سرمایه مرده فقرا

هرناندو دوسوتو بنیانگذار و رئیس موسسه آزادی و دموکراسی در شهر لیما، پایتخت کشور پرو است. مجله اکونومیست این موسسه را یکی از دو گروه مهم از کارشناسانی در جهان می داند که در مورد مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مشورت می دهند و اظهار نظر می کنند. چندی پیش، مجله تایم دوسوتو را یکی از پنج نوآور برجسته آمریکای لاتین در قرن بیستم معرفی کرده است. او متولد پرو است و به عنوان یک اقتصاددان در سازمان تجارت جهانی و همچنین به عنوان مدیر ارشد اجرائی یکی از بزرگ ترین شرکت های مهندسی در اروپا خدمت کرده است. دوسوتو یک استاد معمولی در رشته اقتصاد نیست، بلکه در حال حاضر یکی از مجرب ترین اقتصاددانان جهان است که توانسته با پیشنهادات عملی خود، بر نحوه تصمیم گیری سیاستمداران تاثیرات قابل ملاحظه ای بگذارد.
دوسوتو با انتشار کتاب «راه دیگر» در سال ۱۹۸۶ برای نخستین بار شهرت بین المللی کسب کرد. این کتاب که در واقع نمایشنامه ای بود همنام گروه چریکی طرفدار مائو در پرو تحت عنوان راه درخشان تحسین گسترده حامیان آزاد سازی اقتصادی را برانگیخت که این برنامه را جانشین مقبول راهبردهای رشد تحت رهبری دولت می دانستند. در این رابطه، دوسوتو مشروحا به موانع اداری از نوع کافکا در پرو نگاه می کند که فقرای کشورهای درحال توسعه هنگام عبور از راه های رسمی لاجرم با مقاومت نهادهای دولتی روبه رو می شوند.
وی استدلال می کند که هزینه های بالای پیوستن به اقتصاد رسمی، فقرا را به سوی بخش غیررسمی سوق می دهد و این حرکت هزینه های خاص خودش را در محیط فراقانونی یا خارج از قانون ایجاد می کند. ضمنا فقرا را انسان هایی عقلایی و کاردان می داند که با درآمدهای خیلی پایین، زندگی را در شرایط بسیار سختی می گذرانند. به همین علت، تاکید او بر وجود مقررات کمتر و ساده تر از جانب دولت و اتکا بیشتر بر حکومت قانون راهکاری است که می تواند شرایط زندگی را برای فقرا آسان سازد.
کتاب حاضر با توجه به این پایه فکری بر یک نقصان خاص نظام غیررسمی مالکیت، یعنی عدم شناسایی گسترده حقوق مالکیت که به عقیده او، شدیدا فرآیند توسعه اقتصادی در این کشورها را محدود می نماید تکیه دارد. تز اساسی این کتاب بیان می کند که فقرا در کشورهای درحال توسعه، با وجود فقر خود، دارایی های قابل ملاحظه ای در قالب خانه های آلونکی و همچنین کسب و کارهای فراقانونی خود دارند که به دلیل فقدان سند و شناسایی رسمی حقوق مالکیت آنها توسط دولت تماما سرمایه بیکار یا مرده تلقی می شود. اگر به فقرا امکان دسترسی به نظام کارآمد رسمی مالکیت داده شود، آنها می توانند ظرفیت بالقوه سرمایه راکد خود را در جهت تقویت استعداد کارآفرینی خود به کار گیرند.
در بررسی روابط تک علتی میان تاریخ و توسعه، امکان خطا وجود دارد و می توان در مورد تخمین های دوسوتو از میزان تاثیر اصلاحاتی که پیشنهاد می کند تردید کرد، اما در عین حال این کتاب چند مسئله مهم را که برای درک همگان از فرآیند توسعه اقتصادی ضروری است، مطرح می کند. کتاب به طور خاص در مورد ایران کاربرد دارد زیرا این کشور از عدم امنیت حقوق مالکیت رنج برده و وضعیت کنونی بخش مالی آن هم چندان مطلوب به نظر نمی رسد. اساسی ترین سوالی که دوسوتو تلویحا مطرح می کند رابطه بین نهادها و توسعه اقتصادی است.
البته می توان استدلال کرد که وجود نهادهای قانونی با کیفیت بالا به همان اندازه که معلول رشد اقتصادی است علت آن نیز محسوب می شود. اگر رابطه علیت معکوس شود، هنوز با این استدلال هماهنگ است که نهادها، تاثیر تعیین کننده ای بر درآمد ها دارند، فرضیه ای که در کارهای تجربی فراوان به اثبات رسیده است. در این رابطه توجه به دو هشدار ضروری است.
نخست باید بین تحریک رشد اقتصادی و تدوام آن تفکیک قائل شد که مورد دوم به مراتب بیشتر از اولی به توسعه نهادهای هماهنگ بستگی دارد. دوم، باید از این اعتقاد که بررسی حقوق مالکیت پیچیده به صورت ترکیبی از اجزاء ساده امکان پذیر است احتراز شود.تعبیری که نهادهای رسمی حمایت از حقوق مالکیت را به عنوان سیاست نهایی توسعه در نظر می گیرند. در واقع، کتاب دوسوتو مستعد چنین برداشتی است.
اساسا دوسوتو بر نوع خاصی از توسعه نهادها، یعنی توسعه نظام های مالکیت خصوصی رسمی، تاکید می کند. همچنین او بر دارایی های حقیقی فقرا که در قالب خانه ها و کسب و کارهای غیررسمی آنها موجود است و اینکه شناسایی رسمی این حقوق مالکیت چگونه می تواند سرمایه بیشتری را برای رشد اقتصادی خلق نماید، تمرکز می کند. یک جنبه مهم نظام های مالکیت کارآمد، افزایش حمایت از حقوق مالکیت است. واضح است که اگر اقتصادی برانگیزه فعالیت فردی و کارگزاران خصوصی برای انباشت سرمایه تکیه کند، سرمایه گذاران باید احساس ایمنی کنند و امنیت مالکیت شرط ضروری برای تداوم رشد اقتصادی است.
این شرط اساسی در بسیاری از کشورهای درحال توسعه از جمله ایران به صورتی که انتظار می رود، عمل نمی کند. در این کشور، از نقطه نظر تاریخی عدم امنیت مالکیت تا اندازه ای به علت غیررسمی بودن ترتیباتی است که حقوق مالکیت را اداره می کند و نهایتا ناشی از عدم کارآیی نظام قضائی و عدم احتراما به قانون است. در ایران قدرت اقتصادی معمولا از قدرت سیاسی ناشی شده و بنابر این موقتی و ناامن بوده است. در این رابطه، موارد خاص حاجی میرزا آقاسی و سپس رضا شاه که هریک در دوران قدرت خود با جبر و زور هزاران روستا را به تملک خود درآوردند، آشکارترین و نه استثنایی ترین نمونه های تاریخی هستند.
بعد از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران، تمامی ملی کردن ها در صنایع، مصادره های شتابزده و تصرف بعضی از زمین ها به طور محسوس امنیت حقوق مالکیت را زیر پا گذاشت. میزان توزیع مجدد ثروت که از طریق اشکال مختلف سلب مالکیت، بعد از انقلاب اسلامی اتفاق افتاد در تاریخ معاصر ایرانی بی سابقه بوده و آثار منفی آن بر سرمایه گذاری بخش خصوصی برای مدت زمان طولانی احتمالا ادامه خواهد یافت.
مسلما شعار های انقلابی خشن مانند سرمایه دار فئودال و زالو صفت، به میزان کمتری به گوش می رسد اما هنوز فضای نااطمینانی که از یک طرف ناشی از تغییرات پیش بینی نشده در مقررات و تعدد بخشنامه های دولتی و از طرف دیگر به دلیل رقابت غیرعادلانه تر برابر افراد و سازمان های ذی نفوذ سیاسی می باشد، سرمایه گذاری خصوصی را احاطه کرده است. هنوز این اعتقاد گسترده وجود دارد که بخش خصوصی سرمایه گذاری های تولیدی بلند مدت را به نفع سرمایه گذاری های کاذب کوتاه مدت فدا می کند.
ظهور جمهوری اسلامی تحولاتی را به وجود آورده که تحلیل دوسوتو را به طور خاص به ایران مربوط می سازد. قبل از انقلاب اسلامی، با وجود مهاجرت های زیاد از روستاها به شهرها، شهرک های آلونک نشین، در مقایسه با جایگاه خاص آنها در شهرهای بزرگ در جنوب آسیا و آمریکای لاتین، پدیده ای نسبتا نادر در اطراف شهرهای بزرگ ایران بودند.
از نگاه دوسوتو مهم این است که رشد اقتصادی نیاز به پیشرفت های موازی در کیفیت نهادهایی دارد که پشتوانه بازارهای در حال گسترش هستند. تا زمانی که بخش عمده ای از جمعیت در حیطه اقتصادی رسمی قرار دارند ولی به دلیل وجود مقررات اداری بی شمار به نظام مالکیت رسمی دسترسی ندارند، دامنه ادغام و توسعه بازارها محدود است.
ارزش روش دوسوتو در شناسایی او از سهم بالقوه ای است که انرژی کارآفرینی و دارایی های کنونی قفل شده فقرای در حاشیه مانده می تواند در ایجاد ثروت داشته باشد. البته زمانی که آنها از تار و پود بخش خارج از قانون آزاد بشوند. نوآوری تحلیل دوسوتو در این کتاب ۳۲۷ صفحه ای این است که او فقرا را به عنوان مسئله مشاهده نمی کند بلکه به عنوان بخشی از راه حل تلقی می نماید.

هرناندو دوسوتو
ترجمه؛ فریدون تفصلی
ناشر؛ نی
چاپ اول؛ ۱۳۸۵
۱۱۰۰ نسخه

منبع : روزنامه کارگزاران