به کودکان چگونه پاداش بدهیم؟

در جامعه کنونی معمولاً در مقابل انجام کارها پاداشی در نظر گرفته می‌شود که برخی از این پاداش‌ها معنوی است و برخی مادی، دادن این پاداش‌ها به روحیه وعادات انسان‌ها بستگی دارد. بعضی از انسان‌ها منتظر پاداش معنوی و برخی نیز به انتظار پاداش مادی هستند در مقابل بسیاری از انسان‌ها نیز خود در دادن پاداش‌های مادی پیش قدم بوده و برخی نیز دادن پاداش مادر را صحیح ندانسته به پاداش معنوی اکتفا می‌کنند. همچنان که در اسلام راشی و مرتشی هر دو گناهکار محسوب می‌شوند.
در حقیقت ریشه این عادات پسندیده و ناپسند در ترتبیت والدین و الگوهای دوران طفولیت فرد نهفته است. شیوه‌های نادرست که در ارائه پاداش به کودک در ازاء رفتار نامطلوب اتخاذ می‌شود منجر به پیدایش رفتارهای ناپسند و فراگیر در جامعه می‌گردد و در مقابل شیوه‌های پسندیده تربیتی منجر به این می‌شود که فرد هرگز نه در مقابل انجام کار انتظار پاداش مادی دارد و نه خود به کسی در مقابل انجام خواسته‌هایش پاداش مادی یا به تعریفی دیگر ”رشوه“ می‌دهد.
● پاداش چیست؟
پاداش را معمولاً رویدادی می‌دانند که بالافاصله بعد از رفتار اتفاق می‌افتد و سبب افزایش اجرای آن رفتار می‌شود، بنابراین پاداش چیزی است که به دنبال رفتار به‌خصوص می‌آید و سبب نیرومندی (یا افزایش تعداد دفعات بروز) آن رفتار می‌شود.
چون پاداش را، با توجه به مقاصدمانع، بنابر تأثیراتی که در کودک می‌گذارد تعریف می‌کنیم، ممکن است چیزی که برای یک کودک پاداش به‌حساب می‌آید، برای دیگری پاداش به‌حساب نیاید. بعضی از کودکان خوردن آلبالو خشک، لواشک، آب‌نبات را دوست دارند و کودکان دیگر اسبا‌ب‌بازی، کتاب، مدادرنگی و برخی نیز رفتن به کوچه و بازی با دوستانشان را ترجیح می‌دهند. بنابراین بسیار اهمیت دارد که والدین بدانند که چه چیز برای کودکشان پاداش به‌حساب می‌آید.
● انواع پاداش:
ـ خوراکی‌ها
ـ اشیاء
ـ فعالیت‌ها
ـ تحسین کلامی
ـ بیان غیرکلامی
ـ پاداش مادی
برای بسیاری از کودکان تحسین کلامی پاداش مؤثری نیست در حالی که غذا و نوشابه کاملاً مؤثر است ولو این‌که کودک به تحسین کلامی بهاء ندهد باید طوری طرح‌ریزی شود که هرگاه به کودک پاداش از نوع خوراکی، نوشابه، اشیاء و یا فعالیت داده می‌شود، تحسین کلامی و بیان غیرکلامی نیز در نظر گرفته شود. به‌طو کلی، صرف‌نظر از نوع پاداشی که به کودک می‌دهید، مهم ایناست که حتماً او را با تحسین کلامی و ابراز احساسات بی‌کلام توأم کنید: ”به تو افتخار می‌کنم“. ”بسیار خوب“. ”آفرین“ و... را با لبخند و بوسیدن و در آغوش گرفتن و نوازش کردن همراه کنید و کاری کنید که بفهمد از او راضی هستید. گاهی والدین فراموش می‌کنند که برای رفتار صحیح به کودک پاداش بدهند و برخی نیز پاداش دادن را نوعی باج دادن می‌دانند و از این کار خودداری می‌کنند و بسیاری از والدین نیز در این امر راه افراط در پیش می‌گیرند. به‌راستی چه باید کرد؟
● برنامه‌های پاداش
اشاره شد که استفاده از پاداش در هر بار که کودک رفتار صحیح انجام می‌دهد لازم است لیکن در مواردی استفاده مداوم از پاداش کار خوبی نیست و در بعضی از موارد ممکن است کودک از گرفتن پاداش خسته شود و بنابراین رفتار مطلوب را کمتر انجام دهد. و یا ممکن است والدین فرصت نداشته باشند که هر بار رفتار صحیح بروز می‌کند به کودک پاداش دهند. بهتر است به کودک به‌طور متناوب پاداش داده شود در این صورت کاهش رفتار بروز نخواهد کرد.
شایان ذکر است که پاداش مداوم پاداشی است که بعد از هر بار که کودک رفتار مورد نظر را انجام می‌دهد. به تعریف دیگر به دلخواه والدین رفتار می‌کند ولی پاداش متنواب پاداشی است که دوره به دوره بعد از این‌که کودک رفتار درست انجام می‌دهد به او داده می‌شود.
وقتی کودک با قاشق غذا می‌خورد او را تشویق کنید.
هر بار که می‌بینید کودک دوستش را نمی‌زند او را تحسین کنید. وقتی با بچه‌ها با آرامش بازی می‌کند به او لبخند بزنید.
● پاداش مادی
واقع بینانه نیست اگر والدین و مربیان پیوسته به کودک چیزهائی از قبیل خوراکی‌ها نوشابه‌ها و... پاداش بدهند پاداش مادی (نظام پاداش نمادین) بهتر و شاید مؤثرتر باشد که به‌وسیله آن کودک می‌تواند برای اجراء رفتار مورد نظر پاداشی نمادین بگیرد. چنین نظامی شبیه به نظام اقتصاد پولی خودمان است که مردم در ازای اجرای رفتار‌های مختلف (شغلی که دارند)، (کاری که انجام می‌دهند) کاغذ نمادین (اسکناس) دریافت می‌کنند و بعد پاداش نمادین کاغذی خود را با پاداش‌های واقعی و غذا، لباس، لوازم خانه، اتومبیل و...) مبادله می‌کنند.
می‌توان به کودکی که توان انجام اموری به غیر از امور شخصی خود را دارد در ازاء انجام آن کار پاداشی نمادین دارد.
”وقتی افشین برف‌های پشت بام را پارو می‌کرد پاداشی نمادین می‌گرفت که با آن پاداش نمادین کاغذی برای خود کتاب می‌خرید“.
”زمانی که آرش چمن‌های خانه را با چمن زن می‌زد پاداش نمادین می‌گرفت که با آن برای خودش توپ فوتبال می‌خرید“.
بسیاری از والدین در مقابل انجام رفتار مطلوب ودک خود در قلک او ”پول“ می‌ریزند و بعد از مدتی از آن پول اشیاء مورد علاقه کودک را تهیه می‌کنند این شیوه پاداشی همانند نظام اقتصاد پولی است و این امر کودک را با واقعیت‌های دیگر زندگی نیز آشنا می‌کند.
خانمی می‌گفت: برای بچه‌ها ستاره‌های طلائی تهیه کرده بودم که هر وقت رفتار مطلوبی داشتند یکستاره به آن‌ها می‌دادم و در پایان هر ماه ستاره‌های آن را می‌خریدم و در مقابل ستاره به آن‌ها پول می‌دادم که اشیاء مورد علاقه خود را تهیه کنند و می‌دیدم که در طول ماه بچه‌ها ستاره‌های خود را مرتب می‌شماردند و سعی می‌کردند که بر تعداد آن اضافه کنند این سبک پاداش دادن در جهت بهبود رفتار مطلوب کودکان بسیار مؤثر است پدر دیگری روی تقویم یواری برای هر کار پسندیده پسرش یک علامت + می‌زد و در پایان هر ماه به ازاء علامت‌های مثبت باری او پاداشی در نظر می‌گرفت و آنچه را که وی نیاز داشت با تعیین اولویت می‌خرید او معتقد است که با این شیوه فرزندش با اقتصاد خانواده نیز آشنا می‌شوند و واقعیت‌ها را بهتر درک می‌کند که برای خریدها نیز باید الویت در نظر رگفته شود.
● وجه تمایز پاداش مادی از پاداش معنوی
واقعیت این است که اهداء پاداش باعث تثبیت ارزش وجودی کودک و به خلق و خوی و رفتار شایسته و استحکام می‌بخشد. علاوه بر آن با اهداء جایزه از سوی والدین، کودکان در می‌یابند، رفتار مطلوب و پسندیده نزد والدینشان کدام است و یا بالعکس وقتی مادر در فروشگاه از دست کودکش به ستوه می‌آید و بالاجبار در ازای رفتار ناشایستاو خواسته او را تأمین می‌کند. مطمئناً تکرار این عمل موجب می‌شود که کودک لوس و پرتوقع بار آید. دادن این چنین پاداش‌ها به کودک رشوه دادن به او محسوب می‌شود که تأثیر منفی بر رفتارهایش می‌گذارد، صبوری والدین در ارتباط با تمامی رفتار کودکان از بسیاری ناهنجاری‌ها جلوگیری می‌کند. وقتی کودک را در ازاء رفتار خوب و پسندیده تشویق کنید و برایش پاداشی در نظر بگیرید مطمئناً کودک رفتار مطلوب را از رفتار نامطلوب تمیز خواهد داد.
● استفاده از واژه‌های پسندیده
متخصصین روانشناسی اطفال معتقدند که تعیین انتظارات و حد و مرز رفتار در خواست کودکان از سوی والدین از اهمیت خاصی برخوردار است.
مادری می‌گفت: دخترم کوچیک که بود خیلی شیطان بود در عین حال حساس و نکته‌سنج هم بود و به حرف‌های من به دقت گوش می‌داد. در مقابل شیطنت‌هایش نمی‌دانستم چه کنم تا اینکه تصمیم گرفتم به کمک واژه‌ها او را آرامتر کنم. به او گفتم: ببین دخترم ”هر وقت مطمئن شدم رفتارت درست شد و با ادب شدی بهت شکلات می‌دهم“.
با این حدود و شروطی که تعیین کردم به‌خصوص استفاده از واژه ”هروقت“ به‌طور شگفت‌انگیز مطیع‌تر و آرامتر شد. او در ادامه می‌افزاید واژه‌ها با وجود اختلاف بسیار ظریف و حساس بسیار تأثیرگذار هستند چه منفی و چه مثبت حتی طرز بیان و لحن گفتار نیز تأثیر به‌سزائی در رفتار کودک دارد.
مطمئناً به‌جای واژه ”هروقت“ از هر واژه دیگر استفاده می‌شد چنین نتیجه‌ای حاصل نمی‌گشت به‌خصوص واژه‌های شرطی مثل ”اگر“. پس والدین در هنگام تعیین شرط باید به واژه‌ها و لحن گفتار و طرز بیان توجه خاص داشته باشند.
● تعیین حد و حدود برای کودک
مادر دیگری می‌گفت: نمی‌دانستم از دست پسرم چه کنم نمی‌توانستم با او به خرید بروم. آبرو برایم نمی‌گذاشت. آنقدر برای خواسته‌هایش جیغ و داد راه می‌انداخت که کلافه‌ام می‌کرد. همیشه مجبور می‌شدم بیشتر پولی که برای خرید همراه دارم به تأمین خواسته‌های او اختصاص بدهم، خوشبختانه این مشکل مرا مادرم به‌راحتی حل کرد. یک روز که با هم به فروشگاه رفته بودیم و پسرم شروع به جیغ و داد برای خواسته‌هایش کرد مادرم قبل از هر کاری دست او را گرفت و گفت: نشان بده چه می‌خواهی، ما فقط می‌توانیم یک خواسته تو را برآورده کنیم سریع تصمیم بگیر. او نیز به اطراف نگاه کرد پس از مدتی یک ماشین انتخاب کرد. مادرم یک شکلات هم خودش انتخاب و برای او خردی این کار باعث شد که تا پایان ما بتوانیم به راحتی خرید کنیم و او هم خوشحال و راحت در کنار ما بدون هیچ خواسته دیگری حضور داشت.
تجربه ثابت کرده است که خواسته‌ بچه‌ها معمولاً حد و حدودی دارد و وقتی والدین به این حد و حدود توجه کنند مطمئناً بچه‌ها برخلاف آن عمل نمی‌کنند. در صورتی که توجه نکردن به خواسته‌های کودک منجر به این می‌شود که کودک با رفتار عمل‌کرد خود بزرگترها را تحت کنترل خود درآورده و برای نیل به اهداف‌اش بر آن‌ها مسلط شود و به تعریف دیگر از والدین باج‌گیری کنند و والدین نیز برای رهائی، مرتب به او رشوه بدهد.
● عوامل موثر در پاداش
پس از اینکه تشریح پاداش چیست و برنامه‌های آن کدام است به اختصار درباره آنچه در مؤثر بودن پاداش دخیل است می‌پردازیم:
۱) نقش پاداش دهنده برای به حداکثر رساندن تأثیر پاداش
حتماً باید کودک از کسی پاداش بگیرد که مورد علاقه و توجهش باشد.
۲) کیفیت و کمیت پاداش
هرگز به کودک پاداشی ندهید که خراب و آلوده باشد و یا شکسته و کهنه باشد و یا پاداش آنقدر زیاد نباشد که کودک نتواند آنرا مصرف کند. حتماً باید حد اعتدال در هر نوع پاداشی از انواع پاداش‌های برشمرده شده رعایت شود.
۳) نوع پاداش
همان‌طوری که تنوع را همگان درست می‌دارند کودکان هم تنوع را دوست دارند در پاداش‌ها تنوع را رعایت کنید.
۴) برنامه پاداشی
به‌طور مدام پیوسته به کودک پاداش ندهید بلکه تناوب را در دادن پاداش از هر نوع که باشد در نظر بگیرید.
۵) فوریت پاداش
یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در پاداش، سرعت دادن آن بعد از بروز رفتار صحیح است. پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که هر قدر فاصله بین اجراء پاسخ صحیح و دریافت پاداش بیشتر باشد اثر آن کاهش می‌یابد.
به‌عبارتی تأخیر جایز نیست. ولو یک لبخند و یک یک نوازش.
۶) همراه کردن پاداش با تحسین
در صورت امکان باید هر وقت که به کودک پاداش می‌دهید او را تحسین هم بکنید. هیچ وقت پاداش را بدون تحسین ندهید. مگر اینکه به وضوح معلوم باشدکه کود از ستوده شدن خوشش نمی‌آید. غالباً بد نست که خوشحالی طبیعی خود را از رفتار کودک با لبخند یا نوازش به کودک نشان دهید. حتی وقتی برنامه پاداش متناوب را در مورد کودک اجراء می‌کنید.
شادی والدین و چهره شفاف و بدون ناراحتی آنان موجب شکوفائی کودکان می‌شود هرگز شادی خود را از کودکان دریغ نکنید.
● سخن آخر
یکی از رایج‌ترین گفته‌ها که بسیاری از والدین و مربیان در زمینه استفاده از پاداش به زبان می‌آورند این است که ”پاداش دادن به کودک همان رشوه دادن و باج دادن است“. این گفته ابداً درست نیست. ”رشوه“ برای ایجاد انگیزه در فرد و یا برای تشویق کردن افراد به انجام کاری است که جامعه آنرا غیرقانونی یا نادرست می‌داند. ”باج“ هم به همان ترتیب دادن پول و یا شیئی به فردی برای انجام کاری غیرقانونی است. اما پاداش برای کمک کردن به کودک است تا کاری را انجام دهد که از نظر جامعه نه غیر قانونی است و نه نادرست. در واقع رفتاری که معمولاً سعی می‌کنیم به کودک یاد بدهیم، در بیشتر موارد رفتاری است که جامعه ارزش زیادی برایش قائل است و آن را تشویق می‌کند. ثانیاً ”رشوه“ را معمولاً قبل از وقوع رفتار مطلوب می‌دهند مثلاً پول دادن به مأموری که می‌خواهد شما را به‌خاطر سرعت غیرمجاز جریمه کند و یا خارج از نوبت کار شما را راه بیاندازد. در صورتی که پاداش و یا هدیه را بعد از وقوع رفتار مطلوب می‌دهند. اغلب این جمله را می‌شنویم که ”چرا باید به کودک برای کاری پاداش بدهیم که باید انجام دهد و وظیفه‌اش است که انجام دهد؟“ در پاسخ فقط به ذکر این نکته اکتفا می‌کنیم که همهٔ ما در ازاء انجام دادن کارهائی پاداش می‌گیریم. حقوق و پاداش‌هائی که از مافوق یا رئیسمان در ازاء خوب انجام دادن یک کار می‌گیریم تشکر و قدردانی از اعمال خوبمان و... دلیلی ندارد که با کودک هم به‌همین طریق رفتار نکنیم. درست همان‌طور که پاداش باعث تداوم بسیاری از رفتارهای خوب ما بزرگسالان می‌شود به همان ترتیب باید از پاداش برای نیرومند کردن یا ایجاد رفتار در کودک نیز استفاده کرد.
ناگفته نماند که استفاده صحیح از پاداش یکی از اجزاء مؤثر در آموزش رفتارهای مطلوب به کودکان است اما پاداش هم محدودیت‌هائی دارد:
اگر کودک از لحاظ رشدی و جسمانی آماده اجراء رفتار مورد نظر نباشد پاداش، هرقدر هم که برای کودک جذاب باشد فایده‌ای نخواهد داشت.
● شیوه‌های ارائهٔ پاداش
▪ در اهداء پاداش کودک را غافلگیر نمائید و جوائز را به‌طور نامنظم به او بدهید.
▪ یکنواخت بودن پاداش از اثر آن بر رفتار مطلوب کودک می‌کاهد.
▪ تنوع و تغییر شیوه‌های ارائهٔ پاداش ایجاد انگیزه‌ بیشتری می‌کند.
کودک را شرطی بار نیاورید که هر وقت کاری انجام داد پاداش بخواهد.
▪ در ازاء هر بار رفتار مطلوب کودک، به او پاداش ندهید، گاهی ایجاد وقفه لازم است.
▪ در کودکانی که از سن و سال کمتری برخوردار هستند، در دادن پاداش تعجیل کنید.
▪ بهترین پاداش برای کودک اختصاص وقت بیشتر برای بودن در کنار اوست.

نازخند صبحی

منبع : ماهنامه کودک