وندالیسم؛ پدیده یی ناهنجار در جوامع شهری

تخریب اموال و فضاهای عمومی به ویژه در جوامع شهری، از پدیده هایی است که نه تنها خسارت های ناشی از آن، مدیریت های شهری را گرفتار مشکل و تنگنای نگهداری از مبلمان و تجهیزات عمومی می کند، شهروندان را نیز از داشتن امکانات و تجهیزات مورد نیازشان محروم و بی بهره می سازد. چه بسا در این زمینه، کمتر فردی از اقشار میانی و فرودست جوامع شهری را می توان یافت که در موارد نیاز، به خاطر سالم نبودن باجه های تلفن همگانی قابل دسترس، از انجام تماس و ارتباط بازنمانده باشد یا در برخورد با سایر امکانات و تجهیزات شهری تخریب شده، دچار مشکل و تنش های روحی نشده باشد.
دیگر جنبه این پدیده ناخوشایند، خسارت های مالی آن است که سالانه هزینه بسیار هنگفتی را به مدیریت های شهری تحمیل می کند و از آنجا نیز که این هزینه ها به طور عمده توسط ساکنان شهرها پرداخت می شود، در مجموع می توان گفت خسارت های مالی این پدیده نیز در اصل بر دوش ساکنان شهرها سنگینی می کند و به جای بهره گیری این هزینه ها در توسعه و عمران بهینه ملزومات شهری، بخش قابل توجهی از درآمد مدیریت های شهری را به تامین مجدد و بازسازی امکانات و تجهیزات تخریب شده اختصاص می دهد.
البته این پدیده، تنها به کشور ما محدود نمی شود و در بیشتر شهرهای کشورهای جهان حتی کشورهای پیشرفته مانند آلمان، فرانسه، ایالات متحده امریکا و... زوایای مختلف آن را می توان مشاهده کرد. به همین دلیل نیز این پدیده، با عنوان جهانی «وندالیسم» معرفی و تبیین می شود که در لغت به معنای هرج ومرج طلبی ضدشهری و تخریب کنترل نشده اموال عمومی است و از ناهنجاری های اجتماعی در جوامع شهری محسوب می شود.
● جنبه مفهومی «وندالیسم»
ریشه این واژه، از عنوان قوم «وندال» گرفته شده است. این قوم در قرن پنجم میلادی از ژرمن هایی بودند که در آفریقا شکل گرفتند. آنها در اواسط همان قرن به سرزمین ایتالیا یورش بردند و موجب سرنگونی و فروپاشی امپراتوری بزرگ روم غربی شدند. در کتاب های تاریخی آمده است که سرکوب و چپاول پایتخت امپراتوری روم توسط «وندال» های ژرمن دو هفته به درازا کشید. آنها ضمن چپاول شهر، تمامی فضاهای شهری را ویران و تندیس های با ارزش را خردکردند، کتاب ها را سوزاندند و ساختمان ها را به آتش کشیدند. «وندال» ها به هر سرزمین و شهر دیگری نیز که یورش می بردند، اموال ساکنانش را به چپاول می بردند و اشیا و آثار غیرقابل حمل را نابود می کردند.
ویژگی و شخصیت ویرانگر این قوم سبب شد نام شان بر رفتار و اقدام های ویرانگرانه در شهرها گذاشته شود و هرگونه ویرانگری اموال عمومی، یادآور نام و یاد نابودگر آنان باشد.
● علت پدپده
در واقع می توان گفت که «وندال» ها همواره واکنشی کینه توزانه با عناصر و نمودهای شهری داشته اند. حتی «وندال »های امروزی نیز با رفتارشان، کینه ورزی با نمادها و نشانه های جوامع شهری را آشکار می کنند. البته جامعه شناسان، دلایل و ریشه های گوناگونی را برای برخوردهای وندالیستی بیان کرده اند؛ برخی از جامعه شناسان شهری مانند «هرناندوگومزبواندیا» (مدیر مطالعات دانشگاه سازمان ملل در ژاپن) براین باورند که پدیده «شهری شدن» در نتیجه مهاجرت از روستاها درمواردی موجب بروز واکنش های وندالیستی می شود. براساس نگره پیروان این گروه، پیوند فرهنگی و احساس عاطفی و تعلق اجتماعی مهاجران روستایی با فضاها و نمادهای شهری بسیار سست و ناپایدار است و با کوچک ترین تلنگر فشارهای اجتماعی، به واکنش های تلافی جویانه با اموال عمومی می پردازند.گروهی از جامعه شناسان نیز مانند «امیل دورکیم» و «گلدستون» معتقدند که «وندالیسم» در اصل نوعی پدیده شهرنشینی است و دیرینه یی به اندازه تاریخ پیدایش شهرها دارد. این گروه علت ها و ریشه های این پدیده را در شکست و تحقیر افراد دربرخورد با ناملایمت ها، نابرابری ها و اجحاف جوامع شهری جست وجو می کنند و واکنش آنان را نوعی فرافکنی در این جوامع بیان می دارند.از دید جرم شناسی نیز وندالیست ها افراد نابهنجاری در جوامع شهری هستند که با اقدام خرابکارانه خود به تعادل روانی می رسند. در این زمینه، نظریه پردازی چون «پپینسکی» درمان آنان را بسیار دشوار و حتی ناممکن می داند و بر اعمال کنترل جرم معتقد است، اما تاکید او براین است که در این زمینه، هر چه از شیوه های رسمی کنترل جرم و تنبیه مجرمان استفاده کمتری به عمل آید، نتایج بیشتر و بهتری می توان به دست آورد.
● شیوه های برخورد
به هرحال، با توجه به آموزه ها و یافته های علوم اجتماعی، «وندالیسم» با هر دلیل و بهانه یی، پدیده مخربی است که اموال عمومی شهرها را در کوران نابودی قرار می دهد و بی توجهی به علل و ریشه های آن، گاه می تواند تمهیدی بر بحران های بزرگ تر و حتی آشوب های پرهزینه تر باشد.براین مبنا امروزه قوانین و مقررات متعددی از سوی مراکز قانونگذاری کشورهای مختلف جهان در برخورد با عوامل تخریب اموال عمومی شهرها تدوین و تصویب شده است که کشور ما نیز خواه ناخواه در زمره آنها قرار می گیرد. در این زمینه، قوانین موجود در ایران، مجازات نسبتاً سنگینی را برای افراد خلافکار تعیین کرده و علاوه بر ملزم ساختن آنان به تامین مالی خسارت های وارده، حکم ۳ تا ۱۰ سال زندان را برای آنان درنظر گرفته است که بیشتر جنبه تنبیهی دارد تا ارشادی. در این زمینه، تجربه نشان می دهد که تنبیه عوامل تخریب، نه تنها به عنوان اقدامی بازدارنده برای حرکت های بعدی نمی تواند عمل کند، حتی در مواردی نیز تنبیه، خود محرک و انگیزه تخریب های دیگر و چه بسا با دامنه گسترده تر می شود.
به همین دلیل نیز جامعه شناسان شهری، در این مورد بیشتر به ایجاد بسترهای رفتاری و اجتماعی و سلب انگیزه واکنش های تخریبی اشاره دارند و در ایجاد چنین بستری نیز بیش از هر عاملی، بر رفع و حذف بی عدالتی و نابرابری ها در ساختار نظام های اجتماعی تاکید می ورزند که خواه ناخواه، تنها به عملکردهای مدیریت های شهری محدود نمی شود و تعیین اهداف و سیاست های خرد و کلان را نیز دربر می گیرد، اما در حیطه عملکردی مدیریت های شهری، برای رویارویی با نتایج «وندالیسم» انجام و تحقق فعالیت های زیر توصیه شده است؛
- شناخت علت ها و ریشه های اقدام تخریبی و تعیین برنامه و راهکار برای رفع آنها
- بهبود استانداردهای زندگی شهری در تمامی مناطق و محلات شهری و به ویژه در مناطق و محلات محروم
- ایجاد اعتماد و باور عمومی نسبت به فعالیت های مدیریت شهری
- برنامه ریزی برای ایجاد انگیزه و جلب مشارکت مردمی در فعالیت های اجتماعی
- ارائه اطلاعات و آمار دقیق از میزان هزینه خدمات و تجهیزات شهری
- ارائه آموزش های لازم به اقشار و گروه های مختلف شهرنشین با استفاده از کتاب های درسی آموزشی، رسانه های گروهی، همایش ها و مجامع و...
انجام این فعالیت ها، خود نیازمند مدیریتی کارآمد و مجهز به دانش روز در مدیریت های شهری با استفاده از تجارب جهانی و همگون سازی آن با ویژگی های بومی و محلی است تا از این طریق بتوان ضمن رویارویی با تنگناهای مختلف جوامع شهری به ویژه درکلانشهرها، زمینه های بروز چنین پدیده های ناخوشایندی را زدود و از چارچوب تنگ مفهوم «شهرنشینی» به فراخنای مفهوم «شهروندی» دست یازید. بدیهی است با دستیابی به چنین فراخنایی، نیازی به برخوردهای جبری و آمرانه و استفاده از شیوه های تنبیهی نیز وجود نخواهد داشت.

سیروس ظهیرمالکی
روزنامه نگار و پژوهشگر مطالعات شهری

منبع : روزنامه اعتماد