مقایسه دو الگوی توسعه صنعت نفت

زیربنای اصلی برنامه‌ریزی بلندمدت توسعه صنعت نفت کشور، شناخت الگوی موجود و مطلوب توسعهٔ این صنعت است. در این مقاله به معرفی دو الگوی متفاوت برای توسعه صنعت نفت پرداخته شده:
● دو الگوی توسعه صنعت نفت
بدون شناخت چشم‌اندازها و اهداف و شرایط رسیدن به آنها، نمی‌توان راهبرد درستی برای رشد صنعت نفت پیش گرفت و این مجموعه عظیم صنعتی را به طور هماهنگ و منسجم به مقصود رسانید. منظور از الگو، طرح کلی و ساختاری است که این صنایع توسعه خود را مطابق آن برنامه‌ریزی کرده و شکل داده‌اند. بررسی ساختار صنعت نفت در کشورهای مختلف جهان، دو الگوی مختلف را نشان می‌دهد. این دو مدل عبارتند از:
۱) الگوی توسعه مبتنی بر بهره‌برداری
۲) الگوی توسعه مبتنی بر تکنولوژی
الگوی نخست که بخش اعظمی از کشورهای نفت‌خیز جهان، صنعت نفت خود را مطابق آن پایه‌ریزی کرده‌اند، بر اساس بهره‌برداری از مخازن نفت و گاز به وسیله سرمایه خارجی و تکنولوژی وارداتی قرار دارد. اما الگوی دوم، مبتنی بر ایجاد قابلیت‌ها و زیرساخت‌های تکنولوژیکی بهره‌برداری از مخازن نفت و گاز و ایجاد ارزش افزوده به وسیله انجام فعالیت‌های مهندسی، ساخت تجهیزات و امور فنی در کنار استفاده از منافع بهره‌برداری یا مستقل از آن است.
پاسخ به مسئله الگوی مطلوب توسعه صنعت نفت ایران، مستلزم شناخت این مدل‌ها و زیرساخت‌های آن است. بررسی این دو الگو، تصویر روشنی از الگوی مطلوب توسعه صنعت نفت در اختیار ما قرار می‌دهد.
ما در قسمت اول این مقاله دو الگوی نامبرده را تشریح می‌کنیم. و در قسمت دوم، به بررسی الگوی مطلوب توسعه صنعت نفت در ایران و زیرساخت‌های آن می‌پردازیم.
۱) الگوی توسعه مبتنی بر بهره‌برداری
الگوی توسعهٔ مبتنی بر بهره‌برداری، به‌وسیله بسیاری از کشورهای نفت‌خیز دنیا دنبال می‌شود. هدف از این توسعه، تولید ارزش افزوده از فروش نفت خام یا گاز طبیعی است. برای تحقق این هدف، کشورهای مذکور، سرمایه و تکنولوژی خارجی را به صورت قراردادهای مشارکت، خدماتی یا امتیازی استخدام می‌کنند و عایدات فروش نفت را با طرف صاحب فنآوری و سرمایه تقسیم می‌نمایند.
برای شناخت بهترین الگو، بایستی سطوح مختلف زنجیرهٔ تکنولوژی تا بازار را بشناسیم؛ این سطوح عبارتند از:
▪ سطوح بهره‌برداری،
▪ تعمیر و نگهداری،
▪ نصب و راه‌اندازی،
▪ مهندسی ساخت،
▪ طراحی،
▪ تحقیق و توسعه و غیره.
با توجه به این سطوح باید گفت که کشورهایی که از الگوی توسعه مبتنی بر بهره‌برداری تبعیت می‌کنند، سعی در ورود به سطوح بالاتر همچون تحقیق و توسعه، طراحی و غیره نداشته و تمرکز روی سطوحی مانند بهره‌برداری و تعمیر و نگهداری است. هر چند در صنعت نفت این کشورها، مراکز تحقیقاتی یا شرکت‌های مهندسی نیز فعالیت می‌کنند اما نقش عمده‌ای در طرح کلی صنعت و تامین تکنولوژی و انجام کلان پروژه‌ها ندارند. (شکل ۱)
ویژگی‌های کلی این الگو عبارتند از:
الف) تامین تکنولوژی و سرمایه از منابع خارجی.
ب) شبکه‌های بزرگ و پیچیده بهره‌برداری از مخازن نفتی.
ج) اداره شبکه عظیم صنعت با مشارکت شرکت‌های بین‌المللی یا به طور مستقل.
د) گسترش، بهینه‌سازی و تامین تجهیزات به وسیله شرکت‌های خارجی.
صنعت نفت ایران مثال روشنی از مدل توسعه مبتنی بر بهره‌برداری است. غالب فعالیت‌های توسعه‌ای در این صنعت به وسیله سرمایه و تکنولوژی‌های خارجی انجام می‌‌گیرد و درصد عمده کالا و تجهیزات مورد نیاز این صنعت نیز از خارج تامین می‌شود. کشورهای نفت‌خیزی مانند عربستان سعودی، کویت، قطر و عراق نیز از این الگوی توسعه پیروی می‌کنند. به همین دلیل، پس از نزدیک یک قرن سابقه در این صنعت هنوز نمی‌توانند مستقلاً از منابع عظیم نفت و گاز خود بهره‌برداری کنند.
البته در همین سطح بهره‌برداری نیز اداره شبکه بهره‌برداری شامل تاسیسات استخراج، فرآورش، انتقال و صادرات نفت، نیازمند زیرساخت‌های انسانی و سازمانی توسعه یافته‌ای است که بدون آنها چرخ این صنعت به گردش نمی‌افتد. این زیرساخت‌ها عبارتند از:
الف) نیروی انسانی ماهر خصوصاً تکنسین‌های با تجربه
ب) مدیریت توانمند و متخصص
ج) سازماندهی منظم، منضبط ( نظام‌مند و قاعده‌مند)
د) شبکه تامین به موقع نیازهای مالی، تجهیزات و قطعات و تکنولوژی‌های مورد نیاز.
حتی اینگونه زیرساخت‌ها نیز در اکثر کشورهای مبتنی بر الگوی بهره‌برداری، مانند ایران به طور درونزا رشد نکرده‌اند و لذا غالباً ناسازگاری‌هایی با شرایط فرهنگی و روش‌های مدیریتی کشورها مشاهده شده و صنعت نفت در این کشورها معمولاً گرفتار مشکلات اداری، انحصارات دولتی و بهره‌وری پایین می‌باشد.
معایب این الگو، هزینه زیاد تولید، وابستگی اقتصادی و سهم بالای صاحبان فناوری از درآمد فروش نفت است. این معایب معمولاً به دلیل ارزش افزوده زیاد حاصل از فروش نفت خام و ناکارآمدی نظام ارزیابی و نظارت، در کشورهایی که این الگو را پیاده می‌کنند، مورد توجه مسئولان قرار نمی‌گیرند.
۲) الگوی توسعه مبتنی بر تکنولوژی
گروهی از کشورها، توسعه صنعت نفت خود را بر اساس توسعه تکنولوژی یعنی توان علمی، مهندسی و طراحی و توسعهٔ بومی در بخش‌های فنی اکتشاف، تولید و فرآورش نفت قرار داده‌اند.
این کشورها کوشیده‌اند زیرساخت‌های نهادی و انسانی لازم برای انجام فعالیت‌های مهندسی، توسعه‌ای و ساخت تجهیزات در برخی رشته‌ها را نیز ایجاد کرده و به این وسیله منافع بیشتری استحصال کنند یا در انجام پروژه‌های سایر کشورهای نفت‌خیز سهیم شوند.
صنعت نفت در این کشورها بخشی از پیکرهٔ جامعه توسعه‌یافته آنها را تشکیل می‌دهد و یک صنعت پیشرو و لوکوموتیو توسعه سایر صنایع و تکنولوژی‌ها محسوب می‌شود. این صنعت در راستای ماموریت تامین انرژی و تضمین امنیت آن، دستیابی به تکنولوژی پیشرفته با تکیه بر این تکنولوژی‌ و در این صنعت، را به عنوان یک هدف استراتژیک دنبال می‌کند؛ در واقع کشورهای توسعه‌یافته سرمایه‌گذاری در مناطق نفت‌خیز جهان، عملاً تامین مطمئن انرژی خود را ضمانت می‌کنند.
شرکت‌های بین‌المللی نفتی که مطابق این الگو در دنیا توسعه‌ یافته‌اند، همواره از بزرگترین و سودآورترین بنگاه‌های اقتصادی جهان بوده‌اند. این شرکت‌ها به وسیله تامین منابع مالی و فناوری مورد نیاز طرح‌های توسعه‌ای کشورهای نفت‌خیز و مشارکت در انجام این طرح‌ها، سود سرشاری به دست می‌آورند.
سهم این بنگاه‌ها از درآمد نفت در موارد زیادی به مراتب از کشورهای صاحب منابع نفت بیشتر است. وابستگی تکنولوژی کشورهای نفت‌خیز به صاحبان فناوری، این کشورها را ناگزیر از پذیرش قراردادهایی می‌کند که بخش اعظم ثروت نفتی خود را به این شرکت‌ها بدهند و در چنبره سلطه فنی آنها زندگی کنند.
اگر کشوری بخواهد از این الگو پیروی کند، باید از سطوح بهره‌برداری تا طراحی و تحقیق و توسعه، همه را مورد توجه قرار دهد. استراتژی توسعه شرکت‌های نفتی در این ممالک، بایستی مبتنی بر ارتقای سطح تکنولوژی، نوآوری و افزایش بهره‌وری یا به طور کلی ارتقای مزیت رقابتی در بازار باشد.
خصوصیات کلی کشورهایی که این استراتژی را دنبال می‌کنند عبارت است از:
۱) دارای شرکت‌های خدمات مهندسی توانمند
۲) دارای مراکز مالی و اعتباری که قابلیت تامین سرمایه‌های عظیم توسعه‌ای صنعت نفت را دارا ‌باشند.
۳) دراری دارای مراکز تحقیق و توسعه پویا
۴) دارای شبکه عظیم و بهره‌ور صنایع تامین کننده قطعات و تجهیزات، صنایع بهره‌برداری تبدیلی و فرآورش نفت.
لذا پیاده‌سازی این الگو، نیازمند وجود طیف وسیعی از شرکت‌ها و فعالیت‌ها در این کشورها است. وجه مشترک این شرکت‌ها، نگرش به تکنولوژی به مثابهٔ ابزار اصلی حضور در بازار رقابت و کسب درآمد یا تامین مطمئن انرژی است. البته هر شرکتی بنا به اقتضای خود می‌کوشد تا با دستیابی به این امر خود را آماده حضور در بازار کند یا حضور خود را دوام بخشد. بنابراین هرچند شکل کلی این الگو همه این مراکز را در بر می‌گیرد اما هر کدام نسبت به اهداف تعریف شده و جایگاه خود تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند.
الگوی توسعه تکنولوژی مزیت‌های زیادی نسبت به الگوی پیشین دارد. از جمله: (جدول ۱)
۱) ارزش افزوده زیاد
۲) ایجاد رونق اقتصادی به سبب شبکه گسترده تأمین نیازهای خدماتی و تکنولوژیکی صنعت نفت
۳) تضمین امنیت تأمین انرژی برای کشورهای فاقد معاون نفت و قطع وابستگی
۴) ایجاد اشتغال

منبع : شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران