جامعه‌ آماری و نمونه‌گیری در نظرسنجی انتخاباتی

حقیقت آن است که جامعه آماری به‌طور دقیق تعریف نشده است و آنچه که مورد پذیرش همگان قرار گرفته است آن است که همه اشیا و افراد که دارای لااقل یک صفت مشترک (صفت مشخصه) باشند تشکیل جامعه آماری را می‌دهند و بر اساس همین تعریف همین صفت مشخصه جامعه آماری به جامعه محدود و نامحدود تقسیم می شود، مثل جامعه آماری‌ ستارگان هستی و یا انسان‌های روی زمین. یکی نامحدود و ناشناخته و دیگری اگر چه بسیار سخت است دسترسی به همه آن‌ها ولی نامحدود نیست. جامعه آماری یک نظرسنجی انتخاباتی ، جامعه آماری همان انتخابات است و صفت مشخصه این جامعه آماری انسان‌هایی هستند که:
- به سن قانونی رای دادن و انتخاب کردن رسیده‌اند.
- طبق قوانین حاکم بر محل حق انتخاب کردن در آن محل را دارند.
- و قصد شرکت درانتخابات را دارند.
در انتخابات‌های اخیر ایران در چندسال اخیر نظرسنجی‌های صورت می‌گیرد که نتایج بعضی از آن‌ها به کام افراد نامزد خوش نیامده است و یا بعضا ملاک اعتراض قرار می‌گیرد و از سویی افرادی که نظرسنجی می‌کنند نتایج آن‌ با نتایج سایر نظرسنجی‌ها تفاوت می‌کند. وقتی طرفداران گروه الف نظرسنجی می‌کنند همه چیز حکایت از پیروزی گروه الف در انتخابات را دارد و وقتی در همان زمان گروه ب نظرسنجی می‌کند همه چیز حکایت از پیروزی گروه ب را دارد. حتی در درون گروه‌ها افراد با مراجعه به همین نظرسنجی‌ها اعتقاد دارند که مثلا آقا یا خانم شماره ۱ نامزد نشود و اقا یا خانم شماره ۲ نامزد شود. و هر دو نفر نیز حاضر به کنار رفتن نیستند. چون یکی دل به نظرسنجی خوش کرده و دیگری نظرسنجی را قبول ندارد. جدای از مباحث مربوط به انتخابات‌های کشور لازم است هر نامزدی برای آنکه بداند که چقدر نتایج نظرسنجی معتبر است از ابتدا جامعه آماری را درست تعریف کند و اجرا کند.
قبل از انکه بخواهیم وارد بحث جامعه آماری شویم لازم است مساله‌ای که به دنبال نظرسنجی از آن هستیم را درست تعریف و تبیین کنیم. نمی‌توان هر مساله‌ای و یا هدف گنگی را در هر جامعه آماری به تحقیق گذاشت. به این مثال توجه کنید.
در آبان ماه ۱۳۸۷ در یکی از سایت‌های خبری اینترنتی جدید نظرسنجی با این سوال مطرح شده که کدام یک از استانداران زیر موفق‌تر بوده‌اند و سپس نام همه استانداران و استان آن آمده بود.( البته در این نظرسنجی ابتدا نام استانداری که ۳ روز بود منصوب شده بود نیز بود که بعدا و شاید با اعتراض نگارنده به علت بی‌اعتبار بودن این نظرسنجی حذف شد.)
نتایج این نظرسنجی هرچه که باشد فاقد هرگونه ارزشی است. به دلایل زیر
- جامعه آماری یک نظرسنجی اینترنتی کل کاربران رایانه و دسترس به اینترنت در جهان است.
- نمونه آماری کل کاربرانی است که از آن سایت در جهان بازدید می‌کنند.
همین سایت محترم چند روز بعد که نتایج احتمالا یکی از استانداران خیلی پایین و احتمالا مورد اعتراض وی بود را مجددا و به تنهایی مورد ارزیابی قرار داد و نگارنده که اصلا به اندازه یک گندم از وی شناختی نداشتم و فقط برای دیدن نمودار نتایج آن یک گزینه را انتخاب کردم. حال می‌توان گفت وی استاندار ضعیف یا قوی است.
مثلا چگونه فردی در آمریکا- آفریقا و یا نقطه دورافتاده دیگری در باره مسوولی در ایران می‌خواهد قضاوت کند. حتی کاربران داخل کشور هم شناخت کافی نسبت به مسوولان محلی خود ندارند چه رسد که بخواهد آن را با ۲۹ مسوول دیگر بدون داشتن شاخص و مدل علمی مورد ارزیابی و مقایسه قرار داده و بخواهد نظری بدهد. برای همین لازم است که ابتدا مساله درست تعریف شود و اهداف درست دیده شوند و سپس جامعه آماری درستی برای آن تعریف شود. مثلا برای موضوع فوق اساسا یک سایت خبری برای جلب مخاطب خود صلاحیت بررسی موفقیت استانداران را ندارد. موفقیت استانداران را با نظرسنجی در یک جامعه آماری با تعریف نامشخص و بدون داشتن یک مدل برای ارزیابی عملکرد نمی‌توان سنجید. لذا اینگونه نظرسنجی‌ها از اساس غلط و بی‌اعتبار است و نتایج آن هر چه که باشد فاقد ارزش برای قضاوت است.
● در یک انتخابات چگونه باید جامعه آماری را تعریف کرد.
تعریف جامعه آماری در یک انتخابات بسته به نوع انتخابات دارد و هرچه نماینده منتخب از جامعیت بیشتری در کشور برخوردار باشد جامعه آماری وسیع‌تر خواهد شد. جامعه آماری برای انتخابات‌های مرسوم در ایران عبارتند از کل افرادی که به سنی قانونی رای دادن در روز انتخابات رسیده‌ و قصد شرکت در انتخابات را دارند و منطقه جغرافیایی آن به ترتیب عبارت است از:
▪ ریاست جمهوری : کل کشور و تمام ایرانیان خارج از کشور (به عبارتی هر منطقه از جهان که ایرانیان بتوانند آرای خود را رسما و طبق ضوابط قانونی در صندوق آرا بریزند.
▪ مجلس خبرگان: کل یک استان
▪ مجلس شورای اسلامی: کل همان حوزه انتخابیه اعم از شهر و روستا
▪ شورای اسلامی شهر: تمام مناطق تحت پوشش همان شهر
▪ شورایاری: تمام محله‌ها و مناطق تحت پوشش همان محله یا منطقه
حال بینید در کدام یک از نظر سنجی‌های اخیر انتخاباتی در ایران مشخصه فوق در تعریف جامعه آماری مجریان نظرسنجی ملاک عمل قرار گرفته است. آیا می‌توان با نظرسنجی از یک استان در مورد محبوبیت نامزد انتخاباتی ریاست جمهوری قضاوت کرد. مسلما خیر.
در همین انتخابات اخیر ریاست جمهوری آمریکا از پیش مشخص شده بود و قابل پیش‌بینی بود که نتایج هر ایالت به نفع چه کسی بود و حتی مدیران تبلیغاتی احزاب برنامه‌ریزی خود را متمرکز تغییر و یا حفظ آرا مردم در ایالات مختلف می‌کردند. کوچک‌ترین خطای هر نامزد بلافاصله در نظرسنجی نشان داده می‌شد که چقدر باعث ریزش آرا وی و افزایش آرا رقیب شده است. لذا می‌توان گفت نظرسنجی به شرط تعریف درست جامعه آماری و نمونه‌گیری صحیح و انجام آن توسط متخصصان آماری و موسسات معتبر کار می‌کند و به خوبی آیینه جو عمومی حاکم بر قبل از انتخابات است.
● نمونه‌گیری
آنچه که در نظرسنجی اهمیت بسیار دارد روش نمونه‌گیری و اجرای آن است. صحیح آن است که وقتی به همه جامعه آماری دسترسی داریم از روش تمام شماری استفاده شود. لذا نمونه‌گیری از کارکنان یک سازمان که در یک ساختمان قرار دارند و به هر تعدادی که باشند چندان معقول به نظر نمی‌رسد. اما همانکه کارکنان در چند ساختمان و یا استان پراکنده می‌شوند دیگر روش تمام شماری کارایی لازم را برای رسیدن سریع و به موقع نتایج را نخواهد داشت. رسیدن سریع و به موقع به نتایج برای نامزدهای انتخاباتی از اهمیت بسیاری برخوردار است و ستادهای تبلیغاتی باید بدانند که نتایج هر منطقه هم برای نامزد خودشان و همه نامزدهای رقیب به چه شکلی است تا بتوانند برای حفظ و یا تغییر آرا آن در منطقه از طریق روش‌های مختلف تبلیغاتی برنامه‌ریزی کنند. لذا روش تمام شماری به مفهوم عام آن در انتخابات‌ها کاربرد زیادی ندارند.
بهترین روش برای انتخابات‌ها استفاده از روش‌ نمونه‌گیری خوشه‌ای است.
یکی از طرق انتخاب نمونه برای انتخابات ریاست جمهوری به شرح زیر است.
۱) ابتدا هر ۳۰ استان کشور را در نظر گرفت.
۲) دقیقاً دانسته شود که در کشور و هر استان چند شهرستان - شهر - روستا - بخش با چه جمعیتی (دارای حق رای) است.
۳) نسبت جمعیت شهری – روستایی (دارای حق رای) در کل کشور مشخص شود.
۴) نمونه مورد نیاز برای نمونه خود را طبق فرمول‌ها و سایر روش‌ها و همچنین تعداد کل جامعه آماری در نظر گرفته شود.
۵) نسبت نمونه به جامعه محاسبه شود (مثلا ۰.۱ درصد یعنی از هر ۱۰۰۰ نفر یک نفر) مثلا برای انتخابات ریاست جمهوری که احتمالا حدود چهل و پنج میلیون نفر شرکت کننده بالقوه دارد باید ۴۵۰۰۰ نفر جامعه آماری در نظر گرفته شود.
۶) نسبت جمعیت روستایی و شهری برای نمونه‌گیری مشخص شود. مثلا اگر جمعیت شهرنشینی ۶۰ درصد وروستایی ۴۰ درصد است. نمونه آماری باید از ۲۷۰۰۰ نفر شهرنشین و ۱۸۰۰۰ نفر روستایی تشکیل شود.
۷) نسبت جمعیت هر استان به چهل و پنج میلیون نفر کل کشور سنجیده شود. مثلا اگر استان الف یک میلیون نفر (۲.۲۲ درصد کل)بالقوه می توانند در انتخابات شرکت کنند باید به همین نسبت نمونه آماری از استان الف یعنی (۲.۲۲% * ۴۵۰۰۰) یعنی ۹۹۹ نفر انتخاب شوند. نسبت جمعیت شهرنشین و روستایی استان الف را نیز محاسبه نمود و این ۹۹۹ نفر به همان نسبت از این دو گروه انتخاب شوند. اگر همان نسبت ۶۰ به ۴۰ در این استان صادق باشد حدود ۶۰۰ نفر افراد شهرنشین و حدود ۳۹۹ نفر افراد روستایی باید انتخاب شوند.
۸) در این مرحله یک شهر و یک روستای استان به طور تصادفی انتخاب می‌شود.
۹) مجددا باید به توجه به وسعت شهر و روستای منتخب محل جغرافیایی را کوچک‌تر کرد تا بتوان با مراجعه به آن منطقه و نظرسنجی از ساکنین آن به نتایج دست یافت.
صحیح‌تر آن است این کار توسط یک موسسه علمی و توسط دو گروه مختلف بدون اطلاع از نتایج هم و با استفاده از یک متدولوژی علمی انجام شود و بعد نتایج نیز برای بررسی روایی و اعتبار آن با هم مقایسه شود.
انجام مراحل دقیق این نظرسنجی‌ها برای مرتبه اول کمی زمان‌بر است اما در مراحل بعد به سرعت صورت می‌گیرد و افراد دقیقا می‌دانند برای روایی و اعتبار نتایج خود چه کارهایی را با ظرافت‌های علمی خود انجام دهند. از این روست که در انتخابات‌های کشورهای غربی شما متوجه می‌شوید که یک حرکت ناشایست توسط یک نامزد سریعا در جامعه آماری اندازه‌گیری شده و اعلام می‌شود که نتایج فرد را چه میزان کم یا زیاد کرده است. و از این روست که هر چه به روزهای پایانی انتخابات نزدیک می‌شوند رفتار نامزدها معنی‌دارتر می شود. بازنده می‌داند که باید کاری کند که سبد آرایش افزایش یابد و برنده نیز ضمن کنترل جناح رقیب تمام تلاش خود را برای حفظ آرا و پیش‌گیری از غافل‌گیر شدن در دقیقه ۹۰ می‌کند.
و یک سوال باقی می‌ماند آیا یک نظرسنجی اینترنتی برای انتخابات ریاست جمهوری در کشوری مثل ایران معتبر است. به اعتقاد نگارنده نظرسنجی‌های اینترنتی برای مسائل مختلف از جمله انتخابات ریاست جمهوری به دلیل عدم تعریف درست از جامعه اماری و نمونه گیری صحیح فاقد اعتبار کافی و دارای اشکالات زیاد است. اما چون سایت‌های اینترنتی می‌توانند با این کار تنور انتخابات در فضای مجازی را گرم کنند که خود این مساله حائز اهمیت است لذا با رعایت چند نکته اعتبار ان افزایش بیشتری می یابد
۱) هر فرد قبل از رای دادن بداند دقیقا چند نفر در نظرسنجی شرکت و به چه گزینه‌ای رای داده اند.(اکثریت نظرسنجی های اینترنتی این قابلیت را ندارند)
۲) بلافاصله بعد از رای دادن نتایج تجزیه و تحلیل شده و رای دهنده بتواند اثر رای خود را ملاحظه کند.
۳) کاربر حق رای دادن مجدد نداشته باشد. (بسیاری از سایت ها با عدم استقبال از نظر سنجی بار دیگر اجازه می دهند فرد رای مجدد بدهد.)
۴) از نتایج آن هیچ گونه تفسیری له یا علیه نهاد یا کسی نشود. ( برخی سایت‌ها خیلی علاقه دارند از این موضوع بهره برداری کنند.)
آنچه که در فوق به عنوان تعریف جامعه آماری و نمونه‌گیری آمد اشارتی بیش نبود و فقط برای آنکه خواننده بداند چقدر نتایج نظرسنجی‌ها دارای اهمیت و معتبر است و همچنین بداند که نتایج کدام نظرسنجی معتبر است و کدام نظرسنجی نیست و همانگونه که در متن نیز اشاره شد، این مهم باید موسسات تخصصی علمی با داشتن کارشناسان مجرب و آموزش دیده صورت گیرد. به عنوان نمونه کیفیت و کمیت پرسش‌های نظرسنجی، خصوصیات پرسش‌کننده و شرایط پرسش شونده و مسائلی از این قبیل همگی در نظرسنجی حائز اهمیت است که هر کدام از آن‌ها می‌تواند موجب جهت‌گیری خاصی برای تغییر پاسخ واقعی افراد شود. این مهم باید به موسسات علمی، بی‌طرف و غیردولتی که نمونه آن را شخصا در کشور نمی‌شناسم سپرده شود و شایسته است اساتید محترم دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی روی این مهم سرمایه‌گذاری جدی نمایند.

علی مصطفی روزبه

منبع : سایت الف