مجموعه تاریخی فرهنگی «گلستان»

مجموعه ارگ تاریخی تهران كه كاخ گلستان در آن قرار گرفته، در دوران صفویه ساخته شد و در دوران زندیه به مقر كریم‌خان زند تبدیل شد، در دوره قاجاریه قصر پادشاهان این سلسله شد، در دوران رضا خان محل تاجگذاری وی و در دوران محمد‌رضا خان محل پذیرایی از میهمانان خارجی شد. پس از پیروزی انقلاب نیز همچون سایر عمارت‌های سلطنتی به صورت موزه درآمد.
مجموعه كاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران، محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و كهن‌ترین بناهای پایتخت دویست ساله ایران است.
سابقه تاریخی ارگ سلطنتی كه محدوه مكانی تاریخی آن از شمال خیابان و میدان امام خمینی (سپه) از سمت غرب خیابان خیام، از شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ است، به روزگار صفویه باز می‌گردد.
شاه طهماسب اول صفوی (۹۳۰ ـ ۹۸۴) نخستین پادشاهی بود كه در سفرهای خود به قصد زیارت مقبره حضرت عبدالعظیم دستور داد بارویی به طول یك فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود. پس از او شاه عباس صفوی در قسمت شمالی «حصار طهماسبی» چهار باغ و چنارستانی احداث نمود كه بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا كرده و عمارات مقر سلطنتی را در داخل آن ساخته، ارگ نامیدند.
در اواخر عهد صفوی، تهران گاه مقر موقت دربار شاهان صفوی قرار می‌‌گرفت و حتی شاه سلیمان (۱۰۷۷ تا ۱۱۰۵ هـ .ق) كاخی در این شهر برای خود بنا نهاد، ولی امروز اثری از بناهای دوره صفوی باقی نمانده است.
كهن‌ترین بناهای موجود در مجموعه گلستان، «ایوان تخت مرمر» و «خلوت كریمخانی» متعلق به دوران كریمخان زند است. وی در نبردهای خود بر ضد محمد حسن قاجار در سال ۱۱۷۲ هـ . ق تهران را مركز اردوكشی خود قرار داد و پس از پیروزی در این جنگ در دیوان‌خانه قدیم تهران كه در زمان شاه سلیمان ساخته شده بود بار عام داد و با عنوان وكیل‌الرعایا حكومت ایران را در دست گرفت.
به فرمان او در تابستان‌ همان سال حصار ارگ مجددا احیا شد و یك دسته حرم‌خانه و خلوت‌خانه و عمارت دارالحكومه در داخل آن بنا شد و در تابستان سال بعد (۱۱۷۳) كه اردوی خود را به چمن سلطانیه (زنجان) منتقل نمود، دستور داد یك دست عمارت خاصه و دیوان‌خانه بزرگ به سبك ساسانی و باغی در جنب آن بنا نمایند.
پس از مرگ كریمخان زند در ۱۱۹۳ آغامحمد‌خان قاجار در ۱۲۰۰ تهران را به پایتختی برگزید، ولی به دلیل لشگر كشی‌های دائمی كمتر در مقر حكومت خود به سر می‌برد و برای عمارت و آبادانی چندان فرصت نداشت، تا آنكه فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۱ بر تخت سلطنت ایران جلوس كرد، از آن زمان به بعد با گسترش دستگاه اداری و تشریفات سلطنتی بناهای متعددی در داخل ارگ تهران عمدتا در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار احداث شد.
در دوران رضا خان، بخش‌های بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سر در باب عالی، ساختمان دفتر استیفا، نگارخانه، تكیه دولت، نارنجستان، باغ‌گلشن و ساختمان‌های اندرونی تخریب شد، محل سكونت شاه به كاخ مرمر و سپس سعدآباد و در دوران محمد‌رضا شاه مخلوع به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانهای خارجی تبدیل شد.
پس از انقلاب، مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر به صورت موزه درآمد تا همگان بتوانند از آن دیدن كرده و از تماشای زیبایی‌های حاصل فكر و دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی بهره برند.
● بخش‌های مختلف این مجموعه درحال حاضر عبارت است از:
▪ ایوان تخت مرمر،
▪ خلوت كریمخانی،
▪ اتاق موزه (تالار سلام) و حوض‌خانه ‌آن،
▪ تالار آینه،
▪ تالار عاج،
▪ تالار برلیان یا تشریفات،
▪ عمارت شمس‌العماره،
▪ عمارت بادگیر،
▪ حوضخانه وسیع آن،
▪ تالار الماس
▪ كاخ ابیض.

منبع: دوران- مجله الكترونیكی تاریخ معاصر ایران

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد