیت در كتابخانه ها و مراكز اطلاع رسانی كه فن آوری را برای خدمات بهتر به كار گرفته، نیز صادق است. امروزه دیوارهای كتابخانه ها و مراكز اطلاع رسانی برداشته شده، مرزهای اطلاعاتی آنها از میان رفته و یا در حال كم رنگ شدن است، محیط اطلاعاتی به مدد فن آوری نوین گسترش یافته و دسترسی انسان به اطلاعات در هر جا كه باشد به راحتی امكان پذیر شده است، فن آوری نوین سازماندهی، ذخیره، بازیابی اطلاعات و حتی مفهوم اطلاع رسانی را متحول ساخته است.
امروزه بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به ویژه منابع مرجع، مانند: دایره المعارف، انواع واژه نامه ها، اطلسهای جغرافیایی و جز آن و پایگاههای اطلاعاتی، مانند چكیده نامه كتابداری و اطلاع رسانی Lisa به شكل الكترونیكی و ...منتشر می شوند. فهرستهای انتشارات مواد الكترونیكی جای خود را در بخش سفارشات باز كرده، آگهیهای تبلیغاتی مربوط به همین مواد به وفور در مجلات به چشم می خورد.
اضافه شدن غرفه های جدیدی بنام مواد و خدمات اطلاع رسانی به نمایشگاه بین المللی كتاب تهران بیانگر وجود چنین تحولاتی است. منابع الكترونیكی، كه به صورت دیسكت، لوح فشرده و مواد چندرسانه ای و مانند آنها هر روز به بازار ارایه می شود، هم به لحاظ حجم، فضا و تجهیزات مورد نیاز، امر بازنگری در سیاستهای مجموعه سازی كتابخانه ها را ضروری ساخته است. وجود مجله های الكترونیكی (كه فهرست آنها در كتاب اولریخ Ulrich آمده است) و یا پایگاههای كه متن كامل مقاله ها را به صورت الكترونیكی در بردارند.(مثل پایگاههای موجود در Dialog) همچنین وجود شبكه های اطلاع رسانی الكترونیكی پیوسته تحولات زیادی را در امر فراهم آوری مواد موجب شده است. كتابخانه ها و مراكز اطلاع رسانی اكنون با استفاده از انواع شبكه های محلی، ملی و جهانی (مثل اینترنت) قادرند اطلاع مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی نیاز گردند، امری كه تا چند سال پیش میسر نبود.
● فن آوری در كتابخانه ها در آینده
پدیده های الكترونیكی زندگی بشر را به طور كلی دگرگون كرده و رؤیای ادارات بدون كاغذ را به واقعیت نزدیك كرده است. در چنین محیطی همه چیز در حال دگرگونی است؛ ابزارها؛ روش ها، شكل ها، وظایف و كاركردها، دیری نخواهد پایید كه شركت های مجازی در همه جا ظهور خواهند كرد. و افراد از طریق پایگاههای وب در فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شركت خواهند داشت. امروزه زمانی صحبت از"تجارت الكترونیكی" مشتریان الكترونیكی و بالاخره "دولت الكترونیكی"(E - Government) می شود كه رابطه شهروندان و دولت از طریق خطوط پیوسته انجام می گیرد(۵ :۱۰۵)
پیشرفتهای دنیای كنونی كتابخانه ها را نیز دگرگون كرده و برای آنها، دنیای وسیعی از اطلاعات را در یك مكان كوچك و حتی بدون دیوار فراهم آورده است. "كتابخانه های رقمی" یا "كتابخانه های الكترونیكی" شكلی از كتابخانه های آینده خواهند بود كه مواد اطلاعاتی آن ها را الواح های لیزری و شبكه های اطلاعاتی تشكیل می دهد(۷ :۱۰۵)
با گسترش شبكه های رایانه ای و مواد چندرسانه ای كه می تواند تركیبی از متن، تصویر، صدا و احتمالاً حس بویایی باشد، آموزش بعد تازه ای خواهد یافت و ما شاهد مدارس و دانشگاههای مجازی خواهیم بود. به نظر الوین تافلر با ظهور "مرجع سوم"[۱] ایالات متحده با تجربه ای كه از چنین برنامه ای دارد. برای استفاده از كتابخانه و كتابدار در آموزش، برنامه های تازه ای را پیش بینی كرده است(۲ :۱۰۷)
وجود شبكه ها و پایگاههای بزرگ اطلاعاتی، افراد را از مراجعه به كتابخانه بی نیاز نخواهد كرد چرا كه اطلاعات موجود در شبكه ها چنان وسیع و متنوع است كه افراد كارآزموده نیز در استفاده از آن ناتوان هستند. با وجود ابزارهای پیشرفته ی جست و جودر اینترنت ،به ادعای یكی ازنشریات ۹۰درصد اطلاعات موجود در اینترنت ازدسترس جست جو گران دور می ماند و از سوی دیگر از آنجایی كه آموزش، یك سرمایه گذاری دیربازده است، و هزینه های جست و جو و خرید اطلاعات در این گونه شبكه ها بسیار بالاست و دانش آموزان و دانشجویان و حتی استادان دانشگاه نمی توانند چنین، هزینه هایی را بپردازند، به همین دلیل كتابخانه ها می تواند با گزینش مواد آموزشی و تفكیك آنها از سایر اطلاعات در كم كردن هزینه و اتلاف وقت دانشجویان و دانش آموزان صرفه جویی كنند.
در مجموع كتابخا نه های آینده باید محل تلاقی نیازهای استفاده كنندگان و انبوه اطلاعات پایگاهها باشند و كتابداران خود را برای رویارویی با دنیای عظیمی از اطلاعات و طیف وسیعی از نیازها و خواسته ها آماده كنند و با به خدمت گرفتن ابزارهای مناسب و بهبود سازو كارهای اطلاع یابی و اطلاع رسانی خود به رشد جوامع انسانی كمك كنند.

فیض‌اله جمالی
كارشناس كتابداری و اطلاع‌رسانی
پانوشت:
[۱] -الوین تافلر دانشمند امریكایی معتقد است جهان تا حال دو تمدن بزرگ را تجربه كرده است؛ تمدن كشاورزی، تمدن صنعتی، جهان در چند سال آینده وارد تمدن دیگری خواهد شد كه آن را موج سوم، جامعه فراصنعت یا جامعه طلاعاتی می نامند.
منابع ماخذ
۱. آزاد، اسداله كتابخانه ها وكتابداران در عصر الكترونیك.-مشهد:آستان قدس رضوی،معاونت فرهنگی،۱۳۶۶. كتابداری و اطلاع رسانی. فصلنامه كتابخانه مركزی و مركز اسناد آستان قدس رضوی. ص.۲۹ و ۵۲.
۲. رادر، هانلورب ( ۱۳۷۹) "همكاری كتابدار در ساختن برنامه آموزش برای دوران شكوفایی. یك تجربه در ایالات متحده" ترجمه فریده رفیعی مقدم. پیام كتابخانه، س.دهم.۱ بهار ۱۳۷۹ فصلنامه كتاب دوره سیزدهم شماره سوم پائیز۱۳۸۱، ص. ۱۰۷
۳. زهیر، حیاتی(۱۳۸۳). مسائل آموزشی كتابداری و اطلاع رسانی در دانشگاه ها.كتابداری و اطلاع رسانی. فصلنامه كتاب ۵۷ بهار ۱۳۸۳، ص.۲۶-۲۸
۴. علوی، بلال(۱۳۸۱) (فصلنامه كتاب دوره سیزدهم، شماره سوم پائیز ۱۳۸۱). ابراهیمی، صفر، بختیاری، محمد "دولت الكترونیك پدیده ای نوین در قلمرو دانش و فن". ایران ۲۰بهمن.۱۳۷۹.
۵. فتاحی، رحمت اله.(۱۳۷۶).برخی از زمینه های تاثیر فن آوری نوین بر كار كتابخانه هاوكتابداران كتابداری و اطلاع رسانی، فصلنامه كتابخانه مركزی آستان قدس رضوی). ۵۱
۶. كیلیوند، گری(۱۳۷۸). كتابخانه دیجیتال. ترجمه محمدرضا سلیمانی. پیام كتابخانه، سال نهم. بهار ۱۳۷۸. ص.۳۳ و ۴۲.
۷. محمدی، مهدی(۱۳۸۴) كتابداری نوین وچالش های آن فصلنامه كتاب ۶۱ بهار ۱۳۸۴.ص.۱۳۷
۸. http://m-khodakarami.blogfa.com (۲۰۰۶/۱۲/۲۴)

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران