‏بررسی عوامل ترک روش های پیشگیری از بارداری مراجعه کنندگان به مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرعباس در سال ۱۳۷۸

توسعه و تداوم روش های پیشگیری از بارداری به عنوان یک استراتژی مهم برای کنترل رشد بی رویه جمعیت از ضرورت های انکارناپذیر است. مطالعه حاضر یک مطالعه توصیفی تحلیلی است که به منظور بررسی عوامل ترک روش های پیشگیری از بارداری در مراجعین مراکز بهداشتی درمانی انجام یافته است. واحدهای مورد پژوهش را ۱۰۰۰ نفر از زنان مراجعه کننده تشکیل دادند که سابقه حداقل یکبار قطع روش پیشگیری از بارداری را داشتند. نتایج نشان داد که بیشترین علت ترک قرص های ترکیبی، نورپلانت، DMPA و IUD بروز عارضه جسمی و روانی بوده و در مورد کاندوم، قرص شیردهی و روش منقطع، عدم اطمینان و توصیه کادر بهداشتی و پزشک بود. ۸۸ درصد زنان از روش های پیشگیری از بارداری دیگر استفاده می کردند و ۱۲ درصد آنها از حاملگی پیشگیری نمی کردند. میانگین مدت استفاده از نورپلانت، IUD، قرص، کاندوم و آمپول بترتیب ۵/۳۴ ماه، ۵/۳۳ ماه، ۳/۲۰ ماه، ۸/۱۴ ماه و ۳/۱۳ ماه بود. با توجه به کوتاه بودن میانگین مدت استفاده از روش های پیشگیری و توزیع علل منجر به قطع به نظر می رسد که لازم است مراجعین قبل از انتخاب روش مورد معاینه دقیق تری قرار گرفته و امکانات لازم در این زمینه فراهم گردد.
● مقدمه:
رشد جمعیت از مشکلات قابل توجه ساکنان کره زمین است و بخش اعظم رشد جمعیت در کشورهای در حال توسعه آسیا، امریکای لاتین و افریقا می باشد. جمعیت این نواحی چهار پنجم کل جمعیت دنیا است. بر اساس آمارهای موجود در معاونت بهداشتی استان هرمزگان در سال ۱۳۷۸، میزان رشد جمعیت استان ۶۵/۱ درصد بود در حالیکه نرخ رشد جمعیت کشور در همین سال ۴۱/۱ بود و از جمعیت واجدالشرایط تنظیم خانواده شهر بندرعباس فقط ۵۲ درصد تحت پوشش برنامه تنظیم خانواده بودند.روش هایی که بطور موقت از بارداری جلوگیری می کنند و در مراکز بهداشتی درمانی در اختیار مراجعه کنندگان قرار می گیرند عبارتند از:
▪ انواع قرص های خوراکی ترکیبی و قرص های حاوی پروژسترون
▪ نورپلانت
▪ IUD
▪ کاندوم
▪ آمپول پروژسترونی
محمدزاده و همکاران به نقل از کمالیان می نویسند که تقریبا" روزانه ۹۱۰۰۰۰ حاملگی در دنیا اتفاق می افتد که نیمی از حاملگی ها بدون برنامه قبلی می باشند و یک سوم آنها ناخواسته بوده که در مواردی اقدام به سقط جنین می گردد. در رابطه با علل حاملگی های ناخواسته، تحقیقی در سال ۱۳۷۵ در شهرستان گناباد انجام گرفت و نتایج آن نشان می داد که در ۹/۳۶ درصد زنان، حاملگی ناخواسته ناشی از عدم استفاده از وسایل با روش های پیشگیری مناسب بود. یافته های پژوهشی که از سال ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۶ در امریکا انجام گرفت، نشان داد زنانی که از قرص های ضدبارداری استفاده می کردند و قرص را ترک نموده بودند ۴۶ درصد به علت عوارض جانبی قرص های پیشگیری از حاملگی بود.
نتایج مطالعه زنان روستایی اصفهان به منظور بررسی علل قطع استفاده از روش های مطمئن پیشگیری از بارداری در سال ۱۳۷۵، نشان می داد که ۹/۳۰ درصد از زنان به علت بروز عارضه جسمی یا روانی قرص پیشگیری از بارداری را ترک نمودند . در بررسی که توسط رمضان زاده و همکاران سال ۱۳۷۱ در تهران انجام گرفت مهمترین دلیل قطع استفاده از نورپلانت اختلال قاعدگی ذکر شد.
● مواد و روش ها:
جمعیت مورد مطالعه را زنان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرعباس که روش پیشگیری از بارداری خود را ترک نموده بودند تشکیل می دادند.تعداد ۱۰۰۰ نمونه بصورت چند مرحله ای و با استفاده از روش های طبقه ای و خوشه ای انتخاب شد. دو منطقه شهرداری بعنوان دو طبقه بطور تصادفی ۸ مرکز بهداشتی درمانی واقع در نواحی شهرداری بعنوان خوشه ها انتخاب و در مدت نمونه گیری مراجعه کنندگانی که روش پیشگیری از بارداری را ترک نموده بودند انتخاب شدند.ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه بود که توسط پرسشگران تکمیل شد. پرسشگران پرسنل شاغل در همان مراکز بهداشتی درمانی بودند.
● نتایج:
دامنه سنی زنان مورد بررسی بین ۱۵ تا ۵۲ سال با میانگین ۸/۲۷ و انحراف معیار ۲/۶ سال بود. تعداد فرزندان ۱ تا ۱۱ نفر با میانگین ۷/۲ فرزند به ازا هر مراجعه کننده و انحراف معیار ۷/۱ فرزند بود. میانگین فرزندان دختر در هر خانواده (۲۵/۱+) ۲/۱، میانگین فرزندان پسر(۱/۱ +) ۴/۱ بود. میانگین تعداد حاملگی (۹/۱+) ۹/۲ بود. ۱/۱۷ درصد زنان مورد بررسی بیسواد و ۷/۴ درصد دارای تحصیلات دانشگاهی بودند. میزان سواد بیشتر زنان مورد بررسی در سطح ابتدایی بود (۶/۳۰ درصد). ۹۷ درصد زنان خانه دار بودند ومیانگین سن ازدواج( ۲/۳ ±) ۲/۱۸ سال بود.میانگین سن شوهران (۲/۷ ±) ۱/۳۳ سال بود. ۹ درصد شوهران بیسواد و ۸ درصد دارای تحصیلات دانشگاهی بودند. میزان سواد بیشتر شوهران در سطح راهنمایی بود (۸/۲۹ درصد) و بیشتر شوهران کارمند بودند (۵/۳۰ درصد).
جدول شماره ۱: توزیع فراوانی مهمترین علل منجر به قطع استفاده از قرص ترکیبی در مراجعین به مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرعباس در سال ۱۳۷۸
جدول شماره ۲: توزیع فراوانی مهمترین علل منجر به قطع استفاده از IUD در مراجعین به مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرعباس در سال ۱۳۷۸
روش پیشگیری فعلی و قبلی
۹/۸۷ درصد زنان مورد بررسی از نوعی وسیله پیشگیری از حاملگی استفاده می کردند و ۱/۱۲ درصد آنان از هیچ وسیله پیشگیری استفاده نمی کردند. ۳۱ نفر (۳/۲۶ درصد) از ۱۱۸ نفری که از هیچ روش پیشگیری استفاده نمی کردند بیش از ۳ فرزند داشتند.
● روش پیشگیری فعلی در ۵/۳۳ درصد زنان قرص، در ۱۹ درصد کاندوم، در ۱۵ درصد IUD در ۱۰ درصد آمپول و در۹ درصد روش های موقت دیگر بود و فقط ۴/۱ درصد اقدام به بستن لوله کرده بودند.
مدت استفاده از روش پیشگیری در ۳۴ درصد زنان بین ۶ _ ۱ ماه، ۹/۲۴ درصد بین ۱۲ _ ۷، ۶/۹ درصد بین ۱۸ _ ۱۳ ماه، ۱۰ درصد بین ۲۴ _ ۱۹ ماه، ۵/۲ درصد بین ۳۰ _ ۲۵ ماه، ۸/۴ درصد بین ۳۶ _ ۳۱ ماه، ۹/۰ درصد بین ۴۲ _ ۳۷ ماه، ۷/۴ درصد بین ۴۸ _ ۴۳ ماه، ۶/۰ بین ۵۴ _ ۴۹ ماه و در ۷/۸ درصد بیش از ۵۴ ماه بود. میانگین مدت استفاده از قرص ۳/۲۰ ماه (۸/۲۱ ±) میانگین مدت استفاده از کاندوم ۸/۱۴ ماه (۱/۲۰ ±) میانگین مدت استفاده از IUD ۵/۳۳ ماه(۵/۲۶ ±)، میانگین مدت استفاده از نورپلانت ۵/۳۴ ماه (۸/۲۱ ±) میانگین مدت استفاده از قرص شیردهی ۷ ماه (۵/۴ ±)، میانگین مدت استفاده از روش منقطع ۹/۲۱ ماه (۴/۲۴ ±) و میانگین مدت استفاده از آمپول ۴/۱۳ ماه (۱۲ ±) بود.
● مهمترین علل منجر به قطع روش پیشگیری
جداول شماره های ۱،الی ۷ توزیع فراوانی و درصد مهمترین علل منجر به قطع روش پیشگیری را به ترتیب در مصرف کنندگان قرص IUD، کاندوم، قرص شیردهی، آمپول، نورپلانت و روش منقطع نشان می دهد. ۸/۷ درصد زنان مایل به داشتن فرزند دیگر بودند. ۳/۹ درصد به علت حاملگی ناخواسته روش پیشگیری را ترک کرده بودند که به ترتیب در حین استفاده از روش منقطع، کاندوم، قرص شیردهی، IUD و قرص ترکیبی، حامله شده بودند. جدول شماره ۸ تعداد حاملگی های ناخواسته، میزان شکست هر روش را نشان می دهد. کمترین میزان شکست مربوط به استفاده کنندگان از DMPA بود.
جدول شماره ۳: توزیع فراوانی علل منجر به قطع استفاده از کاندوم در مراجعین به مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرعباس در سال ۱۳۷۸
جدول شماره ۴: توزیع فراوانی و درصد علل منجر به قطع استفاده از قرص شیردهی در مراجعین به مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرعباس در سال ۱۳۷۸
جدول شماره ۵: توزیع فراوانی و درصد علل منجر به قطع استفاده از DMPA در مراجعین به مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرعباس در سال ۱۳۷۸
جدول شماره ۶: توزیع فراوانی و درصد علل منجر به قطع استفاده از نورپلانت در مراجعین به مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرعباس در سال ۱۳۷۸
جدول شماره ۷: توزیع فراوانی و درصد علل منجر به قطع استفاده از روش منقطع در مراجعین به مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرعباس در سال ۱۳۷۸
جدول شماره ۸: توزیع فراوانی انواع روش های پیشگیری، حاملگی ناخواسته حین استفاده از هر روش و میزان شکست روش ها
● بحث:
یافته های این پژوهش نشان داد که ۸۸ درصد زنان مورد بررسی از یک روش پیشگیری از بارداری استفاده می کردند و۱۲ درصد (۱۱۸ نفر) از بارداری جلوگیری نمی کردند که ۳/۲۶ درصد (۳۱ نفر) از این زنان بیش از سه فرزند داشتند. نتایج تحقیقی در زنان روستایی اصفهان در سال ۱۳۷۵ نشان داده که ۶/۸۲ زنانی که روش بارداری را ترک کرده بودند از روش بارداری دیگر استفاده می کردند.مدت استفاده از روش پیشگیری در مورد انواع روش ها متفاوت بود. بیشترین میانگین مدت استفاده در استفاده کنندگان از نورپلانت (۵/۳۴ ماه) و IUD (۵/۳۳ ماه) بوده است. با توجه به اینکه بیشتر استفاده کنندگان (۱/۳۴ درصد) فقط بین ۱ _ ۶ ماه بطور مداوم از روش پیشگیری استفاده کرده و بعد آن را ترک نموده بودند، مشاوره و بررسی بیشتر مراجعین توسط نیروهای متخصص می تواند به تداوم بیشتر استفاده از روشهای پیشگیری منجر شود. هر چند که ۹/۶۰ درصد افراد اظهار نمودند که از عوارض احتمالی روش ها آگاهی داشته اند و ۹/۷۱ درصد از آنها روش پیشگیری را به توصیه پرسنل بهداشتی انتخاب نموده بودند.
مهمترین (۵۵ درصد) علت قطع استفاده از قرص بروز عارضه جسمی بود. یک بررسی در امریکا نشان می دهد که ۴۶ درصد از زنان به علت عوارض جانبی قرص را ترک نموده بودند. مهمترین (۸/۶۶%) علت قطع استفاده از نورپلانت هم بروز عارضه جسمی (اختلال قاعدگی، سردرد، افزایش وزن) بود. بررسی انجام شده در تهران مهمترین علت قطع استفاده از نورپلانت را اختلال قاعدگی نشان می دهد. یافته های این پژوهش نشان داد که بزرگترین عاملی که باعث خارج کردن IUD گردیده خونریزی (۵۷ درصد)، کمردرد و عفونت رحمی بود. تحقیقی در زنان روستایی اصفهان نیز علت ترک استفاده از IUD را عارضه جسمی گزارش نمود. این مطالعه نشان داد زنانی که شوهران آنها از کاندوم استفاده می کردند با خطر حاملگی بیشتری مواجه بودند و بیشترین عامل (۲۳ درصد) ترک استفاده از کاندوم، توصیه کادر بهداشتی و حاملگی ناخواسته بود. میزان شکست کاندوم در این مطالعه با میزان شکستی که در مطالعات علمی ذکر شده، مطابقت ندارد و این اختلاف شاید به دلیل عدم استفاده صحیح از آن باشد که لزوم آموزش را در این زمینه یادآوری می کند. این آموزش می تواند به صورت دفترچه ای راهنما در اختیار استفاده کنندگان از کاندوم قرار گیرد.در این مطالعه بیشترین (۷۴ درصد) علت قطع استفاده از DMPA بروز عارضه جسمی، روانی (اختلال قاعدگی، سردرد و افسردگی بود که با نتایج انجام شده در اصفهان مطابقت دارد.

فاطمه گل خواجه _ مربی، عضو هیئت علمی گروه مامایی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان
منابع و ماخذ
۱. هوارد. س، تایلور. باروری و جمعیت، ترجمه زهرا انصاری، علی ناصری، چاپ اول، تهران، مرکز نشر دانشگاهی ۱۳۶۸، ص ۴۱
۲. محمدزاده، زهرا. مهدیزاده، مرتضی. سلیمانی، بهرام. علل قطع استفاده از روش های پیشگیری از بارداری در زنان روستایی اصفهان در سال ۱۳۷۵، پژوهش در علوم پزشکی، سال دوم، شماره ۳.
۳. محمدپور، علی. بررسی علل حاملگی های ناخواسته در شهرستان گناباد. مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد. سال دوم، شماره ۷
۴. رمضان زاده_فاطمه، فلاحسیان-معصومه. موید محسنی-سکینه: بررسی میزان کارآیی و عوارض احتمالی نورپلانت به عنوان یک روش کاشتنی پیشگیری از حاملگی در ایران. طب و ترکیه ۱۳۷۷. شماره ۲۸.
۵. ویلسون، رابرت، ترجمه نوری، علی. بیماریهای زنان و زایمان . شهر آب _ ۱۳۷۰
۶. حلم سرشت-پریوش، دل پیشه- اسماعیل: جمعیت و تنظیم خانواده – چهر – ۱۳۷۹ (۱۰۵)
۷. Rosenberg M, Wough M. Oral contraceptive discontinuation: A prospetive evaluation of frequency and reasons. Am J Obstet Gynecol. ۱۹۹۸;۱۷۹(۳):۵۷۷-۵۸۱.

منبع : مجله پزشکی هرمزگان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان