مثل چیست؟

مثل ،‌سخن کوتاه و مشهوری است که به قصه ای عبرت آمیز یا گفتاری نکته آموز اشاره می کند و جای توضیح بیشتر را می گیرد. کلمه" مثل" عربی است و کلمه فارسی آن " متل" است . وقتی مثل گفتن صورت بی ادبانه پیدا کند آن را متلک می گویند . البته ضرب المثل یک ترکیب عربی است به معنای مثل زدن . در همه زبانهای دنیا ضرب المثل فراوان است . بعضی از مثل ها در همه زبانها به هم شباهت دارند . هر قدر تاریخ تمدن ملتی درازتر باشد بیشتر حادثه در آن پیدا شده و مثل های بیشتری در آن وجود دارد..
● مثل ها چند نوعند ؟
عبارت مثل گاهی کوتاه است و در دو یا سه کلمه خلاصه می شود مانند (فیل و فنجان ) که می فهماند دو چیز از جهت کوچکی وبزرگی با هم تناسب ندارند . این مثل در اصل دارای ۵ کلمه بوده ( آب دادن فیل با فنجان ) ولی معمولا با همان دو کلمه به اصل مثل اشاره میکند. عبارت مثل گاهی دراز است مانند ( آفتابه و لولهنگ هر دو یک کار را می کنند ولی ارزش آنها وقت گرو گذاشتن معلوم می شود ) چون لولهنگ از سفال ساخته شده ارزشش از آفتابه که از مس است کمتر است .
مثل گاه یک عبارت ساده است و گاه یک خط شعر
شتر در خواب بیند پنبه دانه
گهی لپ اپ خورد گه دانه دانه
● مثل ها از کجا می آیند ؟
بعضی از مثلها حاصل پندهای دانایان یا پیشوایان مذهبی یا تجربه های زندگی مردم است . اینگونه مثل ها را حکمت می نامند. بعضی گفتار اشخاص نامدار تاریخی یا عادی بوده که در موقع خاصی خیلی بجا و مناسب بوده و از بس به ذوق دیگران خوش آمده مشهور شده است. بسیاری از مثل ها نتیجه داستانی است ، خواه حقیقی یا افسانه ای باشد . در حالی که مردم از داستان اصلی آن ممکنست بی خبر باشند و یا ممکنست در هر شهری به صورتی نقل شود. بعضی از مثلها از یک قطعه شعر معروف گرفته شده است مانند، ( از ماست که بر ماست )که از شعر معروف ناصر خسرو گرفته شده است.
● مثل چه فایده دارد ؟
دانشمندان تاریخ و جامعه شناس در بررسی روحیات و اخلاق گذشتگان از مثل های جاری هر محلی استفاده می کنند. دانستن مثل ها گفتن و نوشتن را آسان می کند . چون این جمله ها کوتاه و زیباست و بر دل مینشیند و گفتگوی دراز را کوتاه می کند و اگر در جای خود استفاده شود اثر حرف بیشتر می شود
● مثل از دیدگاه منظور شناسی
منظور شناسی رشته ای است نوپا که از بطن دستور گشتاری- زایشی چامسکی بوجود آمد. منظور شناختی از دیدگاه زبانشناسان، هم جنبه های مربوط به بافت ساختاری زبان و هم اصول استفاده و فهم زبانی را دربر می گیرد. باید توجه داشت که این مقوله جایگاه مهمی دارد که شامل هویت افراد مشارکت کننده در گفتگو‍، پارامترهای زمانی و مکانی، عمل گفتار، باورها، دانش و مقاصد طرف های گفتگو در عمل گفتار و بسیاری چیزهای دیگر خواهد بود. گرایس (۱۹۷۵) زبان شناسی است که برای منظور مندی گفتار از چهار اصل همکاری نام برده است.
۱) مقوله کمیت
این مقوله به اطلاعاتی که از طرف گوینده باید داده شود ارتباط دارد که این اطلاع رسان نبایستی بیشتر از حد مورد نیاز باشد.
۲) مقوله کیفیت
یعنی اینکه چیزی را که می دانیم دروغ است یا برای آن شواهد کافی نداریم، نگوییم.
۳) مقوله ارتباط
تحت مقوله ارتباط او یک اصل رفتاری را قرار می دهد:" مربوط صحبت کنیم."
۴) مقوله طریق
در گفتگو واضح باشیم یعنی از عبارات پوشیده و دارای ایهام پرهیز کنیم. خلاصه صحبت کنیم واز اطناب بیجا بپرهیزیم.
مردم از بچگی یاد گرفته اند که این اصول را رعایت کنند و ترک این عادات تلاش زیادی را می طلبد. با این حال عدم رعایت این اصول بایستی به گونه ای باشد که از طرف شنونده قابل فهم باشد: به عبارتی نقض اصول در چهار چوب همکاری انجام می گیرد. شنونده می داند که گوینده مرتکب نقض اصلی گردیده ولی خواهد توانست منظور مندی گفته ای را کشف کند. چون شنونده با توجه به بافت گفته، دانش زمینه و این واقعیت که اصول یاد شده در چهار چوب های خاصی قابل نقض هستند، منظور مندی گفتار را درک می نماید. باید بخاطر داشت که اصل منظور مندی یک پدیده همگانی نیست و ممکن است افراد محدودیت های فرهنگی و موقعیتی نسبت به اصول و چهار چوب گرایس(Grice) پیدا کنند. اشخاص غیر همزبان بدون اطلاعات فرهنگی کافی در باره کنایه ها و استعاره های زبان بیگانه عکس العمل لازم را نشان نمی دهند.
لیچ (۱۹۸۳) از زبانشناسانی است که اصل ادب را از حلقه های گمشده اصول همکاری می داند. یعنی از عباراتی استفاده کنیم که بیشتر مودب به حساب می آیند. مثلا: در مقایسه این دو جمله، الف) ساکت باش. ب) کاشکی سکوت را رعایت می کردید. عبارت دوم جنبه مثبتی داشته و بار منفی گفتار را به حداقل می رساند. جملاتی که در زبان بکارگرفته می شوند حاکی از این هستند که در موقعیتهای مختلف انواع مختلف جمله را بکار می بریم ودر پاسخ به یک سوال هر چه گوینده مستقیم تر با شنونده صحبت کند کمتر مودب شمرده می شود و بالعکس هر چه غیر مستقیم تر مطلب را بیان کند، بیشتر مودب به شمار می آید.
"اگر بناست کسی را آزرده خاطرکنید، دست کم این کار را طوری انجام دهید که به طور آشکار با اصل ادب تضاد نداشته باشد، اما اجازه دهید که شنونده بطور غیر مستقیم با استفاده از منظور مندی به نقطه ناراحت کننده گفته شما برسد".
گفته ای که جذاب باشد به گفته یکنواخت و قابل پیش بینی ترجیح دارد. به همین خاطر است که گویندگان زبان با استفاده از ضرب المثل ها با این اصل جاذبه گفتگوی خود را از حالت عادی و یکنواخت خارج می کنند. وقتی به کسی می گوییم مسئله را با رئیس اداره در میان بگذار، " تا آهن گرم است باید کوفت". کنایه از این است که تا شرایط مهیاست بایستی این کار را انجام داد. با چنین سخنی گوینده اصول منظور مندی را کیفیت و طریق را نقض کرده است. یعنی نه واقعا آهنی در کار است ونه این جمله در ظاهرا ارتباط مستقیمی با منظور اصلی گوینده دارد. یا در ضرب المثل " فقیر در جهنم نشسته است" . کنایه از این است که شخص محتاج ممکن است برای رفع احتیاجات مالی خود دچار خطا یا گناهی شود. باز در این مثل اصل کیفیت یعنی حقیقت گویی رعایت نشده و جایگاه فقیران در جهنم نیست. یا از نظر ظاهر فقر و جهنم با یگدیگر ارتباطی نمی توانند داشته باشند. وقتی از کسی بپرسند: "با دوستت همکاری و شراکت خود را آغاز کردید؟" و او در جواب بگوید: " دیگ شراکت نمی جوشد"، در این پاسخ تمامی چهار اصل منظورمندی نقض شده است. از لحاظ کمیت، مطلب حاوی اطلاعات کافی نیست. از لحاظ کیفیت، واقع امر بیان نشده و در شراکت دیگی وجود ندارد. از لحاظ اصل ارتباط، جواب داده شده مربوط به نظر نمی رسد و اصل طریق، یعنی عدم وجود ایهام درگفتار نیز رعایت نشده است.
به خاطر داشته باشیم که زندگی ما سراسر پر از استعاره هایی است که همیشه دروغ نیستند بلکه به کمک مقوله معنا شناختی، شنونده می تواند این جملات را تشخیص بدهد و تفسیر نماید. مطالعه این که ما با جملات خود چه کاری انجام می دهیم، مطالعه کنش های گفتار را تشکیل می دهند. به یاد داشته باشیم که بافت یک گفته در تفسیر آن اهمیت فراوان دارد. بعنوان مثال گفتن جمله" اگر نخوردیم نون گندم اما دیدیم دست مردم" بسته به اینکه گوینده در چه موقعیتی نسبت به شنونده قرار دارد، می تواند بیان یک خبر، یا کنایه و لحن طنعه آمیز باشد. آنچه در جمع بندی می توان مطرح کرد این است که گوینده در اکثر موارد می کوشد با نقض بعضی از اصول منظور مندی به تنوع گفتاری خود افزوده و ضمنا با گفتار غیر مستقیم خود از بار منفی مطلب بکاهد.

مریم ابدالی
کارشناس ارشد آموزش زبان انگلیسی