صنعت نفت در ۳۰ سالگی انقلاب اسلامی

از زمان کشف نفت در ایران به تاریخ ۵ خرداد ۱۲۸۷ شمسی، این ماده سیاه و بدبو تاثیرات همه‌جانبه‌ای در تمامی ارکان زندگی ایرانیان داشته و موجب شادی و غم‌های زیادی شده است.
در زمانه‌ای، رضاخان تصور می‌کرد که با به آتش انداختن قرارداد «دارسی» می‌تواند به قهرمان تبدیل شود. اما، قرارداد به مراتب استعماری‌تری را بر ملت ایران تحمیل کرد.
در میانه این راه، ملی شدن صنعت نفت، کام ملت ایران را شیرین کرد و خود به عنوان نقطه عطفی در مبارزات ضداستعماری درآمد.
پس از کودتای انگلیسی ـ آمریکایی ۲۸ مرداد، نفت که به دولت ملی دکتر مصدق وفا نکرده بود، به ابزار سرکوب ملت ایران توسط شاه تبدیل شد.
افزایش افسانه‌ای درآمد نفت در سال ۱۳۵۳ موجب شد شاه تصور کند که همه چیز، حتی بقای خود را می‌تواند با نفت بخرد.
با شنیده شدن زمزمه‌های انقلاب اسلامی، صنعت نفت کارکرد واقعی خود را نشان داد و در آستانه پیروزی آن، با فرمان امام خمینی(ره)، کارکنان صنعت نفت دست به اعتصاب زدند و به خیل عظیم مردم پیوستند.
صنعت نفت با تقدیم یک هزار شهید در طول جنگ تحمیلی، نشان داد که صنعتی در خدمت مردم ایران است.
پس از جنگ نیز حضور موثر و قدرتمند جوانان و کارشناسان ایرانی در صنعت نفت، ثابت کرد که این صنعت به واقع ملی شده است.
برخی از مهم‌ترین دستاوردها و موفقیت‌های صنعت نفت در سی‌امین سال پیروزی انقلاب اسلامی، در پی می‌آید.
● اکتشافات عمده نفت و گاز
اکتشاف ذخایر نفت و گاز در فلات قاره ایران از یک قرن پیش آغاز و بخش عمده‌ای از این ذخایر کشف شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. اکتشاف نفت و گاز در حقیقت پایه و پشتوانه فعالیت‌های بعدی در زنجیره ارزش نفت و گاز است. در دهه دوم انقلاب اسلامی و پس از پایان جنگ تحمیلی، آهنگ فعالیت‌های اکتشافی در کشور به تدریج سرعت گرفت و امکانات بیشتری به آن تخصیص داده شد. کشف میدان گازی پارس جنوبی که یکی از بزرگ‌ترین منابع گازی جهان به شمار می‌رود، کشف میدان‌های عظیم نفتی آزادگان و یادآوران و میدان گازی تابناک، از مهم‌ترین دستاوردهای فعالیتهای اکتشافی در سالهای پس از انقلاب اسلامی هستند. در نتیجه این فعالیت‌های اکتشافی، میزان هیدروکربور مایع قابل استحصال کشور از ۴/۴۱ میلیارد بشکه در سال ۱۳۵۶ به ۲/۱۳۸ میلیارد بشکه در سال ۱۳۸۶ افزایش یافت. همچنین میزان منابع گاز طبیعی کشور نیز از ۲۵/۸ تریلیون مترمکعب در سال ۱۳۵۶ به ۱۳/۲۸ تریلیون مترمکعب در سال ۱۳۸۶ ارتقاء یافت.
● طرح‌های اکتشافی و توسعه‌ای
نظر به ضرورت تسریع در اجرای عملیات اکتشافی نفت، در سال‌های اخیر برای استفاده از همکاری‌های فنی شرکت‌های خارجی در عملیات اکتشاف نواحی مشخص، اقدامات گسترده‌ای به عمل آمد. بلوکهای اکتشافی و اکتشافی ـ توسعه‌ای به شرح زیر است:
مهر(شمال غربی اهواز)، اناران (جنوب غربی ایران)، زواره کاشان (ایران مرکزی)، منیر (جنوب شرقی میدان گچساران)، فارسی(خلیج‌فارس)، توسن (خلیج‌فارس)، ایران‌مهر ـ فروز (خلیج‌فارس)، ساوه (استان مرکزی)، کوهدشت (استان لرستان)، خرم‌آباد (استان لرستان) و گرمسار (استان‌مرکزی).
● توسعه میادین نفت و گاز
همزمان با گسترش فعالیت‌های اکتشافی و افزایش ذخایر نفت و گاز کشور در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، تلاشی چشمگیر در توسعه میادین نفت و گاز همراه با توجه ویژه به توسعه میادین مشترک با کشورهای همسایه، از طریق عقد قراردادهای بیع متقابل و فاینانس و همچنین از محل منابع داخلی شرکت ملی نفت ایران به عمل آمد. با انجام پروژه‌های نگهداشت توان تولید، اجرای طرح‌های توسعه میادین نفتی، احداث و اصلاح کارخانجات نمکزدایی و نیز انجام طرح‌های تولید صیانتی از مخازن شامل برنامه‌های تزریق گاز و آب به میادین نفتی، علاوه بر جبران افت طبیعی تولید مخازن، تلاش فراوان در زمینه تولید نفت خام انجام گرفت.
توسعه میادین گازی در جهت افزایش جایگزینی گاز طبیعی با سوخت‌های مایع و همچنین تزریق گاز در میادین نفتی به منظور افزایش بازیافت نهایی، از دیگر اولویت‌ها و دستاوردهای عمده شرکت ملی نفت ایران در سال‌های پس از انقلاب اسلامی بوده که به این ترتیب میزان تولید گاز طبیعی کشور رشد چشمگیری داشته و از ۴۸‌،‌۱۴۳میلیون مترمکعب در روز در سال ۱۳۵۶ به ۸‌،‌۵۰۵ میلیون مترمکعب در روز در سال ۱۳۸۶ افزایش یافته است. به تبع افزایش تولید گاز غنی، میزان میعانات گازی تولیدی کشور نیز افزایش قابل ملاحظه‌ای نشان می‌دهد. به طوری که میزان تولید مایعات و میعانات گازی از۲‌،‌۱۲هزار بشکه در روز در سال ۱۳۵۶ به ۵‌،‌۴۰۸ هزار بشکه در روز در سال ۱۳۸۶ افزایش یافته است.
● توسعه میدان گازی پارس جنوبی
یکی از مهم‌ترین موفقیت‌ها در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، کشف میدان گازی پارس جنوبی است که جزء بزرگ‌ترین میادین گازی کشف شده در جهان است. با سرمایه‌گذاری‌های فراوان انجام گرفته در چند سال اخیر، در راستای توسعه این میدان و صنایع پایین‌دستی گاز طبیعی و نیز توسعه پرشتاب منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس، امروزه منطقه عسلویه به قطب تامین انرژی در منطقه خلیج‌فارس تبدیل شده است.
در سال ۱۳۶۹ با حفر اولین چاه اکتشافی در این میدان و بر اساس نتایج حاصله از لرزه‌نگاری وجود گاز در آن، تایید شد. وسعت این میدان ۹۷۰۰ کیلومترمربع بخش متعلق به ایران ۳۷۰۰ کیلومترمربع است و بر اساس آخرین برآوردهای انجام شده، ذخیره در جای این بخش حدود ۱۴ تریلیون متر مکعب گاز برآورد شده که معادل ۸ درصد کل ذخایر گازی جهان و ۵۰ درصد ذخایر گازی شناخته شده کشور است. همچنین این بخش از میدان دارای ذخیره‌ای بالغ بر ۱۸ میلیارد بشکه میعانات گازی است.
وجود میدان گازی عظیم پارس جنوبی روی خط مرزی ایران و قطر در خلیج‌فارس و نزدیکی آن به عسلویه، باعث شده ‌است که در مدت زمانی کوتاه ‌ده‌ها میلیارد دلار و صدها میلیارد ریال در این منطقه سرمایه‌گذاری شود تا این منطقه بیابانی به یک تمدن صنعتی تبدیل شود که امروز می‌توان آن را قطب انرژی منطقه نامید.
فعالیت این منطقه گازی، اشتغال ده‌ها هزار نیروی کار را به دنبال داشته است که راه‌اندازی فازهای بعدی این منطقه، رشد و شکوفایی بیشتر اقتصادی این منطقه و سایر مناطق همجوار آن را در بر خواهد داشت. متوسط تولید گاز طبیعی از این میدان در سال ۱۳۸۶، در قالب ۵ فاز، روزانه ۶/۱۲۲ میلیون مترمکعب بوده است.
● گازرسانی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی
در سال‌های پس از انقلاب، گازرسانی در سراسر کشور از رشد چشمگیری برخوردار بوده و افزایش رفاه زندگی مردم را به دنبال داشته است. برخی از دستاوردهای گازرسانی در این سال‌ها به شرح زیر است:
ـ جمع خطوط لوله اصلی انتقال گاز تا پایان سال ۱۳۸۶ به حدود ۲۷ هزار و ۷۰۰ کیلومتر رسیده است.
ـ جمع شبکه‌های توزیع گاز کشور تا پایان سال ۱۳۸۶ به ۱۴۶ هزار و ۷۰۰ کیلومتر افزایش یافته است.
ـ جمع کل مشترکان گاز طبیعی در کشور تا پایان سال ۱۳۸۶ به ۱۰ میلیون و ۱۷۱ هزار مشترک رسیده است.
ـ تا پایان سال ۱۳۸۶ تعداد ۶۵۹ شهر و ۵۷۰۰ روستا از نعمت گاز طبیعی برخوردار ‌شده‌اند.
ـ جمع واحدهای صنعتی و مصرف کنندگان عمده گاز تا پایان سال ۱۳۸۶، بیشتر از ۱۷ هزارو ۶۰۰ واحد بوده است.
● طرح‌های صادرات گاز طبیعی ایران
به دنبال توسعه میادین گازی کشور، کسب سهمی شایسته از صادرات گاز طبیعی در تجارت جهانی گاز از برنامه‌های وزارت نفت است. با هدف ساماندهی فعالیت‌های مرتبط با صادرات گاز طبیعی کشور، شرکت ملی صادرات گاز ایران در سال ۱۳۸۰ تشکیل شد و طرح‌های احداث کارخانه‌های تولید LNG و پروژه‌های صادرات گاز از طریق خط لوله، در این شرکت در حال اقدام است.
● پروژه‌های بخش پتروشیمی
صنعت پتروشیمی از جمله صنایع پایین دستی صنعت نفت و گاز است که نقش مهمی در کسب ارزش افزوده از نفت خام و گاز طبیعی در فرآیند زنجیره ارزش دارد. خوراک صنایع پتروشیمی از محصولات جانبی حاصل از استخراج نفت خام و گاز نظیر مایعات گازی و میعانات گازی، فرآورده‌های پالایشی نظیر نفتا و گاز طبیعی و اتان استحصالی از آن، تامین می‌شود. اغلب خوراک مصرفی مجتمع‌های پتروشیمی توسط شرکتهای ملی نفت، گاز، پالایش و پخش تامین می‌گردد.
صنعت پتروشیمی در ایران از سال ۱۳۴۲ با تاسیس پتروشیمی شیراز آغاز شد و تا سال ۱۳۵۷ مجتمع‌های پتروشیمی رازی، آبادان، کربن اهواز، خارگ و فارابی هم به این صنعت اضافه شد. با ساخت این مجتمع‌ها در سال ۱۳۵۸ ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران به ۵/۴ میلیون تن در سال رسید. این ظرفیت تولید به اندازه‌ای نبود که جایگاه جهانی خاصی به ایران بدهد. در طول سه برنامه اول توسعه، این صنعت از رشد قابل توجهی برخوردار شد و طرح‌ها و پروژه‌های متعددی به بهره‌برداری رسید. در سه ساله اول برنامه چهارم (۸۶ ـ۱۳۸۴) نیز این روند رشد ادامه یافت و با به بهره‌برداری رسیدن مجتمع‌های جدید، ظرفیت اسمی مجتمع‌های موجود پتروشیمی در انتهای سال ۱۳۸۶ به ۲/۳۵ میلیون تن افزایش یافت. میزان تولیدات محصولات پتروشیمی در سال‌های اخیر رشد فزاینده‌ای داشته و در حال حاضر، دستیابی به جایگاه اول منطقه از لحاظ ارزش تولید مواد و کالاهای پتروشیمیایی به منظور ایجاد بالاترین ارزش افزوده از منابع هیدروکربوری کشور، از موارد مطرح شده در چشم‌انداز صنعت نفت و گاز در سند چشم‌انداز بیست‌ساله نظام است.
تحول اساسی که از برنامه سوم توسعه آغاز و همچنان طی برنامه چهارم ادامه دارد و در چشم انداز ۲۰ ساله نفت و گاز نیز پیش‌بینی شده است که استفاده از گاز طبیعی و اتان، به عنوان خوراک مجتمع‌های پتروشیمی ‌باشد.
● بازسازی و نوسازی تأسیسات صدمه دیده میدانهای نفت و گاز از جنگ تحمیلی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و خروج شرکت‌های نفتی خارجی از کشور، کارکنان ایرانی صنعت نفت، مدیریت و اجرای عملیات متنوع این صنعت را در تمامی بخش‌ها اعم از اکتشاف و حفاری، بهره‌برداری، انتقال، پالایش و صادرات برعهده گرفتند و توان و تخصص خود را در اداره موفقیت‌آمیز صنعت نفت ایران به اثبات رساندند.
با آغاز جنگ تحمیلی مراکز، تاسیسات و مجتمع‌های صنایع نفت، گاز و پتروشیمی به عنوان نقاط استراتژیک و حیاتی کشور مورد شدیدترین تهاجمات زمینی و هوایی دشمن قرار گرفت و در این میان به مراکز حیاتی صنعت نفت، آسیب‌های جدی وارد آمد. اما علی رغم تمامی این تهاجمات، صادرات نفت کشور حتی برای یک روز هم قطع نشد و کارکنان توانمند صنعت نفت پس از هر هجوم دشمن، خسارات وارده را در کوتاهترین زمان ممکن بازسازی کردند.
با خاتمه جنگ، عملیات بازسازی و نوسازی صنعت نفت با شتاب و جدیت پیگیری شد و وزارت نفت علی‌رغم محدودیتهای ناشی از اعمال تحریم توسط آمریکا و سایرکشورهای متحد خود توانست با آینده‌نگری و برنامه‌ریزی‌های مناسب، توسعه این صنعت را سامان‌بخشد.
● اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی
با ابلاغ سیاست‌های کلی اصل ۴۴ از سوی دولت و تشکیل ستاد مرکزی و ستادهای فرعی در شرکت‌های مادرتخصصی ( نفت، گاز، پتروشیمی، پالایش و پخش) از مرداد‌ماه سال ۱۳۸۵ کار پیگیری اجرای سیاست‌های اصل ۴۴ در وزارت نفت آغاز شد.
هم‌اکنون ۱۱۲ شرکت در صنعت نفت، شرایط واگذاری به بخش خصوصی را دارند و فضای خوبی برای خصوصی‌سازی شرکت‌های پایین‌دستی صنعت نفت آماده شده است.
● طرح‌های محوری
توسعه پایدار در سطح ملی مستلزم توسعه مناطق نفت‌خیز است و در این خصوص باید با اختصاص بخشی از درآمدهای حاصل از فروش این منابع، بسترهای لازم جهت توسعه پایدار مناطق نفت خیز با ایجاد صنایع پسین و پیشین، احداث مراکز علمی و پژوهشی جهت تربیت نیروی انسانی موردنیاز و ارتقای سطح توانمندی پرسنل این بخش فراهم کرد. علاوه بر این، اقدامات ضروری دیگری برای توسعه و عمران مناطق نفت‌خیز باید انجام پذیرد که بهبود و توسعه زیرساخت‌های موجود از قبیل شبکه‌ها و خطوط ارتباطی، شهرک‌های مسکونی، مراکز خرید و فرودگاه از آن جمله‌اند. به این ترتیب شرایطی فراهم خواهد شد تا به‌جای اتکای بودجه دولت و اقتصادملی به درآمدهای نفتی ( اقتصاد منابع پایه ) با تخصیص بهینه این منابع تجدیدناپذیر، بنیان اقتصاد دانش پایه با محوریت بخش نفت جهت نیل به توسعه پایدار ملی و منطقه‌ای ایجادشود.

منبع : روزنامه اطلاعات