چگونه می‌توان کیفیت زندگی را در دوران سالمندی بهبود بخشید؟

● سالمندی سالم و با نشاط
رشد چشمگیر میانگین امید به زندگی در قرن بیستم به شکل غیر تصوری میانگین سن را افزایش داده است. امروزه نسبت افراد مسن نسبت بهردوره از تاریخ بشر بیشتر شده است. در حال حاضر، جمیعت افراد بالای ۶۰ سال در انگلستان ۱۲% و در ایالات متحده‌ی آمریکا مثلاً در کانزاس ۱۴ درصد کل جمیعت کشور را تشکیل می‌دهند و در انگلستان در حدود یک سوم جمعیت را در سال ۲۰۳۰ میلادی افراد بالای ۶۰ سال تشکیل خواهند داد.
اگرچه برخی از افراد، افزایش امید به زندگی را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین موفقیت‌ها در قرن بیستم می‌دانند، عده‌ای نیز معتقدند که تأمین آگاهی و آموزش میت‌واند راهی برای رسیدن به شرایط زندگی بهتر باشد (Center for disease control and Prevention) و گروهی دیگر به اهمیت کاهش هزینه‌های مربوط به سالمندی توجه دارند، در این راستا طبق بررسی‌های انجام شده عامل اصلی و اولیه‌ی ۶۳ درصد از مرگ و میرها در کانزاس به نامناسب بودن شرایط سلامتی و شیوه‌ی زندگی آنها مربوط است، تحقیقات نشان داده‌اند که خانوارهائی که از نظر شرایط زندگی و خانوادگی از استحکام و ثبات بیشتری برخوردار بودند، کمتر در مقابل ناملایمات و تنش‌های زندگی آسیب‌پذیر بودند. به‌هر حال، لازم است چگونگی مراقبت از تعداد رو بهازدیاد افراد مسن را مورد مطالعه قرار دهیم. اما این جنبه‌ی بحث مربوط به تحقیق در زمینه‌ی طراحی راهبردهای بهداشتی در مورد سالمندان را تحت‌الشعاع قرار داده است.
این مفهوم منفی در درک غلط در مورد تندرستی افراد سالمند می‌تواند به‌صورت عاملی محرک عمل کند. یقیناً افراد مسن از سلامت کمتری نسبت به افراد جوان برخوردارند و این تا اندازه‌ای مربوط به ابتلای بیشتر افراد مسن به بیماری‌ها می‌شود. این که مثلاً شیوع بیماری‌های قلبی با افزایش سن بیشتر می‌شود، به این معنی نیست که سالخوردگان، عامل بروز بیماری‌های قلبی را همراه دارند، هم‌چنین نمی‌توان گفت که بیماری‌های قلبی در افراد پیر اجتناب نا‌پذیر است.
اختلاف اساسی بین اثر سن به تنهائی و اثر بیماری‌ها در افکار عمومی و متخصصان امور بهداشتی باید اصلاح شود.
در نهایت اگر بیماری‌های سالمندی را فردی بدانیم آنگاه پیشرفت قابل توجهی در زمینه‌ی مراقبت‌های بهداشتی سالمندان به دست می‌آوریم.
اگر مفهومی سن‌گرائی را کنار بگذاریم، ترس دیرگی که در رابطه با افزایش جمعیت افراد مسن وجود دارد ریشه در رابطه‌ی عمیق بین بالا رفتن سن و وابستگی است. این بالا رفتن میانگین سن، سؤال مهمی به‌وجود می‌آورد که آیا با افزایش جمعیت سالمندان، سلامت یکی بهبود می‌یابد و یا این که تنزل پیدا می‌کند.
موضوع، میانگین سن شروع ناتوانی در رابطه با میانگین سن و مرگ و میر است. اگر امکان داشته باشد که شروع ناتوانی را به تعویق بیندازیم و نتیجه‌ی آن سالم‌تر باشند و قبل از مرگ، دوران وابستگی کوتاهی داشته باشند.
بحث دیگر این است که بهبود امید به زندگی، افزایش سلامتی عمومی سالمندان نیست بلکه در درازا کشیدن دوره‌ی حیات افراد ناتوان و مریض است. در این سناریو سالمندانی هستند که دارای چشم‌اندازی غم‌انگیزند و یک دوران طولانی وابستگی قبل از مرگ را دارند.
این موضوع به‌عنوان دلایلی مربوط به بهبود سلامتی زندگی در بین افراد مسن مورد بحث قرار می‌گیرد، به‌طوری که بخی معتقدند که این اقدامات تنها منجر به افزایش تعداد سال‌های ناتوانی‌های حاد و وخیم به افراد مسن می‌شود. شواهدی در دست است که نشان می‌دهد در افراد تحصیل کرده و ثروتمند، آسیب‌پذیری جسمانی کاهش می‌یابد. هم‌چنین حفظ سلامتی در خلال افزایش سن قابل دست‌یابی است. بر این اساس سازمان جهانی بهداشت تعریفی از کیفیت زندگی ارائه دادهاست که زندگی سالم، به حالت‌هائی می‌گویند که افراد از سلامت کامل جسمانی و روانی و رفاه اجتماعی اولیه برخوردار باشند و صرفاً به نبود بیماری بستگی ندارد. (Helmick CG, Hawrenee RC, Pollard RA).
در مطالعه‌ی مشاهده‌ای در دانشگاه پنسیلوانیا بهبود امید به زندگی را از سن چهل سالگی تا اواسط هفتاد سالگی دنبال کردند. مطالعه روی سه عامل خطرزای بالقوه اصلاح‌پذیر شامل: سیگار کشیدن، شاخص توده‌ی بدن و الگوهای ورزشی آنان متمرکز شده بود. افرادی که بیشتر با این عوامل خطرزا، روبرو بودند، در سن شصت سالگی در معرض خطر بیماری‌هائی زیادی قرار داشتند، به‌طوری که هم دوران ناتوانی عمومی آنها زودتر شروع شده بود و هم سال‌های وابستگی آنان افزایش یافته بود.
برخلاف این گروه، گروهی که با عوامل خطرزای کمتری رو به رو بودند یعنی سیگاری نبودند، شروع ناتوانی در آنها به تعویق افتاده بود، بدین ترتیب نه تنها طول عمر بیشتری داشتند بلکه باعث شده بود که از سلامت بیشتری نیز برخوردار شوند.
مطالعات طولی در آمریکا نشان داده است که با وجود افزایش متوسط طول عمر جمعیت،افراد مسن معلول و مریض کم‌تر از آن چیزی است که قبلاً پیش‌بینی شده بود. این یافته‌های غیر منتظره شاید به‌علت سلسله عواملی باشد که شامل اثرات دخالت‌های گروه پزشکی و شیوه‌های زندگی مناسب‌تر باشد.
● تصورات نادرست در مورد ورزش
اگرچه عوامل مؤثر در کیفیت زندگی نباید جدا از هم مورد بررسی قرار گیرند اما این مقایسه بیشتر به اثرات فعالیت‌های جسمانی روی سلامت افراد سالمند متمرکز است. واضح است که فعالیت‌های جسمانی منظم - یعنی حرکات جسمانی که با انقباض عضله‌ی اسکلتی ایجاد می‌شود و با افزایش انرژی مصرفی همراه است - احتمال خطر بیماری قلبی - عروقی، دیابت، سرطان روده‌ی بزرگ و چندین بیماری شدید دیگر را کاهش می‌دهد.
ورزش، زیر مجموعه‌ای از فعالیت جسمانی است که به‌صورت حرکاتی پشت سر هم طراحی شده است و دارای ساختاری با قابلیت تکراری می‌باشد که برای بهبود و حفظ آمادگی جسمانی به‌کار می‌روند، اگر افکار عموم را نسبت به اثر و اهمیت ورزش روشن کنیم، نتیجه‌ی بهتری دارد، تا این که مردم را وادار به ورزش کردن کنیم.
بخشی از تصورات متداول و اشتباه افکار عمومی در این است که سلامتی و فواید ورزش کردن را در تمرینات شدید (ورزش، دویدن و...) و بدون وقفه می‌دانند. این تصور، ریشه در مطالعاتی دارد که اثرات تمرینات استقامتی را روی حداکثر اکسیژن مصرفی افراد جوان بررسی کرده است. براساس چنین مطالعاتی توصیه شده است که برای کسب آمادگی جسمانی، انجام تمرینات استقامتی ۲۰ تا ۶۰ دقیقه با ۶۰ تا ۹۰ درصد ضربان قلب بیشینه ۳ جلسه یا بیشتر در هفته استفاده کنند. هرچند این یک توصیه‌ی علمی است و پیچیده مشمول مرور توصیه‌ی علمی است و پیچیده مشمول مرور زمان است و تجویز آن به گونه‌ای است که دست‌یابی به چنین هدفی برای سالمندان و افراد غیر فعال غیر ممکن و دور از دسترس به‌نظ می‌رسد، هم‌چنین اکثر مواقع سالمندان اطلاعی از اهمیت ورزش کردن ندارد و یا برخی از آنان فکر می‌کنند برای ورزش کردن خیلی دیر شده است.
ترس از آسیب‌دیدگی نیز عامل مهم دیگری است که مانع حضور سالمندان در فعالیت‌های ورزشی می‌شود. با بازنگری از شواهد علمی جدید چنین توصیه شده است که بیشتر فواید تندرستی می‌تواند با اجرای منظم فعالیت‌های جسمانی باشد متوسط (مانند: راه رفتن تند و سریع تا ۵ کیلومتر در ساعت) برای بیشتر افراد مسن قابل دست‌یابی است. این خبر بسیار خوبی برای افراد غیر فعال در هر سنی است. مخصوصاً برای افراد مسن دلگرم کننده است (چون با فعالیت‌های ساده‌تر می‌توانند فعال بمانند) و هم‌چنین این نکته مثبت نیز وجود دارد که فعالیت‌های جسمانی سبک تداوم بیشتری نسبت به فعالیت‌های سنگین دارند. در مفهوم کلی‌تر می‌توان از فعالیت‌هائی مثل راه رفتن، حرکات موزون، ورزش‌های تفریحی و حتی باغبانی نیز استفاده کرد.
● فواید تمرین
تواائی جسمانی تا سن بلوغ افزایش می‌یابد و به اوج می‌رسد و سپس کاهش تدریجی آن ۱۰ سال به ۱۰ سال از فردی به فرد دیگر متفاوت است. قسمتی از این تحلیل رفتن جسم، مربوط به پیر شدن است و به وسیله‌ی دخالت‌های مختلف قابل مهار شدن نیستند، حتی در افراد سالم مسن حجم ماهیچه به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد و در پی آن قدرت ماهیچه نیز نزول می‌یابد به‌طوری که در سن هشتاد سالگی نصف حجم ماهیچه از بین می‌رود. اما مسئله به اینجا ختم نمی‌شود واقعیت این است که برخی از افراد مسن اغلب به‌طور مخاطره‌ آمیزی به کم تحرکی مبتلایند (مثل دشواری در بلند شدن از روی یک صندلی).
معمولاً اتفاق می‌افتد که پس از یک دوره‌ی بیماری، فرد ناتوان می‌شود به طوری که ممکن است حتی فرد ۸۰ ساله‌ای که قبلاً سالم بوده ولی تحرک نداشته را از پا در آورد. به هر حال دلایل محکمی وجود دارد که با تمرینات منظم جسمانی، حتی در آخرین سال‌های سالمندی می‌هٔوان آمادگی لازم را به‌دست آورد. عقیده‌ بر این است که عضله سن نمی‌شناسد! به‌خاطر داشته باشید که قلب هم یک عضله است و زندگی غیر فعال می‌تواند خطر سکته‌ی قلبی را افزایش دهد. هم‌چنین کسانی که روی ولیچرند یا این که از عصا استفاده می‌کنند، لازم است که از ورزش‌های نشسته استفاده کنند، ورزش باید به‌عنوان بخشی از زندگی روزمره آنها قرار گیرد.
برای تنوع در برنامه می‌توان از پیاده روی، شنا و یا حتی فعالیت‌هائی مثل باغبانی و کارهای فنی استفاده کرد.
بعد از ورزش، چند دقیقه را به فعالیت سبک جهت سرد کردن بدن بپردازید. یعنی، بلافاصله بعد از ورزش هرگز نایستید یا دراز نکشید. بهتر است، راه بروید و اجازه دهید بدنتان برای مدت چند دقیقه برگشت تدریجی داشته باشد. به‌طور کلی می‌توان گفت، تمرینات با وزنه به سالمندان کمک می‌کند که:
▪ وضعیت بدنی آنان بهبود یابد.
▪ از کمک دیگران بی‌نیاز شوند.
▪ انعطاف‌پذیری آنان افزایش یابد.
▪ خطر ابتلا به بیماری‌ها کاهش یابد.
به هر حال ما نمی‌توانیم، کمیت زندگی‌هایمان را کنترل ولی می‌توانیم کیفیت زندگی‌هایمان را بهتر نمائیم.

(AHA ۱۹۹۵ & ETN ۱۹۹۶)
منابع:
۱. This is and edited of presetation at the Milleinvm festivalof medicine in London, ۶-۱۰ November ۲۰۰۰.
۲. American Heart Association Fighting Heart Disease and stroke ۱۹۹۵.
۳. Education Television Network INC. ۱۹۹۶.
Author: H.Gibson,ohio state university Extension frankline country.
تهیه کنندگان: علی خیراندیش صالح‌زر
دانشجویان فوق‌لیسانس تربیت بدنی دانشگاه شهید بهشتی