اهدای خون، تجدیدحیات

در دو دهه اخیر تعداد اهداكنندگان خون، همچنین دفعات اهدای خون توسط هر اهداكننده
در بسیاری از كشورها كاهش یافته است، این درحالی است كه نیاز به خون كم نشده است.
اما یك نمونه بسیار خوب درمورد جذب اهداكنندگان برای اهدای خون، شهر كوچك «زگد» در جنوب مجارستان است كه به ازای هر ۱۰۰۰ نفر در این شهر ۸۶ نفر خون اهدا می كنند. اگرچه ممكن است كه چنین آمار درخشانی در نقاط دیگری هم وجود داشته باشد، اما به این نكته هم باید اشاره كرد كه بعضی از شهرها و كشورها برای رسیدن به آمار ۵ ، ۱۰ ، ۲۰ ، ۳۰ یا ۴۰ اهداكننده در ۱۰۰۰ نفر جمعیت به شدت تلاش می كنند.
● تاریخچه انتقال خون در پزشكی
نخستین مورد انتقال خون ثبت شده مربوط به قرن هفدهم است كه یك پزشك فرانسوی به نام ژان باپتیست دنیس، خون یك بره را به انسان تزریق كرد، اما متأسفانه این كار موفق نبود و درمان موفق به وسیله خون از زمانی شروع شد كه گروه های خونی كشف شدند و مسأله سازگاری خونی مطرح گردید.
گلبول های قرمز برای نخستین بار در سال ۱۶۵۸ میلادی شناسایی و تعریف شدند و حدود ۲۵۰ سال طول كشید تا گروه های خونی A،B، AB،O شناسایی شدند و بعد از آن آنتی ژن Rh كشف شد كه براساس آن افراد را به دو گروه Rh مثبت و Rh منفی تقسیم كردند. امروزه می توان انواع گروه های خونی و بیش از صدنوع زیرگروه را دقیقاً تشخیص داد.
در جنگ جهانی اول (۱۹۱۸-۱۹۱۴ میلادی) برای نخستین بار استفاده از خون ذخیره شده شروع شد. اما تأسیس نخستین بانكهای بزرگ خون و بانكهای خون صلیب سرخ تا سال ۱۹۳۰ میلادی طول كشید، از آن زمان بود كه تلاش برای تأمین خون سالم شروع شد و این تلاش تا امروز ادامه داشته و در رأس تمام فعالیت های انتقال خون قرار دارد.
دغدغه تمام سازمان های انتقال خون تهیه خون سالم و كافی است. این امر تنها با جذب و حفظ اهداكنندگان داوطلبی كه با انگیزه خداپسندانه و بشردوستانه خون اهدا می كنند، امكانپذیر می شود.
به روشنی ثابت شده است كه هیچ مقاومت و بی میلی یا پندار منفی نسبت به اهدای خون در جامعه وجودندارد. دربسیاری از موارد، افرادی هستند كه تاكنون خون اهدا نكرده اند چون كسی از آنها نخواسته بوده كه خون اهدا كنند و با وجود پیشرفت های چشمگیر جهان امروز در زمینه ارتباطات و تبادل اطلاعات هنوز هم اهداكنندگان بالقوه ای وجود دارند كه از آنها برای اهدای خون دعوت نشده است. امروزه كشورهای پیشرفته و درحال توسعه هردو با كمبود خون مواجه هستند.
از زمانی كه تزریق خون در امر درمان بیماران، موردتوجه قرار گرفت سرویسهای خدمات خونی در سراسر دنیا اقدامات زیادی جهت تأمین خون سالم در جریان انتقال خون انجام داده اند كه برخی از آنها عبارتند از:
- شناسایی اهداكنندگان كم خطر
- خونگیری از اهداكنندگانی كه داوطلبانه، با انگیزه خداپسندانه و بشردوستانه خون اهدا می كنند
- مستمرسازی اهداكنندگان داوطلب
- آموزش همگانی در زمینه اهمیت اهدای خون و عوامل خطرزایی كه باعث معافیت اهداكنندگان از اهدای خون می شوند
- استفاده از روش های مطمئن برای انتخاب اهداكنندگان براساس معیارهای تعریف شده شامل مشاوره پزشكی قبل از اهدای خون، معاینه بالینی و مشاوره با همه اهداكنندگان در هر نوبت اهدای خون
- روش های مطمئن جمع آوری خون برای جلوگیری از آلودگی باكتریایی
- بررسی و آزمایش همه واحدهای خون اهدایی از جهت وجود یا عدم وجود عوامل بیماری زا
- استفاده از خون فقط زمانی كه جایگزین های دیگری وجود نداشته باشد.
با وجود همه این اقدامات نمی توان از سالم بودن خون صددرصد مطمئن بود و خون هم مانند یك داروی قوی دارای عوارض جانبی از قبیل واكنش های انتقال خون و یا انتقال عفونت ها است.
● اهداكنندگان كم خطر
اهداكننده كم خطر، اهداكننده ای است كه امكان آلوده بودن خون او به بیماری های عفونی كم است.
اگر اهداكنندگان مستقیم و اتولوگ را درنظر نگیریم می توان اهداكنندگان را به سه گروه كلی تقسیم كرد:
- اهداكنندگان حرفه ای یا پولی
- اهداكنندگان جایگزین (فامیل یا دوستان)
- اهداكنندگان داوطلب
براساس شواهد مختلف در بسیاری از كشورهای دنیا اهدای خون حرفه ای و جایگزین كنار گذاشته شده و اهدای خون فقط به صورت داوطلبانه انجام می شود و برخی دیگر از كشورها نیز درحال تلاش برای رسیدن به این هدف هستند و ثابت شده كه اهداكنندگان داوطلبی كه به طور مستمر خون اهدامی كنند كم خطرترین و سالم ترین اهداكنندگان هستند.
● اهمیت خون
خون برای ادامه زندگی انسان حیاتی است و نیازهای ضروری همه بافت ها و اعضای بدن به وسیله خون تأمین می شود. بنابراین بدون وجود خون، بافت ها و اعضای بدن از بین می روند. در بدن یك فرد سالم حدود ۲۵ میلیارد گلبول قرمز وجوددارد و این سلول ها دائماً درحال تولید هستند.
بدون وجود خون هیچ نوزادی نمی تواند متولدشود. خون در رحم مادر اكسیژن و موادغذایی موردنیاز را به جنین می رساند و برای مقابله با بیماری ها، جنین از سیستم دفاعی خون مادر بهره می برد.
▪ حدود ۴۵ درصد از خون شامل اجزای زیر است:
- گلبولهای قرمز
- گلبولهای سفید
- پلاكت ها
و بقیه یعنی درحدود ۵۵ درصد از كل حجم خون، پلاسما است. پلاسما بخش مایع خون است كه سلول ها درآن شناورند.
گلبول های قرمز كه باعث ایجاد رنگ قرمز خون می شود، اكسیژن را از ریه ها گرفته و به بافت ها می رساند و سپس دی اكسید كربن حاصل از مصرف اكسیژن در بافت ها را به منظور تخلیه از بدن به ریه ها منتقل می كند. آهن عامل كلیدی در ساخت هموگلوبین است از این رو زمانی كه بدن با كمبود آهن مواجه می شود آنمی (كم خونی) و اختلال در حمل اكسیژن، برای فرد ایجاد می شود.
گلبول های سفید از بدن درمقابل بیماری ها دفاع می كنند و در هنگام عفونت پادتن (آنتی بادی) تولیدمی كنند.
پلاكت ها با چسبیدن به جدار آسیب دیده عروق خونی، به تجمع فاكتورهای انعقادی برای مهار خونریزی در محل آسیب كمك می كنند.
پلاسما مایعی است كه سلول ها، پروتئین ها، فاكتورهای انعقادی و مواد شیمیایی را حمل می كند.
گاهی در جریان جراحتها (تروما) خونریزی به قدری شدید است كه بدن قادر به جایگزین كردن پلاسما نیست و گاهی هم كمبود یا اختلال در كاركرد بعضی اجزای خون وجود دارد. ازجمله در بیماری هموفیلی كه انعقاد خون انجام نمی گیرد. درمواردی هم ممكن است به علت كمبود فاكتورهای سازنده در مغز استخوان، هموگلوبین كافی تولید نشود كه در بیشتر این موارد نیاز به تزریق خون و یا فرآورده های خونی وجوددارد. تمامی فرآورده های خونی در نجات جان انسان ها اهمیت دارند.
● نقش خون در درمان
از تزریق خون درجراحی های مختلف، تروماها، خونریزی های گوارشی و زایمان، به منظور جایگزینی خون از دست رفته استفاده می شود.
در بعضی از بیماری های ارثی مانند تالاسمی و آنمی سیكل سل (بروز تغییرات در شكل گلبول های قرمز) كه باعث اختلال كاركرد و درنتیجه تخریب گلبولهای قرمز می شوند، این بیماران هم برای جبران كم خونی خود، بطور مداوم نیاز به تزریق خون سالم دارند.
خون موردنیاز برای انتقال خون باید توسط افراد سالم اهداشود. خون نه تنها یك بافت زنده بلكه دارای قابلیت ساخت مجدد است و در افراد سالم این قابلیت بیشتر است.
بنابراین بدون ترس ازاین كه اهدای خون مستمر باعث ضعف، ناتوانی جنسی یا پیری زودرس شود، می توان با اهدای خون خود، زندگی را به دیگران اهداكرد.
● عفونت های قابل انتقال توسط حشرات خونخوار
نقش خون در سلامتی افراد به قدری مهم است كه اگر اختلالی درآن ایجاد شود می تواند بركل بدن فرد تأثیرگذار باشد. بسیاری از انگل ها و ویروس هایی كه صدها میلیون انسان را آلوده می كنند به وسیله حشرات خونخوار از فردی به فرد دیگر منتقل و از راه خون به همه قسمت های بدن منتقل می شوند. برخی از این عفونت ها باعث ایجاد آنمی و یا خونریزی شدید گشته و ممكن است نیاز به تزریق خون باشد.
● فرآورده های خونی
درحال حاضر در سازمان های انتقال خون كه امكانات و منابع محدودتری دارند، عمدتاً از خون كامل استفاده می شود اما تهیه فرآورده های خونی از خون كامل هم امروزه بسیار موردتوجه قرارگرفته است. اكثراً بیماران با توجه به شرایط بالینی فقط به یك نوع فرآورده خونی نیاز دارند. بنابراین با تهیه فرآورده های خونی این امكان به وجود می آید تا از یك واحد خون كامل برای تعداد بیشتری از بیماران استفاده شود.
▪ فرآورده های خونی شامل:
- گلبول های قرمز متراكم
- پلاكت تغلیظ شده
- پلاسمای تازه منجمد
- كرایو پرسیپیتیت
▪ مشتقات پلاسما شامل:
- ایمونوگلوبولین ها
- فاكتورهای انعقادی
خون و فرآورده های خونی برای پیشگیری از حالاتی كه منجر به پیدایش عوارض شدید یا مرگ و میر می شود، بكار می روند.
از فرآورده های خونی در هر لحظه برای نجات جان انسان هایی كه در معرض خطر هستند استفاده می شود ازجمله ایمونوگلوبولین ها كه در درمان اختلالات سیستم ایمنی مورداستفاده قرار می گیرند. بسیاری از بیماران هموفیلی اگر فاكتورهای انعقادی (مثل فاكتور۸) را كه فرآورده های مشتق شده از پلاسما هستند، بموقع دریافت نمایند می توانند زندگی عادی داشته باشند. علی رغم موفقیتهای صورت گرفته در امر انتقال خون نباید فراموش كرد كه مراكز انتقال خون سازنده خون نیستند و درتمام جوامع بشری خون فقط از افراد سالم جامعه تأمین می شود.
● خون، یك منبع كمیاب
خون یك منبع ملی است و تأمین ذخایر خون كافی و سالم برای همه بیماران، وظیفه دولت هاست. در بسیاری از نقاط دنیا هنوز هم خون كافی برای همه بیماران نیازمند به خون وجودندارد. سالیانه درحدود ۷۵ میلیون واحد خون در سراسر دنیا اهدا می شود. اما هنوز هم از هر ۵۰۰ هزارزن بارداری كه سالیانه در سراسر دنیا به علت عوارض بارداری می میرند ۱۵۰ هزارنفر، بویژه در كشورهای درحال توسعه، به علت كمبود خون و فرآورده های خونی از بین می روند.
گمان می رود كه درحدود ۸۰ درصد از جمعیت دنیا تنها به ۲۰ درصد از ذخایر خونی سالم دسترسی دارند. یكی ازمهمترین علل كمبود ذخایر خونی، كمبود اهداكنندگان داوطلب مستمر است.
به نظر می رسد اگر فقط ۵ درصد ازكل جمعیت (واجدشرایط اهدای خون) به طور مستمر خون اهدا كنند، ذخایر خونی كافی برای تأمین نیاز جامعه خواهیم داشت.
درحال حاضر بسیاری از كشورهای پیشرفته برای رسیدن به این هدف درحال تلاش هستند. اما در بسیاری از كشورهای درحال توسعه این رقم كمتر از یك است.
بنابراین چنانچه درهمه جوامع ۵ درصد از كل جمعیت، داوطلبانه و با انگیزه خداپسندانه خون اهداكنند ،ذخایر كافی برای نیاز جامعه خواهیم داشت.

دكتر امیرسادات افسری ‎پژوهشگر علوم پزشكی بالینی

منبع : روزنامه ایران