قربانی باریدن باران

آرش قهرمان اسطوره یی ایرانیان است که در روایات از او با صفات «آرش شیواتیر» و «آرش کمانگیر» یاد شده است. وی در زمان جنگ میان ایران و توران و در دوران پادشاهی منوچهر (ایران) و افراسیاب (توران)، جزء سپاهیان ایران بود و با پرتاب تیر، مرز میان ایران و توران را مشخص می کند.
در کتاب «دانشنامه مزدیسنا» در زیر واژه «ارخش» که همان «آرش» باشد، (خ قبل از ش قابلیت حذف شدن دارد)، آورده شده؛
۱) «آرش، بهترین تیرانداز آریایی ها.
در بندهای ۶ و ۳۷ از تیشتر یشت (تیریشت)، تیشتر ایزد باران در چستی و چالاکی به تیر آرش (ارخش) تشبیه شده است.»
۲) «در ارمنی واژه آرشین و آرسن هر دو از همین ریشه (آرش) و به معنی مرد و پهلوان است.»
توضیح؛ خشایارشا که مرکب از خشای« آرشا است، به معنی «شاه مردان» است. بخش دوم (آرشا به معنی مرد) از ریشه آرش است.
۳) «صورت اوستایی نام این قهرمان (آرش)، «رخشه» است و همراه با صفات تیرتیز و تیرتیزترین ایرانیان از او یاد شده است.»
۴) «در مورد روز انداختن تیر (توسط آرش) دو روایت در دست است؛ یکی روز خرداد از ماه فروردین است و دیگری به روایت آثارالباقیه روز سیزدهم از تیرماه.»
نکته قابل توجه این است که در جشن های مربوط به ماه تیر، از دو جشن «نیلوفر» و «تیرگان» یاد شده است. جشن نیلوفر که در آثارالباقیه از آن یاد شده، در روز ششم از ماه تیر(خرداد روز) برگزار می شده است.
در فرهنگ دهخدا در مورد آرش داریم؛ «اوستا بهترین تیرانداز را «ارخش» نامیده و گمان می رود مراد همان آرش است.»
طبری این کماندار را «آرش شاتین» می نامد و «نولدکه» حدس می زند این کلمه تصحیف جمله اوستایی «خشووی ایشو» باشد چه معنی آن «خداوند تیر شتابنده» است که صفت یا لقب آرش بوده است.
● واژه شناسی آرش
لغت Arc در زبان انگلیسی به معنای قوس و کمان است. لغت Arch به معنای طاق، قوس، هلال، قوس دادن و خم کردن، واژه Archer به معنای تیرانداز، Archery به معنای تیراندازی، واژه Architect به معنای معمار و Architecture به معنای معماری است. این واژه اخیر که معماری معنا می شود در واقع در ترجمه دقیق تر به معنای «فن و هنر کمان زنی» است.
از این واژه ها و معانی شان استنباط می شود که واژه قوس و کمان و تیراندازی و طاق از یک ریشه اند. این موضوع که واژه کمان و تیراندازی از یک ریشه هستند با توجه به شکل کمانی که در تیراندازی از آن استفاده می شود، منطقی به نظر می رسد.
از طرفی قوس و کمان و طاق از مفاهیمی هستند که بارها در ادبیات به عنوان صفتی از آسمان ذکر شده اند. پس این موضوع دور از ذهن نیست که بتوانیم رابطه یی میان واژه های آسمان و Arch پیدا کنیم.
واژه آسمان به زبان عربی که در فارسی هم بسیار استعمال می شود، «عرش» است؛ به تشابه Arsh (عرش) و Arch دقت کنید.
و اگر «ع» عرش را به «آ» تبدیل کنیم، به واژه «آرش» می رسیم که کمانش خود نمادی از آسمان می تواند باشد. واژه انگلیسی Archery به معنای تیراندازی در زبان فرانسوی به صورت Tir a larc و در زبان ایتالیایی به شکل Tiro con larco دیده می شود. شناخت واژه Tir (تیری که در تیراندازی از آن استفاده می شود) در این میان جالب توجه است.
همچنین واژه انگلیسی Archer به معنای تیرانداز در زبان لاتین به شکل Arcarius و واژه کمان به لاتین به صورت Arcus دیده می شود. هر دو این واژه ها و به ویژه واژه Arcus شباهتی به واژه «ارخش» (با تبدیل کاف به خ و سین به شین که کاملاً منطقی است) و در نتیجه ارتباطی با «آرش» دارد.
توجه کنید که شهرت آرش به خاطر کمانداری و تیراندازی اوست و صفات آرش شیواتیر و آرش کمانگیر به تیر و کمان وی اشاره می کنند که ویژگی بارز این قهرمان به شمار می روند. جالب توجه است که دو حرف اول واژه Arrow که به معنی تیر است با دو حرف Archery و همچنین Arash (آرش) یکی است.
آرجون نام یکی از قهرمانان تیراندازی هندی است که شباهتی به آرش دارد و باز هم می بینیم که حروف اول و دوم این اسم نیز با حروف اول و دوم آرش یکی است.
با توجه به نمادشناسی در مضامین اسطوره ها نیز درمی یابیم که رابطه یی میان کمان آرش و آسمان برقرار است چرا که آرش برای پرتاب تیر بر بالای کوه می رود و از آنجا که کوه به آسمان نزدیک است، رابطه بسیار نزدیکی با آن دارد. در ضمن بعید نیست رابطه میان کوه و آسمان و کمان، بتواند نام قهرمان را نیز با آسمان پیوند دهد.
● اسطوره های مشابه آرش
در اسطوره های فرهنگ های دیگر هم قهرمانی که بسان آرش کماندار است و تیراندازی می کند، دیده می شود. آرتمیس و آپولو یونانی، یی چینی، آگیلاز آلمانی، هایک ارمنی، مردوک بابلی و آرجون هندی از این جمله اند. علاوه بر این در افسانه های ویلیام تل، پالنتوک و رابین هود نبز با قهرمان تیرانداز سر و کار داریم.
● تیشتر
در کتاب «دانشنامه مزدیسنا» در رابطه با واژه «تشتر» (تیشتر، تیر) آمده است؛ «در فرهنگ ها و اوستا و متون پهلوی به معانی چندی آمده است، ولی منظور اصلی همان ایزد تیر و تشتر است که در پهلوی «تیشتر» و در اوستا «تیشتریه» آمده و یشت هشتم یا «تشتر یشت» اوستا که معمولاً «تیریشت» گویند، به او منسوب است.
چهارمین ماه سال و سیزدهمین روز هر ماه را به نام ایزد تیشتر، تیرماه و تیر روز گویند.»
همچنین تیشتر نام ایزد باران و نام ستاره باران زا را بر خود دارد. نام های دیگر ستاره باران زای مذکور «شعرای یمانی» و «سیریوس» است.
این اعتقاد نیز در مورد تیشتر وجود دارد که؛ هرگاه تیشتر از آسمان سر بزند و بدرخشد مژده ریزش باران می دهد.
در بندهش تیشتر پدیدآورنده آغازین باران، دریاها و دریاچه هاست.
در فرهنگ دهخدا آمده است؛ «تشتر در فرهنگ ها به معنی فرشته باران ضبط شده و بسا او را با میکائیل تطبیق کرده اند. لابد به مناسبت آنکه تشتر فرشته باران و بالنتیجه ایزد ارزاق است و میکائیل هم فرشته روزی است.»
برخی از کارشناسان نیز تشتر را با تیر (عطارد) یکی دانسته اند ولی معلوم نیست که تشتر و تیر هر دو دارای یک ریشه لغوی باشند، اگرچه «تیشتریه» اوستایی در پارسی «تیر» گفته می شود. در این مورد به فرهنگ دهخدا که رجوع کنیم درمی یابیم؛ «...در بندهش فصل پنج آمده که سبعه سیاره با سبعه ثابته در جنگ و ستیز است.» تیر (عطارد) بر ضدتشتر ...
● تیر
در فرهنگ دهخدا آمده است؛ «نام ستاره عطارد است او را دبیر فلک خوانند و گویند مربی علما و مشایخ و قضاوت و ارباب قلم باشد. (برهان)
ستاره یی است که جایش بر فلک دوم است و آن را دبیر فلک گویند. چه آن ستاره علما و مشایخ و قضاوت است و به تازی اش عطارد نامند. (فرهنگ جهانگیری) (از شرفنامه منیری)
تیر نام فرشته یی است که بر ستوران موکل است و تدبیر و مصالحی که در روز تیر از ماه تیر واقع شود به او تعلق دارد .(برهان) (از فرهنگ جهانگیری) (از فرهنگ رشیدی) (از انجمن آرا) (از آنندراج) (از ناظم الاطبا)
به این معنی در اوستا «تیشتریه» و در پهلوی «تیشتر»... که به ستاره یمانی و یکی از ایزدان اطلاق شده فرشته مزبور نگهبان باران است و به کوشش او زمین پاک از باران بهره مند گردد و کشتزارها سیراب شود.
در پهلوی علاوه بر تیشتر، تیر هم آمده است... و این کلمه را با تیر به معنی سهم عربی نباید اشتباه کرد.»
▪ ماه تیر و جشن تیرگان
چهارمین ماه سال شمسی، تیر نام دارد که مشتق از صورت فرضی قدیمی «تیری» است. «تیری» یکی از ایزدان قدیم ایرانی بوده است که آیین های او با آیین های «تیشتر» درآمیخته است.
بنا بر روایات می دانیم که جشن تیرگان هم با اسطوره آرش درآمیخته است و هم با جشن آب پاشان یا آبریزگان.
● رابطه میان مرزبندی و باران (آٌب)
در فصل یازدهم بندهش آمده است؛ «زمین پیش از بارندگی تشتر یک قطعه بود. دریاهای روی زمین از اثر باران های او به وجود آمد و زمین را به هفت کشور منفصل از هم تقسیم نمود.»
این موضوع را در کتاب «از اسطوره تا تاریخ» مهرداد بهار نیز می یابیم؛ «در آغاز هزاره هفتم، پس از تازش اهریمن بر زمین، ایزدی به نام تیشتر، با جام ابر از آب هایی که در آغاز آفریده شده بود، آب برداشت. باد آن را به آسمان برد و بر زمین ببارانید. در پی این باران بزرگ، زمین نمناک شد و به هفت پاره بگسست. هر پاره را اقلیمی خوانند که در پهلوی «کشور» گفته می شود.»
اسطوره آرش با مرزبندی میان ایران و توران همراه است. با استناد به گزارش کتاب «روان انسانی در حماسه های ایرانی»، متوجه می شویم که در شاهنامه ثعالبی، اسطوره آرش «مرزبندی و بارش باران» را با هم ذکر می کند.
در تیریشت سخن از نبرد «تیشتر»، فرشته باران و «اپوش»، دیو خشکسالی است که هنگام گفت وگو از این نبرد، سخن از آرش به میان می آید که خود بیانگر پیوند تیر آرش با باران است؛ همان تیری که مرز را مشخص می کند.
موضوع دیگر این است که با تازش اهریمنی افراسیاب به داخل خاک ایران، بی بارانی و خشکسالی رخ می دهد و جالب اینکه بعد از پرتاب تیر آرش و مشخص شدن مرز و در ادامه دور شدن دشمنان، رودها در ایرانشهر جریان می یابند و خشکسالی از بین می رود.
فرود آمدن تیر آرش در کناره رود نیز خود نمادی از ارتباط میان مرز و آب است.
مطلب دیگر که در این بخش می توانیم یادآوری کنیم، این است که همیشه چه در اسطوره و چه در واقعیت، باریدن باران نوید آفرینش (رویش گیاهان) می دهد.
میان مرزبندی و آفرینش هم ارتباط وجود دارد، چرا که هنگامی که مرز میان روشنایی و تاریکی (اهورامزدا و اهریمن) مشخص می شود، هر کدام از آن دو موجود دست به آفرینش می زنند.
مرزبندی ها با ستیز و پیکار همراه هستند چنان که اهریمن و اهورامزدا با هم پیکار می کنند. مرزبندی میان ایرانیان و تورانیان هم در پی جنگ و ستیز است.
● پرتاب تیر و انتظار باران
از لحاظ اسطوره شناسی شاید پرتاب تیر به آسمان با انتظار باران بی ارتباط نباشد. بعید نیست در دوران باستان این تفکر وجود داشته که با پرتاب تیر به سمت آسمان، می توان سوراخی در آسمان ایجاد کرد یا ابرها را بارور کرد و در نتیجه باران ببارد.
جالب اینکه امروزه هم در زمان خشکسالی، به منظور بارورسازی ابرها برای باریدن باران، موشکی (مقایسه کنید با تیر مورد استفاده در تیراندازی با کمان) به سوی آسمان پرتاب می کنند.
اینکه تن آرش بعد از پرتاب تیر پاره پاره و ناپدید می شود، احتمالاً اشاره یی به قربانی شدن آرش برای باریدن باران است. این موضوع با توجه به رسم قربانی کردن و فدیه دادن که برای طلب باران سراغ داریم، دور از ذهن نیست. در نبرد میان تیشتر و اپوشه هم می بینیم که بعد از اینکه اهورامزدا برای تیشتر قربانی می دهد، تیشتر به پیروزی می رسد و اپوشه (خشکسالی) را مغلوب می کند.
نگارنده با اینکه منبع این گفته را فراموش کرده ام، اما به یاد دارم که در یکی از اسطوره های بین النهرینی، قهرمانی برای طلب باران، تیری را به سمت آسمان پرتاب کرد. در واقع این اسطوره هم به رابطه میان پرتاب تیر و طلب باران اشاره می کند.
در اسطوره آرش، هنگامی که افراسیاب مرزهای ایران را مورد تعرض قرار می دهد، برای چندین سال باران نمی بارد، و این آرش است که با پرتاب تیر، این مشکل را حل می کند.
● رابطه میان ستاره تیشتر(تیر) و ماه تیر
رابطه میان تیشتر (تیر) و ماه تیر می تواند از آنجا باشد که در تیرماه است که ستاره تیشتر طلوع می کند. (نگارنده این مطلب را در جایی خوانده ام ولی نسبت به آن اطمینان ندارم.)
● دهم تیرماه و آفرینش آب
آرتور کریستین سن در کتاب «نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه یی ایران» آورده است؛ «بنا به بندهش، اورمزد آسمان را در چهل روز، در آغاز روز اورمزد روز از ماه فروردین (یعنی روز آغاز سال در اعتدال ربیعی) آفرید و بعد در مدت پنج روزی که گاهنبار «مدیوزرم» را تشکیل می دهد، درنگ کرد. بعد آب را در پنجاه و پنج روز آفرید...»
با جمع اعداد ۴۰ و ۵ و ۵۵ به عدد ۱۰۰ می رسیم. و با توجه به اینکه هر یک از ماه های فروردین، اردیبهشت و خرداد ۳۰ روزه بودند، روز صدم با دهم تیرماه مصادف می شود و در این روز است که اورمزد، آفرینش آب را به پایان برده است. و می دانیم که روز دهم هر ماه به نام «آبان» و به همان معنی «آب» است.
از همین روست که جشن تیرگان که در دهم بهمن برگزار می شود، جزء جشن های آب است. چنان که در جشن تیرگان و در زمان های قدیم تر، شست وشو کردن در آب روان و همچنین آب پاشی به همدیگر مرسوم بوده است. این جشن به جشن آب پاشان یا «وارداوار» به زبان ارمنی هم معروف است.
● رابطه میان روز سیزدهم و آب
لازم به ذکر است ظاهراً قبل از اینکه روزهای شش ماه نیمه نخست سال خورشیدی از ۳۰ روز، به ۳۱ روز تبدیل شوند، روز برگزاری جشن تیرگان ۱۳ تیر بوده است، به همین دلیل نیز جشن مهرگان هم از ۱۶ به ۱۰ مهر انتقال یافت.
موضوع این است که روز سیزدهم ماه با آب در ارتباط است. اول از همه اینکه روز سیزدهم ماه متعلق به تیشتر (تیر) ایزد باران است. همچنین به روایت دکتر بهرام فره وشی، گویا در دوران کهن روز سیزدهم سال، روز ویژه طلب باران بهاری برای کشتزارهای نو دمیده بود. از طرفی سیزده (هم روز سیزده و هم عدد سیزده) معرف آشوب و بی نظمی هستند و قابل ذکر است که در بیشتر اساطیر مربوط به فرهنگ های مختلف، آشوب و بی نظمی قبل از آفرینش و نظم یافتن دنیا مطرح می شوند که در بسیاری از این موارد، آب در این آشوب نقش اساسی دارد.
● رابطه خرداد و تیر
در کتاب «دانشنامه مزدیسنا» در مدخل واژه «خرداد» آمده است؛ خرداد نام روز ششم هر ماه و نام ماه سوم سال خورشیدی و یکی از امشاسپندان (هوروتات) است و در گیتی به نگهبانی آب گماشته شده است.
با توجه به اینکه ذکر شد در برخی از روایات، خردادروز از ماه فروردین، روز تیر انداختن آرش است و از طرفی خرداد با تیشتر (تیر) همکار و هر دو با آب در ارتباط هستند، بنابراین رابطه میان پرتاب تیر (جدای از اینکه چه روزی تیر پرتاب شده باشد) و طلب باران (آب) قوت می یابد.
● نتیجه گیری
۱) تیر به چندین معنی مختلف آمده است؛ ستاره باران زا، ایزد باران، نام روز سیزدهم هر ماه، نام چهارمین ماه ایرانی، به معنی تیری که در تیراندازی با کمان استفاده می شود، سیاره عطارد
۲) بنا بر گزارش «تیشتریشت»، تیشتر در چستی و چالاکی به تیر آرش تشبیه شده است. و از آنجا که «تیشتر» را به نام «تیر» هم می شناسیم، به نظر می رسد این «تیر» به مفهوم ماه تیر و ستاره و ایزد، با تیری که در تیراندازی با کمان از آن استفاده می شود با هم مرتبط هستند. اسطوره تیراندازی آرش که شهرتش به خاطر تیری است که پرتاب کرده در ماه تیر این ارتباط را قوت می بخشد.
۳) تیر را همان عطارد می دانند و این تیر با آن تیر که به معنی تیشتر است، متفاوت است. با اینکه هر دو از اجرام آسمانی هستند، اما عطارد سیاره است و تیشتر ستاره و کاملاً با هم فرق دارند.
۴) هم بنابر آنچه در فرهنگ دهخدا آمده و هم بنا به اعتقاد استاد پورداوود، تیر(تیشتر) با تیر کمان فرق دارد، اما از لحاظ اسطوره شناسی اینها بی ربط به هم نیستند.
۵) احتمال دارد که واژه «آرش» و «عرش» از یک منشأ به وجود آمده باشند.
۶) پرتاب تیر، بارش باران، مرزبندی و آفرینش در ادامه هم هستند و با هم در ارتباطند.

آرش نورآقایی
منبع؛ خبرگزاری میراث فرهنگی

منبع : روزنامه اعتماد