روزنامه‌های سایبر متن است و جامعه اطلاعاتی فرامتن

«یونس شکرخواه» در رساله دکتری خود با عنوان «روزنامه‌نگاری سنتی و روزنامه‌نگاری سایبر در جامعه‌اطلاعاتی» (بررسی نگرش صاحب نظران درباره آثار فن‌آوری‌های نوین ارتباطی برآزادی بیان) ، نتایج این تحقیق را در محورهای «آزادی و برابری» ،«انتقال گفتمان»، «چالش‌های انتقال گفتمان»، فرصت‌های انتقال گفتمان« و «در حوزه ایرانی انتقال گفتمان» بررسی کرده است. بر این اساس در زمینه‌ «آزادی و برابری» یافته‌های این پژوهش نشان داد که: «هیچ تعریف مشخصی در مورد جامعه‌ اطلاعاتی ارائه نشده است و شاید در اجلاس تونس مشخصات جامعه اطلاعاتی آینده تعیین شود ولی با در نظر گرفتن مفاد اعلامیه اصول و هدف‌های مورد نظر برنامه‌های عمل می‌توان گفت: جامعه اطلاعاتی، جامعه‌ای خواهد بود که در آن در عین حالی که آزادی گسترش پیدا خواهد کرد باید به برابری هم توجه داشت بنابراین بر خلاف تجربه‌های گذشته که برخی از جوامع مانند جوامع غربی بیشتر کوشش کرده‌اند در جهت آزادی گرایی پیش روند و به برابری کمتر توجه کنند یا کشورهای سوسیالیستی که کوشش کرده‌اند با تکیه بر سیاست برابری، آزادی را از بین برند، من فکر می‌کنم تجربه‌ها به جایی برسد که تعادلی برقرار شود و آزادی و برابری با هم توام گردد و جامعه ‌اطلاعاتی آینده جامعه‌ای مبتنی بر آزادی و برابر باشد» (برگرفته شده از گفت‌وگوی دکتر کاظم معتمدنژاد با ماهنامه تکفا)،همچنین پژوهشگر براین مساله تاکید بسیاری دارد. نتایج این پژوهش در حوزه «انتقال گفتمان» نشان داده که: گفتمان تعیین دستور جلسه و برجسته‌سازی و اشاعه یک سویه اطلاعات در روزنامه‌نگاری سنتی چاپی به سوی سطح وسیعی از توده‌های مخاطب در حال انتقال است. عامل این انتقال گفتمان، همین تکنولوژی‌های نوین اطلاعاتی‌ و ارتباطی هستند که نوع تازه‌ای از روزنامه‌نگاری را به نام سایبر ژورنالیسم یا روزنامه‌نگاری سایبر به وجود آورده‌اند. نتایج به دست آمده در مورد «چالش‌های انتقال گفتمان» که به بررسی طرح اقدام سران درباره جامعه اطلاعاتی می‌پردازد: بخش پ. رسانه‌ها بند ۲۴:رسانه‌ها به عنوان یکی از نقش‌آفرینان جامعه اطلاعاتی، نقش اساسی در ایجاد این جامعه دارند و سهم مهم آنها در آزادی بیان و تکثر اطلاعات مورد اذعان است.
پ) اتخاذ تدابیر مناسب - همگام با اصل آزادی بیان - برای مبارزه با محتواهای غیرقانونی و زیانبار در مطالب رسانه‌ها.
بر این اساس مبارزه با محتوای غیرقانونی و زیانبار از چه ساز و کاری برخوردار خواهد شد و چه تاثیراتی بر آزادی بیان موجود در فضای سایبر خواهد داشت؟ همچنین در بخش ۹ (رسانه‌ها) بند ۵۵ در بیانیه اصول ایجاد جامعه اطلاعاتی آمده است: تنوع مالکیت رسانه‌ها، در انطباق با قوانین ملی، و با در نظر گرفتن معاهدات مربوط بین‌المللی، باید تشویق شود. تاکید مجدد داریم بر لزوم کاستن از نابرابری‌های بین‌المللی که به رسانه‌ها لطمه می‌زند؛ به خصوص نابرابری‌های مربوط به زیرساختار، منابع فنی و توسعه مهارت‌های انسانی. بر این اساس عبارت انطباق با قوانین ملی، بالقوه می‌تواند «مناقشه‌انگیز» باشد. یافته‌های پژوهشی حاکی از آن است که شکل‌های تازه سانسور خواه به نام امنیت، لحن، نجابت یا رفتار درست سیاسی - مزایای جامعه اطلاعاتی را از بین برد. وقتی جبرهای اقتصادی و سیاسی بر بایدهای دموکراتیک و فرهنگی آزادی‌های فردی و بیان غلبه داده شوند، آزادی بیان به مخاطره خواهد افتاد. همچنین یافته‌های این پژوهش در حوزه «فرصت‌های انتقال گفتمان» نشان می‌دهد که: رسانه‌ها در شکل‌ها و حاکمیت‌های گوناگون، نقشی اساسی در توسعه جامعه اطلاعاتی دارند و شریک مهم آزادی بیان و تنوع اطلاعات به حساب می‌آیند. دفاع سمپوزیوم آزادی بیان در جامعه اطلاعاتی از آزادی بیان رسانه‌های مدرن و حمایت آن از رسانه‌های سنتی و تاکید آن بر عدم صدور مجوز یا اجازه قبلی برای ایجاد سایت‌های اینترنتی و نیز مبرا دانستن واسطه‌های فنی و هاست‌ها از پذیرش مسوولیت در قبال محتوای رسانه‌های دیجیتال (بر خلاف ایران) این پژوهشگر «در حوزه ایرانی انتقال گفتمان» آورده است: تفاوت دیدگاه، حوزه آموزشی و حوزه حرفه اتفاق قابل تعمق در گونه‌بندی، چهار استاد ارتباطات «دو پرفسور ایرانی مدرس ارتباطات در خارج از ایران و دو دکترای ارتباطات از دانشگاه‌های داخل ایران» به همراه سردبیر یک سایت ویژه کتاب و نیز مسؤول بخش جامعه اطلاعاتی یک خبرگزاری بزرگ که در گروه سایبر ژورنالیست‌های ایرانی قرار داشتند، با پردازش پاسخ‌ها در گونه دوم در اکثریت روزنامه‌نگاران چاپی قرار گرفتند. پاسخ‌های آنان برخلاف پاسخ‌های بی‌محابای گروه سایبر ژورنالیست‌های ایرانی - که با مطلق‌نگری و خوش بینی به تحولات برخاسته از سایبر ژورنالیسم همراه است - با دیدگاه‌های رونامه‌نگاران چاپی همخوان است. یونس شکرخواه در بررسی »شکاف دیدگاهی؛ مطلق‌گرائی روزنامه‌نگاران سایبر نسبت به مفهوم آزادی در فضای سایبر» اینکه آزادی بیان در اینترنت باید بدون استثنا و مطلق باشد به این نتیجه دست یافته است که روزنامه‌نگاران سایبر از این گزاره حمایت و روزنامه‌نگاران سنتی قویا با آن مخالفت کرده‌اند. به نظر می‌رسد روزنامه‌نگاران سایبر ایرانی نسبت به مفهوم آزادی در فضای سایبر، دچار مطلق‌گرائی هستند و دست کم با یک مصوبه تازه یعنی اجلاس ژنو در تعارض قرار دارند: مبارزه با محتواهای غیرقانونی و زیانبار در رسانه‌ها. همچنین در «شکاف دیدگاهی، مطلق‌گرائی روزنامه‌نگاران سنتی در مورد ماهیت سایبر ژورنالیسم »عنوان شده است، روزنامه‌نگاران سنتی در مورد ماهیت سایبر ژورنالیسم دچار مطلق‌گرایی هستند آنها با هر دو تعریفی که در آنها روزنامه‌نگاری سایبر، روزنامه‌نگاری انقلابی دیجیتال و رونامه‌نگاری آتلیه (تکثرگرا) تعریف شده مخالفت ورزیده‌اند و به این ترتیب حجم وسیعی از آزادی کارشناسانه و ادبیات متمرکز بر آزادی‌های برخاسته از روزنامه‌نگاری سایبر را نادیده گرفته‌اند. این تحقیق که از سه روش «کتابخانه ی»، «مصاحبه از طریق ایمیل» و «روش کیو» بهره‌ گرفته است در ابتدا به بررسی نخستین روزنامه آنلاین جهان در مه ۱۹۹۲، «شیکاگو آنلاین» از «روزنامه شیکاگو تریبیون» پرداخته و پژوهشگر معتقد است که روزنامه سایبر متن و جامعه اطلاعاتی فرا‌متن نامیده می‌شود. وی در ادامه اهمیت این پژوهش را از جنبه نظری عنوان کرده و «انتقال گفتمان» را در محورهای «مرور ادبیات»، «صاحب‌نظران جهان»، «مصوبات بین‌المللی» و« نگرش روزنامه‌نگاران ایرانی» بررسی می‌کند. بر این اساس می‌توان تبلور روزنامه‌نگاری سایبر را در چهار تحول «حذف ماشین چاپ از حوزه تولید»، «تبدیل محتوای نوشتاری به محتوای دیجیتال»،« تبدیل شدن محتوا از متن منفرد به فرامتن»، «بروز امکانات و مهارت‌های جدید در تولید محتوا» ترسیم کرد. گذار پرشتاب و تحویل تاریخی برای نخستین بار در تاریخ، خبرهای توسط نهادهایی خارج از حوزه روزنامه‌نگاری تولید می‌شوند. این سازمان جدید بسیار مهم است. اکنون شاهد اخبار مستقلی هستیم که دارند جای خبرهای تجارت‌زده‌ای را می‌گیرند که بنام خبر به ما عرضه می‌شوند. پژوهشگر در ادامه ریشه‌های انتقال گفتمان را در سه‌ موج روزنامه‌نگاری آنلاین از دیدگاه «وین کراسبی» از کارشناسان مطرح رسانه‌های نوین بررسی می‌کند: موج اول: در سال‌های ۱۹۸۲ تا ۱۹۹۲ شکل گرفت. موج دوم: از سال ۱۹۹۳ با ورود سازمان‌های خبری به عرصه اخبار آنلاین آغاز شد و موج سوم، اکنون با پیدایش تماس‌های موسوم به بی‌سیم - پهن باند آغاز شده است. وی در فصلی دیگری از تحقیق دوراندیشی ارتباطی نسبت به آینده را در چهار بخش «جامعه اطلاعاتی، سابقه، عناصر و اصول کلی»، «مراحل تحول مفهوم آزادی بیان»، «نظام رسانه ی، بسوی آرای صاحب نظران»، «آرای صاحب نظران. روزنامه‌نگاری سایبر، جامعه اطلاعاتی و آزادی بیان» بررسی کرده است. بر این اساس در این بخش، یافته‌های تحقیق در سه حوزه «یافته‌های مرتبط با چهره‌های جهانی»، «یافته‌های مرتبط با مصوبه‌های جهانی»و «یافته‌های گویه‌های ارسالی» جمع‌بندی شده است. محقق در حوزه اول از ۹ چهره جهانی در شش زمینه پرسش کرده است که افراد پاسخ دهند عبارتند از:
۱- پرفسور «مانیدی مک آدامز» دانشگاه فلوریدا، سردبیر سایت سایبر ژورنالیسم و رسانه‌های سایبر و مسوول توسعه متن در سایت واشنگتن پست.
۲- پرفسور «رالف برنگر» استاد دانشگاه آمریکایی قاهره، متخصص مهارت‌های روزنامه‌نگاری.
۳- «برتران پکه‌ری» سردبیر وبلاگ سردبیران جهان و فروم مجازی سردبیران جهان.
۴-پرفسور «وینسنت ماسکو» رئیس پژوهشگاه ارتباطات و جامعه‌ در دانشگاه کوئینز کانادا.
۵-« نیل نمت» روزنامه‌نگار و استاد ژورنالیسم در دانشگاه پردو آمریکا.
۶- پرفسور «لارنس پنتیاک» استاد ژرونالیسم دانشگاه میشیگان آمریکا، نویسنده امریکن ژورنالیسم ریویو، تایمز لندن و نیویورک تایمز.
۷- پرفسور «نورا پاول» رئیس انستیتوی مطالعات رسانه‌های نوین، مسوول بخش تمرکز بر تاثیرات رسانه‌های مدرن برمحتوا در انستیتوی مطالعات رسانه‌های نوین،‌ استاد روزنامه‌نگاری و ارتباطات جمعی دانشگاه مینه‌سوتا.
۸- پروفسور «یحیی کمالی‌پور» رئیس دپارتمان ارتباطات و هنرهای خلاقه دانشگاه پردو‌ی آمریکا.
۹- «کرافورد کیلییان» کارشناس ژورنالیسم و وب‌نویسی و سردبیر سایت نوشتن برای وب.
همچنین این ۶ پرسش عبارتند از:
۱- روزنامه‌نگاری سایبر چیست؟ آیا رونامه‌نگاری سایبر همان آنلاین ژورنالیسم است؟
۲- چه رابطه‌ای بین روزنامه‌نگاری سایبر و جامعه اطلاعاتی وجود دارد؟
۳- آیا بین جامعه اطلاعاتی و جامعه مدنی رابطه متقابلی وجود دارد؟
۴- آینده روزنامه‌نگاران سنتی در برابر سایبر ژورنالیسم چگونه خواهد بود؟
۵- آیا وبلاگ‌ها پیشتازان نوع تازه‌ای از روزنامه‌نگاری هستند؟
۶- تاثیر روزنامه‌نگاری سایبر بر مفهوم آزادی بیان چه خواهد بود؟
بر این اساس یافته‌های بدست آمده از اینکه آیا روزنامه‌نگاری سایبر بر آزادی بیان تاثیر دارد؟ به این شرح است:
- تاثیرات روزنامه‌نگاری سایبر بر مفهوم آزادی بین شگرف خواهد بود و ما هنوز تا درک آن فاصله داریم.
- پدیده رسانه‌ها از ما به آنها به پدیده ما رسانه تبدیل شده است.
- روزنامه‌نگاری سایبر قطعا آزادی بیان را تقویت خواهد کرد.
- بزرگترین مزیت دنیای سایبر جریان آزادی اطلاعات است.
- اگر سایبر ژورنالیسم در دست شرکت‌های فراملی قرار بگیرد، جریان یکسویه اطلاعات مستحکم‌تر خواهد شد، اما اگر روزنامه‌نگاران مستقل آنرا در دست بگیرند، جریان یکسویه اطلاعات به زیر کشیده خواهد شد، آزادی بیان هم تقدیر همین جریان یکسویه اطلاعات است.
همچنین در بخش دوم براساس یافته‌های مرتبط با مصوبه‌های جهانی؛ دو مصوبه از میان مصوبه‌های دوران چهارم: «نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا (نشست پیگیری وین (۱۹۸۶)» و« سمپوزیوم آزادی بیان در جامعه اطلاعاتی (پاریس سال ۲۰۰۲)» مورد بررسی قرار گرفته است.
پژوهشگر در بخش آخر یافته‌های مرتبط با گویه‌های ارسالی آرای ۲۰ روزنامه‌نگار در زمینه روزنامه‌نگاری سنتی و ۲۰ روزنامه‌نگار در حوزه روزنامه‌نگاری آنلاین را تحلیل کرده است.
بر این اساس شصت گونه در حوزه‌های ذیل مطرح شده است:
- تفاوت‌های روزنامه‌نگاری سنتی با روزنامه‌نگاری سایبر.
- آینده روزنامه‌نگاری سنتی و سایبر.
- آزادی بیان و روزنامه‌نگاری سنتی و روزنامه‌نگاری سایبر.
- روزنامه‌نگاری سایبر و جامعه اطلاعاتی .
- وبلاگ نویسی به عنوان گونه‌ فردی روزنامه‌نگاری سایبر.
یونس شکرخواه، گونه اول را شامل ۱۸ نفر (۱۴ روزنامه‌نگار عرصه سایبر و ۴ روزنامه‌نگار عضو رسانه‌های چاپی) و گونه دوم را شامل ۲۲ نفر (۱۶ رونامه‌نگار عضو رسانه‌های چاپی و ۶ روزنامه‌نگار عرصه سایبر در نظر گرفته است. بر این اساس گویه‌های مورد توافق ۴۲ مورد بوده است که بیشترین میزان توافق هر دو گروه روزنامه‌نگاران بر گویه‌هایی مانند «موافقت با آزادی بیان» و «ضدیت با سانسور»،« آزادی بیان در روزنامه‌نگاری سایبر توهم نیست»، «خطر تجاری شدن روزنامه‌نگاری سایبر» و« ضرورت آموزش روزنامه‌نگاری سایبر» که در اولویت هر دو گروه قرار داشت، بوده‌است. بر این اساس میزان تاکید بیشتر روزنامه‌نگاران چاپی حاکی از این است که روزنامه‌نگاران سنتی در عقب افتادن از تحولات جهانی روزنامه‌نگاری مدرن، نگران‌تر از همتایان آنلاین و سایبر خود هستند. همچنین گویه‌های مورد اختلاف پاسخگویان ۱۸ مورد است که بیشترین آن بر دو گویه اختلاف نظر «بررسی دامنه آزادی بیان در اینترنت» و اختلاف نظر شدید« بر سر بقای روزنامه‌نگاری سنتی» بوده است. شایان ‌ذکر است که «دکتر نعیم بدیعی» به‌عنوان استاد راهنما و «دکتر کاظم معتمدنژاد» و «دکتر محمدمهدی فرقانی» به‌عنوان اساتید مشاور یونس شکرخواه را در تهیه و تدوین این رساله یاری رسانده‌اند.

منبع: فرهنگ و اجتماع _ معرفی پایان‌نامه

منبع : پایگاه‌اطلاع رسانی‌علوم ارتباطات‌ایران