۳۰ تیر ـ ۲۱ جولای ـ سی ام تیر، قیام خونین مردم و بازگرداندن دکتر مصدق به قدرت

در چنین روزی (سی ام تیر سال ۱۳۳۱ = ۲۱ ژوئیه ۱۹۵۲) پس از پنج روز تظاهرات خونین و پر تلفات در تهران و پاره ای از شهرهای دیگر، شاه مجبور شد كه شرایط دكتر محمد مصدق را بپذیرد و از او بخواهد كه بار دیگر ریاست دولت را بر عهده گیرد.
دكتر مصدق به عنوان اعتراض به مداخلات شاه در امور اجرایی، از ریاست دولت كناره گیری كرده بود و شاه احمد قوام (قوام السلطنه) را مامور تشكیل كابینه ساخته بود كه مردم به پشتیبانی از دكتر مصدق به خیابان ها ریختند و تا بازگرداندن وی به ریاست دولت از پای نشستند. دكتر مصدق تاكید داشت كه نظام حكومتی ایران مشروطه پارلمانی است و شاه قانونا حق مداخله در امور اجرایی (دولت) را ندارد، زیرا كه رئیس دولت منتخب مجلس (نمایندگان ملت) است.
آیت الله كاشانی قوام السلطنه را مردی خائن، ظالم، مستبد و عامل بیگانه خوانده بود و اعلام كرده بود كه نباید اجازه داده شود بار دیگر در ایران كسانی بر سر كار آیند كه عامل بیگانه باشند و خیانت كنند. وی انتصاب قوام السلطنه را یك توطئه امپریالیستی خوانده بود.
مردم در تهران و چند شهر دیگر از جمله كرمان، شیراز، اصفهان، كرمانشاه و ... از بامداد سی ام تیر ماه ۱۳۳۱ مانند روزهای دیگر در حمایت از دكتر مصدق به خیابانها ریخته بودند كه از ساعت ۹ بامداد تظاهرات در منطقه بازار تهران و خیابان ناصرخسرو شدت بیشتری به خود گرفت. اندكی بعد گروههای دیگری از مردم كه در میدان توپخانه، خیابان اكباتان، میدان بهارستان و خیابان شاه آباد (حد فاصل میدان بهارستان تا میدان مخبرالدوله) گرد آمده بودند بر شدت تظاهرات افزودند . در این میان خبر رسید كه از كرمانشاه كفن پوشان عازم تهران شده اند.
ساعت ده بامداد از مقابل دانشگاه تهران كه آن زمان در حاشیه شهر بود، هزاران تن دیگر دست به راهپیمائی زده ، فریاد یا مرگ یا مصدق سر داده و به سوی میدان فردوسی به حركت در آمده بودند و به همین گونه از میدان فوزیه و نقاط دیگر شهر كه سربازان و تانكها وارد عمل شدند و مردم را به گلوله بستند . شدت عمل نظامیان درمیدان بهارستان و خیابانهای اطراف آن بیشتر بود. با وجود این، مردم در نیمروز بر شدت تظاهرات خود افزودند و شاه كه خود را در خطر دید تسلیم شد و علاوه بر نخست وزیری، حاضر شد كه وزارت جنگ را هم به دكتر مصدق بسپارد.در مجلس هم هنگام اخذ رای اعتماد مجدد به دكتر مصدق، تنها سه نماینده رای موافق ندادند.
دكتر مصدق « سی ام تیر» را در تاریخ مبارزات، روزی فراموش نشدنی خواند، كه مردم ایران یكدل و یك زبان بر ضد توطئه و تحریكات خارجی بپاخاستند و پیروز شدند. با وجود این شكست، چرچیل نخست وزیر وقت انگلستان از توطئه و شاه از مخالفت دست بر نداشتند, زیرا که شكست شاه در واقعه سی ام تیر، شكست بزرگتری برای انگلستان بود كه ملی شدن صنعت نفت ایران و خلع ید از آن دولت، پایه های امپراتوری اش را به لرزه درآورده بود. تا این كه یك سال و ۲۸ روز بعد با كودتای ۲۸ مرداد درسال ۱۳۳۲خورشیدی به حكومت دكتر مصدق پایان دادند.چرچیل و دولت او با كوشش زیاد ، دولت تازه آمریكا (ژنرال آیزنهاور ) را كه در ژانویه روی كار آمده بود در این براندازی با خود همدست كرد.چرچیل برای این منظور به دیدار آیزنهاور به واشنگتن رفته بود. ترومن رئیس جمهوری قبلی آمریكا كه دولت مصدق را منتخب مردم می دانست ، برای براندازی او تسلیم فشار چرچیل نشده بود. نتایج براندازی ۲۸ مرداد در دیدار سران آمریكا ، انگلستان و فرانسه دردسامبر همین سال در «كنفرانس برمودا» مطرح و بررسی همه جانبه شد.
رویدادهای اواخر تیرماه ۱۳۳۱ خورشیدی ایران همزمان بود با طرد سلطنت در مصر و اوج جنگ كره بود. طرد سلطنت در مصر ضربه دیگری بر پیكر استعمار انگلستان بود.
اتفاقا انگلستان در همین روز (۲۱ ژوئیه) در سال ۱۵۸۸ میلادی با پیروزی در جنگ دریایی بر اسپانیا، به دوران برتری اسپانیا در جهان پایان داده و برجای آن نشسته بود و بازگشت دكتر مصدق به دست مردم به قدرت ضربه قاطعی بر امپراتوری انگلستان بود كه روزگاری ایران را میان خود و روسیه قسمت كرده بود و شاه می برد و شاه می آورد، هرات را از ایران جدا می كرد و ....

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز