صادرات پسته از دوران هخامنشیان

با اینکه امروزه پسته یکی از اقلام مهم صادرات غیر نفتی ایران است اما سابقه صادرات آن از ایران به سایر نقاط جهان به دوهزار و پانصد سال پیش می رسد. برای نخستین بار در دوران باستان، هخامنشیان این میوه بومی ایرانی را در قلمرو خود پرورش دادند و بعدها آن را به کشورهای همجوار نیز صادر کردند. پسته، میوه خندانی که در جهان دوستداران فراوان دارد، از کشور ایران برخاسته است و قدمت رویش آن در این سرزمین به سه تا چهار هزار سال پیش می رسد. در دایره المعارف بریتانیکا و برهان قاطع نیز، ایران به عنوان خاستگاه بومی پسته معرفی شده است. تا جایی که منابع و مستندات تاریخی روایت می کنند، این محصول، بومی نواحی سغد و خراسان است که تا زمان هخامنشیان سایر ملل از آن اطلاعی نداشته اند. پروفسور گیرشمن در کتاب «ایران از آغاز تا اسلام» به این نکته اشاره می کند که اولین درختان پسته، نخستین بار در عصر هخامنشیان از ایران به حلب برده شده اند.
«محمد حسن ابریشمی» مولف کتاب «پسته ایرانی» درباره مبداء رویش پسته می گوید؛« سرزمینی که بعدها پارت و سپس خراسان نام گرفت، رویشگاه اصلی و اولیه درختان پسته است. حد غربی دامنه رویش این درختان تا نواحی نیشابور و حد شرقی آن تا نواحی بلخ و در دو سوی جیحون بوده است. مستندات نشان می دهد که درختان پسته در عصر هخامنشیان خود رو بوده و اهلی نشده بودند و به جز محدوده فوق الذکر، درخت پسته در هیچ جا وجود نداشته است. بنابراین از دوران باستان، پسته صادراتی ایران منحصراً از قلمرو فوق صادر می شده است.» او مستند تاریخی اظهارات گیرشمن درباره انتقال پسته به حلب یا نواحی ساحلی مدیترانه را نمی داند، با این حال می گوید؛«اگر هم هخامنشیان، پسته را به آن نواحی برده اند، این پسته محصول سرزمین پارت بوده که در قلمرو آنها قرار داشته و به عنوان یک خوراکی مطبوع و نیروبخش مصرف می شده است.» در ایران عصر ساسانی، پسته در زمره کالاهای مهمی قرار گرفت که به چین صادر می شد.
در این دوره از تاریخ، پسته به عنوان خوراکی مطبوع و به شکل بریان یا بوداده به کار می رفت. همچنین در شیرینی هایی از بادام، پسته و گردو استفاده می شد، شیرینی هایی که بعداً در زبان عربی لوزینه و جوزینه نامیده شدند. متنی از دوره ساسانی به زبان پهلوی به جای مانده که در آن به پسته گرگانی که در آن روزگار شهرتی داشته اشاره شده است. در «بندهش» که متنی به زبان پهلوی ساسانی است فهرستی طولانی از انواع میوه ها ارائه شده که بر حسب موضوعات خاصی طبقه بندی شده اند. مثلاً میوه ها را بر حسب اینکه کدام قسمت آن خوراکی باشد تفکیک کرده که پسته با انواعی از میوه ها از این قرار طبقه بندی شده است؛«.....دیگر گونه آن است که درون را شاید خوردن و برون را نشاید خوردن مانند گردو و بادام، انار و نارگیل و فندق و شاه بلوط و درخت گرگانی که پسته نیز خوانند.» ابریشمی معتقد است که پرورش درختان پسته در نواحی غربی خراسان انجام می شده است. به نظر او انتقال درختان پسته به سایر نواحی پسته خیز ایران و سایر مناطق جهان بعد از ظهور اسلام و فتح ایران به دست مسلمانان صورت گرفته است که در این میان شهر «قم» قدیمی ترین منطقه یی است که درختان پسته به آنجا وارد شده و سابقه کاشت پسته در آن به نیمه قرن اول هجری قمری می رسد.
● نام پسته
به گفته «برتولد لوفر» ایران شناس امریکایی که کتابی درباره ایران در سال ۱۹۲۶ منتشر کرده است پسته از ادوار باستان در زندگی ایرانیان حائز اهمیت فراوانی بوده و لفظ پسته در زبان های یونانی، لاتین و سایر زبان های اروپایی از نام پسته ایرانی گرفته شده است. نام این درخت در پارسی قدیم پیستاکا و در پارسی میانه یا پهلوی پیستاک بوده است که در فارسی متاخر پسته تلفظ شده است.
● ایرانیان پسته خوار
در متون کهن از ایرانیان به عنوان قومی پسته خوار یاد شده است و این صفت معمولاً برای ستودن نیرومندی و شجاعت آنها به کار می رفته است.«فردیناند یوستی» شرق شناس آلمانی می گوید؛ «مخصوصاً پسته در ایران از دیرباز معمول بوده و گفته اند ضحاک، ایرانی ها را پسته خوار نامیده است.» برتولد لوفر آلمانی نیز درباره این صفت گفته است؛ «جوانان ایرانی، چگونگی تحمل گرما و سرما و باران، گذشتن از سیلاب ها و خشک نگهداشتن لباس و سلاح، چرانیدن حیوانات، بیدار ماندن در شب ها و نگهبانی دادن در فضای باز، سدجوع کردن با میوه های وحشی مانند پسته، بلوط و گلابی را فرا می گیرند. او می افزاید؛« ایرانیان برای اقوام سرزمین های باستانی پسته خوار به نظر می آمدند. چون هنگامی که ازدهاک به شکست مردمان خود از لشکریان کوروش نظر افکند، فریاد زد؛ «وای که این ایرانیان پسته خوار چقدر شجاعند.»
● گونه های پسته
امروزه گونه های متنوعی از پسته در جهان کشت می شود. از گونه های جنس Pistacia تنها vera. P (پسته اهلی) khinjuk. P(چاتلانقوش، کسور، گلخونک یا خنجک) و mutic . P(بنه) در ایران تولید می شود. چاتلانقوش و بنه پایه های مناسبی برای پیوند درختان پسته اهلی به شمار می روند.
vera . Pدر بین گونه های فوق تنها درختی است که به صورت اهلی درآمده و نوع وحشی آن نیز در جنگل های سرخس واقع در منطقه مرزی شمال شرقی کشور یافت می شود.
● صادرات
پسته به عنوان یک محصول استراتژیک جایگاه خاصی میان تولیدات ایرانی دارد و پس از فرش یکی از مهمترین اقلام صادرات غیرنفتی کشور است. در شرایط کنونی حدود ۵۵ درصد از تولید و بیش از ۶۰ درصد از صادرات جهانی پسته در اختیار کشور ما بوده و درآمد ارزی حاصل از صادرات پسته به بیش از یک میلیارد دلار در سال بالغ می شود.

منبع : روزنامه اعتماد