هایکو

با وجود تمام انکارها، شعر خطاب نشدن‌ها و ندیدن‌ها، هایکو همچنان جذاب است و این جذابیّت تا بدان حد است که امروزه هایکو در هیچ‌جای دنیا و در هیچ زبانی، دست‌کم در میان اهل سخن واژه‌ای بیگانه نیست.
با این‌که در زادگاهش فروتر از مرتبت تانکا و رنگا برای سخنوران است، اما بیرون از ژاپن خال سیاه صورت زیبای شعر ژاپن است که ما را به سوی شرقی‌ترین کشور دنیا می‌کشاند، آنجا که به اعتقاد چینیان باستان «ریشه و خاستگاه خورشید» بود. با این‌همه هایکو چیست و راز جذابیت آن چیست؟
هایکو ـHaiku ـ متشکل از دو کانجی‌ِ «های» ـ Hai ـ به معنی بازیگر، هنرمند، هنرپیشه... و «کوُ» ـ Ku ـ به معنی یک قسمت از جمله یا شعر (معادل بیت در فارسی) است. در توضیح هایکو در دائره‌المعارف مشهور «کوجی‌ئِن» این‌گونه آمده است:
«شعری کوتاه در قالب هفده هجا به شکل ۵-۷-۵. مطلع آغازین قالب شعری رنگا را اخذ کرده و در آن فصل واژه و کیره‌جی وارد شده است. این نام بعد از حرکت انقلابی ماسائوکا شیکی در هایکای در اواسط دورة میجی (۱۸۶۸-۱۹۱۲) گسترش یافت و معمول شد. قبل از دورة اِدو (۱۶۰۰-۱۸۶۷) آن در برگیرندة مطلع آغازین هایکای هم بود. همراه با تانکا دو جریان قالب شعری کوتاه در ادبیات ژاپن هستند. نظریه‌هایی هم وجود دارد که قالب و فصل واژه آن را نفی می‌کند.»
در این‌جا به توضیح و شرح هریک از این‌ها خواهم پرداخت.
● هجا در شعر ژاپنی:
شعر در زبان ژاپنی هجابندی می‌شود و قالب شعری بر اساس تعداد هجاها تعریف می‌شود، چنان‌که گفته می‌شود هایکو هفده هجایی به صورت ۵-۷-۵ است و تانکا ۳۱ هجایی به صورت ۵-۷-۵-۷-۷. در زبان ژاپنی به جز حرف «ن» که گاه ساکن است، تمام حروف به یاری حروف صدادار بلند یا کوتاه بعد خود تلفظ می‌شود و هیچ‌کدام ساکن نمی‌شود. هایکویِ زیر از کوبُتا مانتارو (۱۸۸۹-۱۹۶۳) نحوة هجا بندی شعر در زبان ژاپنی را نشان می‌دهد:
A/ki/ka/ze/ya پنج هجا
Mi/zu/ni/o/chi/ta/ru هفت هجا
So/ra/no/i/ro پنج هجا
▪ ترجمه:
بادِ پاییز
افتاده در آب
رنگِ آسمان
این‌که چرا تعداد هجاهای پنج و هفت انتخاب شده است؟ هنوز هم در بین محققین ژاپنی بحث‌ها ادامه دارد اما شناخته‌شده‌ترین توضیحی که وجود دارد این است که آن امری کاملا طبیعی و بر اساس لذت شنیداری بردن ژاپنی‌ها است.
● رِنگا و هایکای:
در مورد خاست‌گاه و سرچشمة هایکو، همه‌کس می‌داند که آن بر گرفته از مطلع آغازین رِنگا یا هایکای است. هرچند قدمت رِنگا را تا کتاب «مان‌یوشوُ» هم پیش می‌برند اما به طور کلی رِنگا قالب شعری است که در اوایل قرن پانزدهم میلادی شکل گرفت. تعداد هجاهای آن همانند تانکا ۳۱ هجا و به صورت ۵-۷-۵-۷-۷ بود، در آن فصل واژه به کار می‌رفت و سرشار از استعارات و تشبیه‌های شاعرانه بود. یک قرن بعد از رِنگا قالب شعری دیگری درست همانند رِنگا به نام هایکای شکل گرفت که در آن نیز از فصل واژه استفاده می‌شد. تفاوت عمدة رِنگا با هایکای از لحاظ محتوا بود، به‌خصوص که در هایکای از استعارات و تشبیهات به هیچ عنوان استفاده نمی‌شد. رِنگا و هایکای را به دو قسمت (۵-۷-۵) و (۷- ۷) تقسیم می‌کردند که به قسمت اول آن هوکّوُ و به قسمت دوم آن آگه‌کوُ گفته می‌شد. در قرن نوزدهم و با حرکت انقلابی که ماسائوکا شیکی در هایکای ایجاد کرد قسمت اول یعنی هوکّوُ به نام هایکوُ خوانده شد و از آن زمان به بعد نام هایکو و قاعدة هفده هجا بودن بر آن ماند.
● کیره‌جی:
معنی لغوی آن حرف جداکننده یا بُرنده است و اشاره به حرفی دارد که در وسط یا انتهای رِنگا، هایکای یا هایکوُ می‌آید و به قسمت جداشده (پنج هجایی یا هفت هجایی) وجود مستقل می‌دهد. برای مثال هایکویِ معروف باشو را نگاه کنید:
Fu/ru/i/ke/ya
Ka/wa/zu/to/bi/ko/mu
Mi/zu/no/o/to
▪ ترجمه:
برکة قدیمی
صدایِ جهیدنِ غوکی
در آب
در این هایکو کیره‌جی حرف «Ya» به معنی «و» است. کیره‌جی‌ها معمولاً حروفی هستند که به آخر اسامی اضافه می‌شوند، گاهی دارای معنی «و» گاهی بی‌معنی هستند. مسألة بسیار مهمی که باید به آن اشاره کرد این است که در کتابت هایکو در زبان ژاپنی دیده نمی‌شود که آن را به صورت سه سطری بنویسند، حال این‌که در تمامی کتب ترجمه‌شده، هایکو را به صورت سه سطری می‌نویسند. این احتمالاً بدان جهت است که ویژگی ۵-۷-۵ بودن هایکو را به زبان ترجمه بیان کنند. در دورة موُروماچی (۱۳۹۲-۱۵۷۳) معمولاً هجده هجایی می‌گفتند که یک هجا کیره‌جی بود و بعضی هایکوهای ماتسوئو باشو (۱۶۴۴-۱۶۹۴) نیز هجده هجایی است که یک هجای آن دربرگیرندة کیره‌جی است.
● فصل‌واژه:
در جستجوی سرچشمة یک رود به سنگی عظیم یا کوهی برخورد می‌کنیم که در آنجا رود اصلی دو شاخاب می‌شود و می‌پنداریم که به سرچشمه رسیده‌ایم اما در واقع چنین نیست. در «رِنگا را سرچشمة هایکو» دانستن، به‌واقع همین‌گونه است و حال آن‌که باید سرچشمة هایکو را در چیزی بزرگتر جستجو کرد و آن جز دیدگاه خاص ژاپنی‌ها در برابر طبیعت نخواهد بود. بر خلاف دیدگاه ماتریالیستی غرب که فرد را از طبیعت جدا می‌کند، دیدگاه ژاپنی طبیعت را برادر یا خواهر فرد و شخص را با طبیعت، سازواره‌ای واحد می‌شمارد. در برخورد با اکثر ژاپنی‌ها، آنها خود را از «ژاپن، کشور شکوفه‌های گیلاس» معرفی می‌کنند. این دیدگاه در برابر طبیعت، بی‌شک خاست‌گاه اصلی هایکو است که به مرور زمان قواعد دیگر آن شکل گرفته است. فصل‌واژه حضور چشم‌گیر این دیدگاه در برابر طبیعت در هایکو و کلمه‌ای است که اشاره به زمان و فصل ظهور هایکو دارد. به طور کلی فصل‌واژه‌ها به چهار فصل اصلی بهار، تابستان، پاییز و زمستان و گاهی روزهای آغازین سال اشاره دارد. برای نمونه کرم ابریشم، تاب، پروانه و... بهارواژه؛ زنجره، هلو و... تابستان‌واژه؛ ماه، خیزران، آخوندک و... پاییزواژه و مرغ باران، برف و... زمستان‌واژه هستند. در گاه‌شماری قدیم ژاپن هر فصل به شش قسمت و هر قسمت فصل دارای سه دسته فصل‌واژة مجزا یعنی در مجموع هفتاد و دو فصل‌واژة مجزا برای سال بود.
فصل‌واژه تنها یک کلمة سادة نشان‌گر یکی از چهار فصل نیست، بلکه یک نیاز در هایکو است که هایکو را از حالت صرف یک تصویر ساده در زمان فراتر می‌برد و آن را با گذشته و خاطرات ارتباط می‌دهد. ماه پاییزواژه است. بیان کلمة ماه در هایکو در حقیقت ما را با تمام گذشته‌ای که ماه در آن هست، پیوند می‌دهد.
اگر قرار است هایکو به زبانی دیگر سروده شود، چون عملاً ترجمة هفده هجایی و در قالب ۵-۷-۵ امکان ندارد، پس تنها باید در زمینة فصل‌واژه و دیدگاه به طبیعت مورد تقلید قرار گیرد. این بسیار مهم و سازنده خواهد بود.
● ماتسوئو باشو:
باشو بی‌شک مشهورترین هایکوسرایِ ژاپن ـ البته در نگاه دقیق‌تر او هایکای سرا ـ بود و هایکوی «برکة کهن» او معروف‌ترین هایکوی طول تاریخ است. نام اصلی او ماتسوئو موُنه‌فوُسا است و در سال ۱۶۴۴ در ئوُئه‌نو و در خانواده‌ای دهقان متولد شد. بعد از مرگ ارباب خود به کیوتو و بعد به ادو ـ توکیوی امروزی ـ رفت و در نزد اساتید مختلف به کسب دانش پرداخت. در سال ۱۶۸۰ سرپناهی علفی به نام باشوآن برای اقامت خود و شاگردانش ساخت که لقب باشو از اینجا به او داده شد. از این سال او و شاگردانش به سیر و سیاحت در گوشه و کنار ژاپن پرداختند و او بیشترین اشعار خود را به سبک هایکای در این سفرها سرود. کتاب «باریکة راه ولایات» او که حاصل سفرهای اوست بهترین اثر او و در بردارندة بیشترین هایکای‌های اوست. باشو در سال ۱۶۹۴ در گذشت.
ماسائوکا شیکی:
در سال ۱۸۹۳ ماسائوکا شیکی مقاله‌ای درباره هایکو در مجلة «ژاپن» چاپ و انقلابی در هایکوی ژاپنی پدید آورد. او در سال ۱۸۶۷ در شهرستان ماتسوُیاما به دنیا آمد. او بعد از استخدام در مجلة ژاپن، مقالاتی در زمینة هایکو نوشت. در سال ۱۸۹۲ کتابی با نام « تقسیم‌بندیِ هایکو» نوشت که در آن برای اولین بار نظریة تقسیم‌بندی هایکو بر اساس فصل‌واژه را مطرح کرد که هنوز هم در چاپ کتاب‌های هایکو بکار می‌رود. بعد از آن او در کتابی با نام «وراجی‌های باشو» به انتقاد از باشو پرداخت و نام هایکو و قالب هفده هجایی (۵-۷-۵) را برای آن برگزید. نظریه‌های شیکی سرآغاز هایکوی مدرن ژاپنی شد و با تأسیس مجله هایکوی «هوتوتوگیسوُ» به سردبیریِ شیکی، هایکوی مدرن با سرعت پیشرفت کرد. شیکی خیلی زود و در حالی‌که تنها سی و پنج سال داشت در گذشت.
● هایکوی مدرن:
نظریة شیکی سرآغاز هایکوی مدرن ژاپن شد. مجله «هوتوتوگیسوُ» هم که در ابتدا در شهرستان ماتسوُیاما منتشر می‌شد به توکیو آمد و نقش بسیار مهمی در گسترش هایکو ایفا کرد. سبک‌ها و گروه‌های پیشرو زیادی بوجود آمدند و نظریه‌های مختلفی نیز ارائه شد. حتی فصل‌واژه و هفده هجا بودن هایکو هم زیر سؤال رفت و شاعرانی به سرودن هایکویِ بدون فصل‌واژه و وزن اقدام کردند. معروف‌ترین این شاعران هوسایی (۱۸۸۵-۱۹۲۶) و سانتوکا (۱۸۸۲-۱۹۴۰) بودند.
● جهانی شدن هایکو:
اندک‌زمانی پس از آن‌که شیکی درگذشت، ترجمة هایکوُ به زبان‌های انگلیسی، آلمانی و فرانسوی آغاز شد. اولین مترجمین هایکو استادان مدعو دانشگاه توکیو بودند که در برخورد با فرهنگ ژاپن متوجه غنای آن شدند و در برگشت به کشورشان ترجمة آثار ادبی ژاپن و از جمله هایکو را شروع کردند. مجموعة هایکوهای ترجمه‌شده خیلی زود تأثیری شگرف بر ادبیات کشورهای مختلف گذاشت. از شاعران و نویسندگان مشهور که به اقرار خودشان از هایکو الهام گرفته‌اند می‌توان به پاول الوآر (۱۸۹۵-۱۹۵۲)، ازرا پاوند (۱۸۸۵-۱۹۶۵)، تی اِس الیوت (۱۸۸۸-۱۹۶۵)، رابیندرانات تاگور (۱۸۶۱-۱۹۴۱)، اوکتاویو پاز (۱۹۱۴-۱۹۹۸) و ... اشاره کرد.
● جذابیت هایکو:
گسترش شگفت‌وار هایکو در جهان را نتیجة سه ویژگی عمده آن می‌دانند: نخست آن‌که هایکوُ پایان ندارد. چیزی به عنوان نتیجه در خود ندارد. هایکو یک روزنه برای ورود است. این آزادی در برداشت معمولاً جذابیت دارد. دوم آن‌که هایکوُ بیان ادبیِ ذن است. علاقة روزافزون به ذِن با گسترش هایکو در جهان همزمان بوده است. سوم سادگی و رهایی هایکو از صنایع ادبی است. سادگی هایکوُ باعث شده است تا هیچ‌کس از نزدیک شدن به آن هراسی نداشته باشد.
در دفترچه‌های یادداشت به جا مانده از سربازان درگیر در جنگ جهانی دوم، اشعار زیادی به سبک هایکو دیده می‌شود. گفته می‌شود در ژاپن بیمارستانی وجود دارد که بیماران مبتلا به برخی بیماری‌های روانی را با هایکوُ درمان می‌کنند. در یک بررسی در سابقة افرادی که خودکشی کرده‌اند، مشخص شد صدها مورد از این افراد شعر شاعران سبک‌های آزاد را مطالعه کرده‌اند، در حالی‌که به ندرت کسی بود که هایکو بخواند و خودکشی کند.
هایکوُ بسیار ساده و کوتاه است، در عین حال می‌تواند پیونددهندة آدمی با طبیعت باشد. برای جنگجویان امروزی که گرفتار نبرد کسب منفعت، سود و شهرت در جهان سرتا پا سوداگری معاصر هستند، بی‌شک هایکو، این شعر کوتاه، گریزگاهی خواهد بود تا برای دمی، جزئی از طبیعت باشند.
▪ Kankasaya / Iwani shimihairu / Seminokoe
سکوت
در جانِ صخره‌ها
آوایِ زنجره‌ها
باشو
▪ Harukaze ya / T&#۲۷۵;naga ushite / Ietooshi
باد بهاری
موج شکنِ طولانی
خانه در دوردست
یوسا بوُسون (۱۷۱۶-۱۷۸۳)
▪ Maki o waru / im&#۳۳۳;to waru / fuyugomori
هیزم می‌شکند
خواهر کوچکم تنها
تمام زمستان در خانه
ماسائوکا شیکی
▪ Seki wo shitemo hitori
سرفه هم که می‌کنم
تنهایم
هوسای (نمونة هایکوی بدون وزن)

قدرت الله ذاکری

منبع : سورۀ مهر