واژه شناسی فرش

● فرش
كلمه‌ای است عربی و به هر آنچه كه گستردنی باشد گفته می‌شود معادل فارسی آن قالی، قالیچه و ... می‌باشد.
▪ پشم: لیف پروتئینی و مجعد است كه روی پوست گوسفندان می‌روید و بر اثر سوختن بویی مشابه بوی موی سوخته از خود متصاعد می‌نماید و پس از دور كردن شعله خاموش می‌شود و خاكستری نرم و پودر مانند باقی می‌گذارد.
▪ كرك: الیاف ظریف لابلای موی بز یا شتر است و لیكن در فرش، به الیاف ظریف و بلند پشمی (مانند پشمهای گوسفندان نژاد مرینوس در استرالیا و یا بلوچ) كرك گفته می‌شود.
▪ پشم بهاره: پشمی است كه طی روزهای آخر زمستان یا اول بهار، قبل از بارش اولین باران بهاری بر روی گوسفندان چیده شده باشد كه بخاطر داشتن لطافت و طول زیاد و نداشتن خار و خاشاك از پشم پاییزه مرغوبتر است.
▪ خامه: اصطلاحاً در هنر فرشبافی به نخ پشمی مورد استفاده برای پرزهای فرش است كه به صورت دو لا تهیه می‌شود خامه گفته می‌شود.
▪ متریك: واحد اندازه‌گیری ضخامت خامه پشمی مورد مصرف در قالیبافی است. به عدد طولی خامه پشمی یك لا بر حسب متر كه وزن آن یك گرم باشد می‌گویند لذا هر چه عدد متریك بیشتر بشود خامه پشمی یك لا ظریف‌تر می‌گردد. متداولترین اعداد متریك در خامه‌ها ۳ الی ۱۰ می‌باشند.
▪ ابریشم: الیاف بسیار بلند پروتئینی هستند كه كرم ابریشم برای تولید پیله در اطراف خود ترشح می‌کند.
▪ دنیر: واحد اندازه‌گیری ضخامت الیاف ابریشم است و به وزن ۹۰۰۰ متر لیف ابریشمی بر حسب گرم گفته می‌شود لذا برعكس عدد متریك هر چه عدد دنیر بیشتر شود لیف ابریشمی ضخیمتر می‌گردد. دنیر ۶۰ الی ۱۶۰ در قالیبافی مصرف دارد و ظریفتر از آن (كمتر از دنیر ۶۰) را در پارچه‌بافی استفاده می‌نمایند.
▪ پنبه: الیاف سلولزی است كه از غوزه گیاه پنبه به دست می‌آید و بر اثر سوختن بوی كاغذ سوخته از خود متصاعد می‌نماید و پس از دور شدن از آتش خاموش می‌شود و خاكستری نرم و پودر مانند باقی می‌گذارد.
▪ نمره: به تعداد كلافهای (HANK) ۸۴۰ یاردی (یك یارده = ۴۴/۹۱ سانتیمتر) نخ پنبه‌ای یك لا در یك پوند (یك پوند = ۵۹/۴۵۳ گرم) می‌گویند و معمول] نمره نخ یك لای پنبه‌ای مورد استفاده در قالیبافی ۵، ۱۰، ۲۰ و بعضاً ۴۰ می‌باشد.
▪ تار (چله): نخهایی هستند نازك، چند لا شده و پرتاب كه معمولاً از جنس پنبه بوده و برای بافت فرش بایستی بر روی دار بطور عمودی نصب گردند و وظیف آن نگهداری گره‌های فرش می‌باشند. جنس چله‌ها برای فرشهای ریزبافت به منظور برخورداری از استحكام لازم، ابریشمی انتخاب می‌شوند و در فرشهای بافت مناطق عشایری و روستایی جنس چله‌ها را به جهت مقاومت بیشتر در برابر سرما و رطوبت و همچنین ایجاد نرمی و انعطاف لازم در فرش كه برای كوچ كردن امری ضروری است از پشم انتخاب می‌نمایند.
▪ گره‌زدن: به تاباندن خامه‌های پشمی یا ابریشمی به دور چله‌های فرش در حین بافت گره زدن می‌گویند.
▪ ذرع: واحد اندازه‌گیری طول فرش از قدیم می‌باشد كه در مناطق فارسی‌باف معادل ۱۰۴ سانتیمتر و در مناطق كرمانی‌باف ۱۰۸ سانتیمتر و در مناطق آذری‌باف ۱۱۲ سانتیمتر است.
▪ چارك: به ۴/۱ ذرع، چارك گفته می‌شود كه در مناطق فارسی‌باف ۲۶ سانتیمتر است و در مناطق آذری‌باف ۲۸ سانتیمتر است.
▪ گره ذرعی: به ۱۶/۱ ذرع و یا به ۴/۱ چارك گره ذرعی می‌گویند كه در مناطق فارسی‌باف ۵/۶ سانتیمتر و در مناطق آذری‌باف ۷ سانتیمتر است.
▪ رج: به ردیف طولی و عرضی گره‌ها رج می‌گویند.
▪ رجشمار: به تعداد رجهای بافته شده (یا گره‌های زده شده) در یك گره ذرعی رجشمار می‌گویند. اندازه گره ذرعی بستگی به سبك بافت فرش (آذری یا فارسی) دارد.
▪ ریشه: به پایه و اساس هر چیزی ریشه گویند كه در فرش پایه و اساس را جفت چله‌ها (یك چله زیر و یك چله رو) یعنی همان ریشه‌ها انجام می‌دهند. بدیهی است كه اگر ریشه‌های فرش (جفت چله‌ها) را از ساختمان فرش خارج كنیم آن فرش كاملاً از هم گسیخته می‌شود و این ریشه‌ها هستند كه پس از نصب بر روی دار امكان بافت را میسر ساخته و ابعاد و رجشمار فرش را مشخص می‌نمایند.
▪ طول پرز: به ارتفاع پرزهای فرش گفته می‌شود.
▪ چله كشی: به نصب تار بر روی دار جهت بافت فرش به صورتی كه تار‌ها یك در میان زیر و رو باشند چله‌كشی می‌گویند چله‌های زیر در پشت فرش قرار گرفته و توسط بدنه‌های پرز پوشانده می‌شوند و چله‌های رو نیز در داخل فرش قرار می‌گیرند عمل چله‌كشی به سه روش فارسی و‌آذری و یا تلفیقی انجام می‌شود.
▪ کمانه: چوب یا قطعه‌ای لوله‌ای شكل است كه محل چله‌های زیر و رو را در فرش تغییر می‌دهد و باعث می‌شود تا یك ردیف ضربدری در چند سانتیمتری دم بافت بوجود آید.
سه لا گرد (سه لا سه گرد)
در مناطقی مانند كاشان و اصفهان و ... به منظور ایجاد استحكام در چله‌ها ابتدا نخهای نازك چله را در سه گروه و در جهت عقربه‌های ساعت (S) تاب می‌دهند سپس این سه گروه را روی هم گذاشته و به منظور باز نشدن تاب اولیه در جهت عكس عقربه‌های ساعت (Z) می‌تابند. بدیهی است هر چه تعداد لاها و تاب نخ بیشتر شود استحكام نخ نیز بیشتر می‌شود.
● پود
پودها نیز معمولاً از جنس پنبه می‌باشند و به صورت افقی در بافت فرش استفاده می‌شوند و وظیفه آن نگهداری چله‌ها در كنار یكدیگر می‌باشد پودها را معمولاً به جهت رویت بهتر (در لابلای چله‌ها) و رفع جمع‌شدگی رنگ می‌كنند كه این رنگرزی نیز به دلیل مقرون به صرف بودن و آسانتر بودن بانیل صورت می‌پذیرد. پودها بسته به محل عبور آنها از بالا یا زیر ضربدری و یا ضخامت آنها به انواع زیر تقسیم می‌شوند.
▪ پود زیر (پود ضخیم): در این نوع پود كه نخها در یك جهت تابیده می‌شوند هر چه تعداد لاهای نخ و مقدار تاب آن كمتر باشد بهتر است پود زیر ضخیمتر می‌باشد و از زیر ضربدری چله‌های فرش به طور مستقیم عبور داد می‌شود.
▪ پود رو (پود نازك): در این نوع بایستی از تعداد لاها و تاب بیشتری استفاده شود تا پود ضمن نازك بودن از استحكام لازم نیز برخوردار باشد پود نازك از بالای ضربدری عبور داده می‌شود و پس از دور زدن چله‌های زیر و رو بر روی پود زیر به شكل زیگزاگ قرار می‌گیرد.
● ابزار بافت
به وسایلی كه برای بافت فرش مورد استفاده قرار می‌گیرند گفته می‌شود كه اهم آنها عبارتند از:
▪ دار: به دستگاه قالیبافی كه از چوب یا فلز تهیه شده باشد اصطلاحاً دار گفته می‌شود كه اجزا آن عبارتند از: سردار زیردار و راست روها. دارها بسته به نحوه قرار گرفتن بر روی زمین به انوع زیر تقسیم می‌شوند:
الف) دارهای افقی:
دارهایی هستند كه به موازات سطح زیمین نصب می‌شوند و بافنده برای بافت بایستی روی آن بنشیند لذا عوارض حادی در انحنای ستون فقرات و شكل لگن خاصره ایجاد می‌شود. دارهای افقی مورد استفاده در خانواده‌های كوچ‌نشین فاقد راست‌روها می‌باشند تا عمل نصب و حمل و نقل به سهولت انجام شود.
▪ حاشیه: معمولاً به دو شكل باریك و پهن اطراف طرح مركزی فرش را می‌پوشاند و وجود یك حاشیه پهن در میان حاشیه‌های باریك باعث می‌شود تا تعداد آنها فرد باشد.
▪ زمینه: بخشی است در میان فرش كه گلها و اجزا طرح بر روی آن نقش بسته‌اند و اغلب در رنگهای لاكی، كرم و سرمه‌ای انتخاب می‌شود.
▪ ترنج: به بخش مركزی فرش كه معمولاً مدور یا بیضی شكل است ترنج گفته می‌شود.
▪ سرترنج:معمولاً در ابتدا و انتهای طرح ترنج قالبی به همراه اجزا طرح كشیده می‌شود كه اصطلاحاً به آنها سرترنج می‌گویند.

منبع : شرکت سهامی فرش ایران