توسعه فرهنگی با حمایت‌های دولتی

عصر حاضر، عصر دانش است ولی هزاره سوم عصر فرادانش، عصر نرم‌افزاری و فناوری نامگذاری شده است. دنیای فردا دنیای فناوری و اطلاعات خواهد بود. دنیایی که مهمترین تولید ناخالص ملی کشورها دیگر منابع طبیعی نیست یعنی وجود منابع طبیعی برای یک کشور به منزله ثروتمند بودن محسوب نمی‌شود و لذا ملت‌هایی موفق و تواناترند که داناتر هستند. توانا بود هرکه دانا بود. دانایی و فناوری اطلاعات، عظیم‌ترین ثروت و منابع و سرمایه ملت‌هاست. کشوری توسعه یافته است که ارتقای علمی - آموزشی و فرهنگی آن بر مبنای فناوری اطلاعات گذاشته شود. انسان مهترین عامل توسعه و دانایی و فرهنگ یکی از عظیم‌ترین ابزار اوست. امروز هر سازمان و نهادی باید تحول را سرلوحه کار خود قرار دهد و یک سازمان تحولگر باشد. بقا و حیات هر سازمان بستگی به میزان تحول سازمان است. اگر تحول در آن نباشد در مسیر انحطاط و انهزام بوده و دین مبین اسلام هم یک دین تحولگرا و به روز است و علمای بزرگوار اسلام نیز از آیات الهی و روایات استنباط و استخراج و احکام ثانویه را به روز می‌کنند. لذا ضمن حفظ اصول اولیه اسلام مثل حیاء و نجابت و ... شیوه‌ها و روش‌ها متغیر است مثل نوع، رنگ لباس و ... پس ما از نظر اعتقادی معتقد به تحول و به روز بودن علم و تکنولوژی و پیشرفت مخصوصا در عرصه فرهنگ هستیم. چون فرهنگ زیربنا و زیرساخت همه توسعه‌ها اعم از اقتصادی، سیاسی و صنعت است.
توسعه فرهنگی در معنای کلی توسعه فرهنگی به تعالی و پیشرفت زندگی فرهنگی اطلاق می‌شود. یونسکو توسعه فرهنگی را این‌گونه تعریف کرده است (سال ۱۹۸۷)؛ “توسعه و پیشرفت زندگی فرهنگی یک جامعه با هدف تحقق ارزش‌های فرهنگی به صورتی که با وضعیت کلی توسعه اقتصادی و اجتماعی هماهنگ شده باشد.” در معنای ساده‌تر و کاربردی می‌توان گفت که توسعه فرهنگی یعنی توسعه فعالیت‌های فرهنگی از طریق گسترش دسترسی به ابزارهای فرهنگی. گروهی نیز توسعه فرهنگی را همگانی کردن بهره‌برداری از کالاها و محصولات فرهنگی از قبیل نشریات، کتابها، تلویزیون و سمینار و ... می‌دانند. هدف فرهنگ، پاسخگویی به نیازهای انسان است، توسعه فرهنگی هم یعنی افزایش قدرت و کارآمدی یک فرهنگ در پاسخگویی به نیازهای مادی و معنوی انسان‌ها. برای فرهنگ تعاریف زیادی شده ۲۵۰ تعریف شده است. تایلور فرهنگ را مجموعه‌ای از دانستنی‌ها و اعتقادات، هنرها، اخلاقیات، قوانین، زبان، تکنولوژی، هنرهای تجسمی و ... می‌داند که انسان‌ها به منظور رفع نیازهای اساسی از آن بهره‌مند می‌شوند و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. اما فرهنگ یعنی شیوه زندگی؛ راه و روش‌های بقا و حیات انسان.
لذا فرهنگ، وجه تمایز انسان با حیوان بوده و در تمام امور زندگی انسان‌ها و جوامع، تنیده است. باید به آن توجه شود چون با زندگی روزمره قرین بوده و همراه با تحول است. در کشور ما مبنای توسعه و حرکت و برنامه‌ریزی فرهنگی اسلام، ارزش‌ها و اخلاقیات است و تمام تلاش‌ها و حرکت‌ها و فعالیت‌ها باید در راستای اهداف اسلامی و ملی باشد. امروز شاخص توسعه هر کشوری فرهنگ یک کشور، معیشت زندگی، میزان رشد تحصیلات، آموزش و استفاده از تکنولوژی است. فرهنگ سه کارکرد اساسی دارد؛
۱ ) برنامه‌ریزی کوتاه مدت، میان‌مدت و بلندمدت
۲) فعالیت‌های فرهنگی
۳) شیوه اجرا در مدیریت فرهنگی باید سه ویژگی شناختی، عاطفی و حرفه‌ای در مدیران وجود داشته باشد یعنی علاوه بر تخصص، صلاحیت و باور داشتن فرهنگ اسلامی و شناخت از فرهنگ ملی و داشتن تعلق خاطر و روابط انسانی قوی نیز مهم است. یارانه‌های فرهنگی یارانه‌های فرهنگی از دو منظر قابل بررسی می‌باشد؛
۱) خاص: دولت مستقیما کمک و حمایت و مساعدت می‌کند در یارانه‌های خاص و مستقیم، وزارت فرهنگ و ارشاد یک بودجه ۱۰۰۰ میلیارد ریالی برای حمایت از نشر، کتاب و مطبوعات در سال ۱۳۸۷ پیش‌بینی و تخصیص داده است.
۲) عام: شامل کلیه هزینه‌های عمومی، تملک دارایی‌های سرمایه‌ای و مالی و هزینه‌های اختصاصی می‌باشد. (جاری، عمرانی، درآمدزایی) قبل از ورود به بحث یارانه‌های دولت در بخش فرهنگی اول باید بدانیم چه نوع فعالیت‌هایی فرهنگی محسوب می‌شود؟ از نظر سازمان‌ جهانی یونسکو ده فعالیت زیر مربوط به حوزه فرهنگی می‌باشد (در سال ۱۹۹۰)؛
۱)میراث فرهنگی
۲) مطالب چاپی و ادبیات
۳) موسیقی
۴) هنرهای نمایشی
۵) هنرهای تجسمی (نقاشی، گرافیک و...)
۶) سینما و عکاسی
۷) رادیو و تلویزیون
۸) فعالیت‌های ورزشی
۹) فعالیت‌های مربوط به محیط‌زیست
۱۰) فعالیت‌های آموزشی و اجتماعی اما مرکز آمار ایران فعالیت‌های زیر را تحت عنوان فعالیت‌های فرهنگی در آمارگیری به حساب می‌آورد؛
۱) تولید و توزیع فیلم سینمایی و نوارهای ویدئویی و
CD (۲ نمایش فیلم
۳)فعالیت‌های صدا و سیما
۴) هنرهای نمایشی، تجسمی و ...
۵)موسیقی
۶) فعالیت‌های کتابخانه‌ای
۷) فعالیت‌های سرگرم کننده
۸) فعالیت‌های موزه‌ها
۹) فعالیت‌های ورزشی
۱۰) فعالیت‌های تفریحی
۱۱) حفاظت از اماکن و ساختمان‌های تفریحی بودجه دستگاه‌های اجرایی (فرهنگی و آموزشی) کشور درسال ۱۳۸۷ شامل هزینه‌های عمومی (جاری) تملک دارایی‌های سرمایه، هزینه‌های اختصاصی (درآمدزایی) ارقام به میلیارد ریال می‌باشد.
۱) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (۴/۳۸۴)
۲) وزارت آموزش و پرورش (۸۳/۳۱۹)
۳) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (۲۴/۵۹۵)
۴) سازمان تربیت‌بدنی (۳/۸۷۹)
۵) سازمان محیط‌زیست (۵۸۵)
۶) سازمان میراث فرهنگی (۲/۹۵۴)
۷) نهاد ریاست جمهوری (۴/۷۲۸)
۸) معاونت علمی، فناوری رئیس جمهور (۵/۶۵۷)
۹) معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور (۳/۳۴۲)
۱۰) وزارت ارتباطات و اطلاعات (۴۱۵)
۱۱) صدا و سیما (۴/۶۰۵) جمع کل ۱۳۸/۴۶۳ میلیارد ریال می‌باشد. کل بودجه اختصاصی دولت در سال ۱۳۸۷ مبلغ ۷۲۹/۸۷۳ میلیارد ریال می‌باشد. براساس تقسیم‌بندی یونسکو و براساس تحقیقات تطبیقی درخصوص بودجه سال ۱۳۸۷ براساس شاخص‌های یونسکو استاندارد اعتبارات و بودجه‌های اختصاصی به حوزه فعالیت‌های فرهنگی در کشور از کل اعتبارات از کل اعتبارات عمومی (جاری) تملک دارایی‌های سرمایه‌ای و مالی (عمرانی) و هزینه‌های اختصاصی درآمدزایی ۲۵ درصد است. براساس ارزیابی و تحقیق کارشناسانه در سال ۱۳۸۷ از ۷۹۲/۸۷۳ میلیارد ریال بودجه دولت ۱۳۸/۴۶۳ میلیارد ریال در حوزه فعالیت‌های فرهنگی آموزشی پیش‌بینی، تخصیص و هزینه خواهد شد. یعنی ۱۷/۵ درصد از بودجه‌های هزینه‌های عمومی (جاری) تملک دارایی‌های سرمایه‌ای و مالی (عمرانی- ) هزینه‌های اختصاصی (درآمدزایی) در سال ۱۳۸۷ به حوزه فعالیتهای فرهنگی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی - آموزش و پرورش - علوم، تحقیقات و فناوری، تربیت‌بدنی - میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری - نهاد ریاست جمهوری و وزارت ارتباطات و اطلاعات اختصاص یافته است. البته اگر ارگان‌ها و سازمان‌هایی مثل بنیاد شهید، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌‌های دفاع مقدس و فرهنگسرا و دارالقرآن‌‌ها و ... را در نظر بگیریم همان حدودا ۲۵ درصد خواهد بود. لذا به نظر می‌رسد دولت در بخش فرهنگی و آموزشی قصور نداشته و کوتاهی نکرده است اما اینکه بازدهی مطلوبی نداشته یک بحث دیگری است. براساس یک تحقیق میدانی که از سال ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۰ انجام گرفته، مشارکت جوانان در فعالیت‌های فرهنگی نهادهای فرهنگی، ورزشی و مذهبی در تهران علی‌رغم نوسان در نوع فعالیت‌هایی حدود ۲۵ درصد بوده است. درخصوص دخالت دولت در امور فرهنگی دو نظریه وجود دارد: موافقین: دولت باتوجه به داشتن پتانسیل‌های قوی مالی و نیروی انسانی، امکانات مادی و ... باید وارد میدان شود و بسترسازی نماید. مخالفین: دولت باید فقط نقش سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، نظارتی داشته باشد و نباید به صورت کلیشه‌ای و دستوری وارد مقوله فرهنگ شود. راهکار:
۱) ارائه یک مهندسی فرهنگی: شامل طراحی مدل‌های فعالیت‌های فرهنگی
۲) توسعه سازمان‌های غیردولتی NGOها
۳) راه‌اندازی موسسات نظرسنجی و افکارسنجی در بخش فرهنگ
۴) ارائه استراتژی برنامه‌های بلندمدت
۵) توسعه مشارکت‌های مردمی از طریق:
۱) افزایش خودآگاهی فردی و اجتماعی مردم از طریق آموزش
۲) اصلاح نگرش‌های ملت و دولت
۳) تمرکززدایی، توسعه فعالیت‌های محلی
۴) توجه به فناوری‌ و تکنولوژی
۵) بسترسازی جهت تجاری کردن دستاوردهای فرهنگی به عنوان منبع درآمدزایی
۶) بسترسازی برای ایجاد فرصت‌های شغلی در زمینه‌های فرهنگی با نگاه تحول‌گرایی و نوآوری چالش‌های موجود:
۱) موازی‌کاری فعالیت‌های فرهنگی از طریق ارگانها، نهاد و سازمان‌ها و تداخل‌کاری و صرف هزینه‌های کلان
۲) نگاه به برنامه‌های فرهنگی که برنامه‌های فرهنگی فقط تبلیغات نیست، فعالیت‌های تبلیغاتی کوتاه‌مدت مقطعی ایجاد دانش،‌ راهنمایی سطحی، ظاهری و بیرونی است ولی فعالیت‌های فرهنگی عمیق، بلندمدت ایجاد نگرش، پرورش خلاقیت و درونی کردن رفتار در انسا‌ن‌هاست.

صفی‌الله ملکی - کارشناس ارشد امور فرهنگی
منابع و مآخذ:
-۱ فرودرو، محسن رضوانی، اصغر، دولت مردم و همگرایی جلد دوم، دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی
-۲ فرهودی، حسین، راه‌های پیشرفت اقتصادی، انتشارات چهر
-۳ علی احمدی، علیرضا، برنامه‌ریزی استراتژیک فناوری اطلاعات و ارتباطات، انتشارات تولید دانش ۱۳۸۳
-۴ معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی لایحه بودجه سال ۱۳۸۷ کل کشور
-۵ منصور، جهانگیر، قانون بودجه سال ۱۳۸۶ کل کشور، انتشارات نشر دوران
-۶ حاجی ده‌آبادی، محمدعلی، مدیریت فرهنگی، انتشارات امام عصر(عج)

منبع : روزنامه رسالت