آیین و سنت ها

جشن ها ومراسم سنتی وآئین از عناصر اصلی هر فرهنگ است كه فرهنگ وجمعه را استواری و استحكام می بخشند. مراسم پیوندهای همه جانبه با مجموعه یك فرهنگ دارند ودر هرگوشه ای یك نوع از مراسم به شكل خاصی اجـــرا می شود.
● مراسم موجود
۱) مراسمی كه درطول یك سال شمسی انجام می گیرد كه بیشتر شامل رسوم بازمانده از پیش ازاسلام هستند كه با ورود دین اسلام انطابق و سازگاری داشتند
▪ چهارشنبه سوری
▪ نوروز
▪ جشن مهرگان
▪ جشن یلدا
۲) مراسمی كه درگردش یك سال قمری اجرا می شود این مراسم عمدتا" مذهبی و اسلامی می باشد.
▪ مراسمی كه درطول یكسال قمری اجرا می شود
ـ مراسم ماه محرم
ـ روضه خوانی
ـ دسته گردانی
ـ مراسم شام غریبان
ـ مراسم قوم بنی اسد
ـ تعزیه
۳) مراسمی كه درطول زندگی یك فرد انجام می شود كه شامل كلیه مراسمی است كه قبل از تولد فرد تا پس ازفوت او انجام می شود می گردد.
▪ مراسم كودكی
▪ مراسم ازدواج
▪ مراسم مرگ
۴) مراسمی كه متعلق به هیچكدام از سه گروه فوق نیستند و به لحاظ مختلف اجرامی شوند مثل مراسم طلب باران مراسمی كه دریك سال شمسی انجام می شود.
● سایر مراسم
▪ چهارشنبه سوری
به مراسم آذین چهارشنبه سوری سال گفته می شود كه بنام های مختلف نیز نامیده می شود . مثلا" در اصفهان به آن جهارشنبه سرخی و درفارس جهارشنبه آخر می گویند. رسم مرسوم دراین روز روشن كردن بندهای خار و پریدن از روی آتش است . مردم ازاین حریق دور كردن بلایا را می خواهند تا برای سال جدید سلامتی را به همراه ببرد. پریدن از روی آتش معمولا" به همراه خواندن اشعار می باشد . درخور و انارك در حاشیه كویر ایران آتش را ازروی پشت بام به كوجه می اندازد و كوزه آبی روی آن می شكنند .
در نائین نیز عین همین عمل را در جهارشنبه آخر ماه صفر تكرار می كنند و درداخل كوزه سكه ای نیز قرار میدهند. در برخی از نقاط خراسان كوزه و زغال و نمك به نیت شور چشمی و سكنه به نشانه فقره را دور سر افراد می گردانند و بعد به بیرون می اندازند . دركرمان نیز همین رسم با جزئی تغییر انجام می شده است . در آذربایجان غربی و كردستان رسم شال اندازی وجود دارد این رسم برای گرفتن خوراكی می باشد مانند قاشق زنی و بیشتر حالت تفنن دارد. درهمین روز به تهیه آجیل جهارشنبه سوری نیز می پردازند . در برخی از نقاط ایران در آتش جهارشنبه سوری انواع دانه ها و سبزیجات می ریختند ( فال گوشی وایستادن )
▪ نوروز
نوروز روز اول فروردین ماه است . مراسم نوروز مجموعه ای است كه قبل از شروع مراسم اصلی شروع می شود. و تا جندین روز بعد از آن ادامه می یابد . پیش آهنگان نوروزی نوید آمدن بها را باشادی و خواندن اشعاری می دهند این پیشاهنگان عبارتند از حاجی فیروزها ونوروز خوان ها . نوروز بزرگترین چشن وآئین درسال شمسی است در متون مختلف نوروز را به گونه ای مختلف توجیه و به اشخاص مختلف ثبت داده اند ازجمه جمشید پادشاه باستانی ایرانیان می گویند او برای این جشن را برقرار ساخت در دوره اسلامی نوروز را به سلیمان پیغمبر نسبت داده اند . در دهات مجاور شهر اردبیل و در خود این شهر مردم معتقدند كه در نوروز حضرت علی "ع" به امامت و ولایت برگزیده شد. نوروز جشن شروع گردش طبیعت است .
درقدیم رسم بوده است كه مردم آغاز هر ماه را نیز جشن می گرفتند اما جشن روز اول فروردین مفصل تر بود. نوروز بدلیل شرایط خاص خودش همراه با بسیاری باورها واعتقادات و اعمال می باشد مثل سبزه سبز كردن ، تخم مرغ رنگ كردن ، شیرینی پختن و غیره كه درهمه مناطق ایران وجود دارد. سفره هفت سین پهن كردن نیز یكی از همین مراسم است در مناطق مختلف بعضا" هشت سین متفاوتی در سفره می چینند . زمانی در --- فارسی بجای هفت " سین " هفت " میم " داشتند .
مرغ و ماهای و… در نوروز بعضی نمایش ها و بازی ها هم وجوددارد مثل نمایش سیر نوروزی یا امیر بهاری درغرب و شمال غرب كشور . این مراسم بمدت ١٣ روز از اول تا ١٣ فروردین ماه دوام داشت . مراسم سیزده بدر هم یكی از مراسم نوروزی است . نوروز با جهارشنبه سوری پیش باز می شود و با ١٣ بدر بدرقه می شود مردم دراین روز به دامان طبیعت پناه می برند.
▪ جشن مهرگان
درگذشته های دور رسم براین بود كه دراین روز مردم برای یكدیگر به سلطان هدیه می فرسنادند ، دراین روز سلطان لباسی از خــــــــز می پوشید وسپس لباسهای تابستانی خود را میپوشید واگر نوزادی دراین روز بدنیا بیاید نامی برا او می گذارند كه كلمه مهر درآن باشد. دربرخی از روستاهای زرتشی نشین یزد هنوز گوسفندی را برای ایزد مهر دراین روز قربانی می كنند . این گوسفند به هنگام زایش باید نذر " مدایزد" شده باشد و بعد بریانی كردن گوسفند در تنور سینی آن را روی سه لنگ به نماد گفنار نیك ، كردار نیك واندیشه نیك است می گذارد و سپس آن را به همراه پوست و مقداری دنبه آن به آتشكده می برند.
▪ جشن یلدا
در نخستین روز دیماه كه شب زایش مهر ( خورشید ) است و بلندترین شب سال می باشددراین شب مردم به شب نشینی و خوردن میوه های تابستانی و شادی می پردازند . در روستاهای خراسان و آذربایجان جنانچه پسری با دختری نامزد باشد دراین شب خانواده پسر برای دختر هدیه می فرستند .
در كرمان مردم تا صبح بیدار می مانند ومنتظر " قارون " كه خود را به شكل هیزم شكنی در می آورد و به فقرا هیزم میدهد و بعد این هیزم ها به طلا بدل می شوند می نشینند و مرسوم است كه دراین شب مردم علاوه بر خوردن میوه و آجیل فا ل حافظ هم می گیرند.
● مراسمی كه درطول یكسال قمری اجرا می شود
این مراسم عمدتا" مذهبی و اسلامی هستند . مانند مراسم ماه محرم وصفر – میلاد حضرت رسول - ولادت حضرت علی ، عید مبعث ، ولادت حضرت امام زمان ، شهادت حضرت علی ، عید فطر ، عید قربان ، عید غدیر .
عید فطر وقربان بین پیروان مذهب تسنن مثل اهالی تركمن صحرا و مردم كردستان و مردم بلوچستان بسیار باشكوه تر ازسایر نقاط برگزار می شود.
▪ مراسم ماه محرم
این مراسم بسیار متنوع است همه اقشارمردم درآن شركت می كنند و گروهی نیز سازمان دهنده مراسم هستند و گروهی اجرای مراسم را بعهده می گیرند و گروهی ناظر براین مراسم هستند گونه های مختلف مراسم ماه محرم عبارتنداز روزه خوانی ، دسته گردانی ، تغزیه خوانی ، مكان تعزیه.
▪ روضه خوانی
روضه خوانی سابقه تاریخی دارد و درباره وقایع كربلاست و درمساحد و حسینیه ها خوانده می شود . شیوه خبر كردن برای مراسم روضه خوانی متفاوت است و بازدن پرچم بر سر درخانه ، اعلام از ترسیدن و یااینكه یكنفر از طرف صاحب روضه به درخانه ها می رود و قهو های را كه داخل دستمال است تعارف می كند صورت می گیرد با برداشتن قهوه میهمان دعوت صاحب روضه را می پذیرد ولو اینكه صاحب روضه دشمن او باشد.
▪ دسته گردانی
دسته گردانی یكی از مظاهرمشخص عذارداری درایام محرم است دارای اشكال مختلفی است . سینه زنی ، زنجیز زنی ، شام غریبان و مراسم قوم بنی اسد. نشانــــه هایی كه دسته های عذا دار ها خود حمل می كنند نیز مهم است البته این نشانه ها درهمه دسته ها یكسان نیست .
نشانه هایی كه دسته های عذادار با خود حمل می كنند عبارتند از :
- بیرق ، كه ساده ترین وعام ترین نشانه است و منسوب به حضرت عباس "ع" است .
- كتیبه كه پارچه ای ست برد وچوب كه جلوی دسته نگه داشته می شود.
- علم ، كه جوب یا فلزی است كه با پارچه سیاه پوشیده می شود.
- شش گوش ، كه حجمی است با شش گوشش كه سنبل قبر امام حسین است.
- كتل كه تیرچوبی استوانه ای شكلی است كه پارچه ای آن را می پوشاند.
- نخل كه حجمی است پنج گوشه كه آینه كاری و پارچه پوش می شود.نخل امیر چخماق در یزد بزرگترین آن می باشد . در حوزه مركزی ایران نخل بسیار رایج است و مردم به آن بسیار معتقدند . نخل فقط در روز عاشورا به حركت در می آید نخل نشانه تابوت امام حسین است .
چلچراغ كه مجموعه ای از فانوس هاست ، البته در روزگار كنونی از لامپ برق و مهتابی استفاده میشود. حجمی مثلثی شكل است كه به آن فانوس ها یا لامپ هایی نصب می شود.
▪ مراسم شام غریبان
مراسم غروب عاشوراست ، گروهی با روشن كردن شمع دركوچه وخیابان حركت كرده نوحه می خوانند.
▪ مراسم قوم بنی اسد
درتاریخ نقل شده كه قوم بنی اسد كه نزدیك كربلا بودند در روز سوم شهادت امام حسین ، شهدای كربلا را به خاك می سپارند . مراسم اینگونه است كه گروهی با لباس سفید براه می افتند ، بیلی هم در دست دارند و نقشی را هم بطور سمبلیك حركت می دهند.
▪ تعزیه
نمایش مذهبی است با جهارچوبی خاص ویكی از جلوه های ماه محرماست . اجرای این نمایش امكاناتی لازم دارد كه مهمترین آن عبارتند از : تعزیه خوان ، وسایل تعزیه خوانی ، مكان تعزیه خوانی
- وسایل تعزیه خوانی عبارتند از پوشاك كه دو قسمت می شود پوشاك موافق خوانها و پوشاك مخالف خوانها اسلحه كه باز دو قسمت است برای موافق ها شمشیر و سپر است و برای مخالف خوانها نیزه ، تیر وكمان وخنجر . وسایل موسیقی عبارتند از شیپور ، طبل وسنج. وسایل تعزیه صحنه آرایی ندارد اما برای القای صحنه واقعه كربلا از سنبل هایی مثل پره كفن ، اسب و غیره استفاده می شود ونسخه های تعزیه خوانی كه برآن دیالوگ ها و اشعار تغزیه خوانها نوشته شده است .
- مكان تعزیه : جایی كه تعزیه درآن برگزار می شود معمولا" حسینیه ها و حیاط مساحد نه خودمساجد است " تكیه " همان حسینیه رو باز است كه تعزیه در آن برگزار می شود البته تكیه های سر پوشیده هم داریم .
- مراسمی كه درطول زندگی یك انسان برگزار می شود.
از زایش یك بچه تا مرك آن مراسمی وجود دارد . برخی از این مراسم برای دختران و برخی برای پسران است برخی از مراسم مربوط به دوران طفولیت وبرخی از مراسم مربوط به دوره بزرگسالی است . برخی مراسم برای زندگان و برخی دیگر برای مردگان است.▪ مراسم كودكی
مثل مراسم سوراخ كردن گوش برای دختران ومراسم ختنه سوران برای پسران می باشد . برای پسران رسم عقیقه كردن هم وجود دارد كه گوسفندی را قربانی می كنند و بطور كامل می پزند و تمام اعضا و احشا’ آن را به همراه استخوانها درمحلی دفن می كنند. مراسم شب شش مراسم است كه در ششمین شب تولد فرزند برگزار می شود . اعم از دختر یا پسر. دراین شب هر فرزندی درمعرض " آل زدگی " قراردارد. آن موجودی خیالی است كه به نوزاد ویا مادر آن آسیب می رساند. پس برای دفع آن تمام فامیل جمع می شوند و به هیچ وجه نوزاد را روی زمین نمی گذارند درهمین شب معمولا" نامگذاری فرزندان هم انجام می شود.
▪ مراسم ازدواج
مراسم ازدواج هم توام با آئین ها و مقرراتی است این مراسم چندین قسمت دارند
۱) خواستگاری
۲) خرج بری :
دراین قسمت معمولا" پدر داماد وجود داماد به همراه جند تن ازمردان فامیل می رود و شیربها و مهریه دراین مراسم مشخص می شود.
۳) عقدكنان :
دربعضی از مناطق برای دعوت بانوان دراین مراسم دستمال ابریشمی به همراه نقل ، نبا وهل به منزل برخی از بانوانی كه می بایست دعوت شوند برده می شود و با برداشتن آن دستمال دعوت پذیرفته می شود.
۴) جهاز :
را هنوز در بعضی مناطق در داخل طبق می گذارند و به منزل داماد می برند . در ضمن به همراه جهاز خلعتی برای داماد و بستگانش می خرند.
۵) حنابندان :
این مراسم برای عروس و در روز قبل از عروسی انجام می گیرد . سنگ دوزی كه بر ریو دو پایه قرار دارد و آن را سنگ حنابندان می گویند بر روی آن هفت یا جها جام نقره یا برنخی از حنا پر میكنند وروی آن سكه طلا یا نقره می گذارند و دور آن شمع های رنگی روشن می كنند وبه خانه عروص می برند البته از طرف خانواده داماد حنابندان داماد نیز در برخی مناطق ایران انجام میشود. درصبح روز عروسی درحالی كه ساقدوش های داماد همراهش هستند این مراسم برای وی نیز انجام می شود.
۶) مراسم عروس بران یا عروس كشان .
همراهی كردن عروس تا در خانه داماد را می گویند مردم همسایه روی سرعروس نقل ونبات و میوه های نوبرانه فصل می ریزند تنها در بازار كرمان مراسم داماد كشان بر گذار می شود.
۷) مراسم پا گشا :
این مراسم درخانه داماد برگزار می شود همه فامیل های دوطرف می آیندبرای سر سلامتی وایجاد باب مراوده با خانواده جدید هدایایی نیز می آورند.
▪ مراسم مرگ
مرگ نیز مراسمی دارد مثل كفن و دفن ، شب سوم ، شب هفتم و شب چهلم . معمولا" درجامعه سنتی ما بخصوص در روستاها كلیه اهالی یك روستا دست به دست هم می دهند تا مخارج غذا به تنهایی به عهده صاحب عزا نیفتد . در بعضی از روستاها درخانه ای كه عذا داری در آن برقرار است اجاق خانه نباید روشن شود.
● سایر مراسم
بعنوان نمونه به چند رسم اشاره می شود
۱) درفصل زمستان درتقویم سنتی چند مراسم در خانه ها بصورت خانوادگی برگزار می شود . مراسم جله بزرگ و كوچك
۲) مراسمی كه هنگام برداشت محصول برگزار میشود كه معمولا" با اشعاری همراه است .
۳) مراسم قالی شویان .
در جمعه ای درنیمه اول مهرماه برگزار می شود درامامزاده سلطان محلی درمشهد در دهات كاشان و بیاد شهادت آن حضرت مراسم گلابگیری كاشان و درپاره ای از مناطق كشور مراسمی كه خاص همان مناطق است برگزار می شود مثل:
▪ آذربایجان شرقی :
مراسم عید قربان دركوه علمدار در مرند، مراسم دراویش اق حق درایلخچی نزدیك تبریز و مراسم چهارشنبه سوری درمراغه
▪ آذربایجان غربی:
جشن انگور در ارومیه ، جشن نوروزو سیر نوروزی درمهاباد، مراسم عید پاك آشوریان در ارومیه ، مراسم اول تابستان در قره كلیسا درماكو.
▪ اصفهان :
مراسم قالی شویان درمشهد -----كاشان ، مراسم عید قربان و شترقربانی دركاشان ، مراسم گل چینی و گلابگیری درقمصر كاشان در نیمه دوم اردیبهشت و خرداد ماه ، مراسم عروس قنات در گلپایگان كه زنی را به عقد قنات در می آورند تا قنات همچنان باروز و پرآب باشد.
▪ بوشهر :
مراسم به آب انداختن لنچ ها با سازه های محلی همراه است ، مراسم دسته گردانی وسینه زنی ماه محرم به شیوه خاص بوشهر ، مراسم زار، زار توعی موسیقی است كه با حركاتی اجرامیشود درواقع دراین مراسم از موسیقی برای درمان بیماری های روانی استفاده می شود.
▪ خراسان :
مراسم نقاره زنی و سایر مراسم های سنتی درحرم امام رضا ، مراسم تحویل سال جدید درحرم امام رضا مراسم نوروز میر نوروزی در اسفراین ، مراسم میر نوروزی در گناباد، مراسم كشتی چوخه و طناب كشی در فواق و تایباد.
▪ فارس :
مراسم تحویل سال جدید در حرم حضرت شاه چراغ ، مراسم ترك بازی وعروسی ایلات فارس خصوصا" قشقایی ها .
▪ استان كردستان:
مراسم ذكر دراویش در اوئین قادری و نقش بندی كه دراكثر مناطق استان اجرا می شود ، مراسم مولودی خوانی درشب تولد حضرت پیامبر وحضرت علی به شیوه خاص دراكثر نقاط استان
▪ استان كرمان :
مراسم جشن سده درمیان زرتشتیان شهركرمان ، مراسم داماد كشان در جیرفت و بم .
▪ استان گیلان :
مراسم علم وامینی در مناطق كردستانی دیلمان از لاهیچان تاكلاچای در نیمه تابستان . این مراسم در واقع جشن شكرگذاری برداشت محصول است كه در بعداز ظهر یك روز جمعه پیش از برداشت محصول برگزار می شود. مراسم و رزا جنگ ( ورزا گاوند ) ، مراسم كشتی گیله مردی.
▪ استان مازندران :
مراسم پرخوان مانند مراسم زاد در جنبو است . نوعی موسیقی درمانی در منطقه تركمن صحرا و گنبد می باشد . مراسم آق قویون در منطقه گنبد و تركمن صحرا و برای مدری برگزار می شود كه به ٦٣ سالگی برسد ، مراسم عروس قزاق در گنبد وگرگان.
▪ استان یزد :
مراسم ماه محرم ونخل گردانی . مراسم زرتشتیان در زیارتگاه پیر سبز اردگان ، مراسم جشن سده زرتشتیان یزد. پیر سبز اردكان این مراسم در پنج روز اول تابستان برگزار می شود . پیر سبز در هشتاد كیلومتری شرقی اردكان و د دل كویر قراردارد. بر بلندی كوهی زیارتگاهی قرار دارد كه در پنج روز اول تابستان زرتشتیان برای زیارت و برگذری آئین ها ومراسم خود در آنجا جمع می شود ( یا پیر سبز چك چكو)
▪ بازارها
- بازارهای ادواری :
كه بطور موقت یك روز در هفته یا یك تا چند روز در سال درمحل هایی خاص برای مبادله كالا و خرید وفروش فرآورده های زراعی و دامی وانواع حیواتات وماكیان و صنایع دستی و اشیا و اجناس دیگر تشكیل می شود این بازارها را می توان بر حسب هنگام و زمان بر پایی وشعاع كار یا دامنه كار و قشر بساط داران ومردم عمدتا" به دو دسته تقسیم كرد بازارهای هفتگی و سالانه .
- بازارهای هفتگی :
بازارهایی هستند كه با نام روزهای هفته برگزار می شوند مثل شنبه و یكشنبه بازار. این بازارها دریك شبكه ارتباطی مجموعه ای از روستاها تشكیل می شوند. از حوضه های جغرافیایی قدیم ایران كه رسم وسنت برپایی بازارهای هفتگی در آن مناطق هنوز پیش از مناطق دیگر حفظ شده مناطق گیلان ، مازندران ، آذربایجان و خوزستان است . این بازارها بیشتر جنبه روستایی دارند و قشرهای مختلف روستایی در آنجا فعالیت اقتصادی می كنند بساط داران دوره گرد ( پیله ور ) نیز هر روز در یكی از این بازارها بساط خود را پهن می كنند
- بازارهای سالانه :
بازارهایی هستند كه سالی یكبار بمدت یك یا چند روز درمحل وزمان معینی بر پا می گردد و دامنه فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی این نوع بازارها بسیار گسترده تر از بازارهای هفتگی است . معمولا" ملاقاتهای دوره ای جمع زیادی از مردم وتجاز و پیله وران حوضه ای دراین بازار صورت می گیرد و سرگرمی های نمایشی وحجمی نیز كنار این بازارها قرار دارد. ترتیب دادن این نمایش ها از ویژگیهای مشترك در فرهنگ برپایی بازارهای ادواری است . معركه گیری و شعر خوانی ازجمله این نمایش ها هستند . پیشینه برگزاری این گونه نمایش ها در بازارهای مكاره به صد سال قبل بر می گردد.
▪ برخی از نمونه های بازارهای ادواری سالانه ایران
- بازاری كه همزمان با برگزاری مراسم علم واچین در منطقه دیلمان گیلان درنیمه تابستان برگزار می شود .
- بازارهایی كه در ٢٦ مرداد ماه در منطقه شیر گاه مازندران برپا می شود .
- بازار حسن رضا كه هرسال در اطراف بقعه امامزاده حسن رضا در نزدیكی جویبار و مارندران در نیمه تابستان برگزار می شود .
- بازارهای قالی كه در مراسم قالی شویان برگزار می شود . این بازارها همانند رسم قالی شویان یكروزه است دراین بازار برخی از نمایش .
ها و بازی ها برگزار می شود .
- بازاری كه در ٢۸ ماه صفر درجوار امامزاده آقای علی عباس كاشان برگزار می شود .
- بازاری كه هرساله در دهم شعبان درجوار امازاده سید غلام رسول درچابهار برگزار می شود كه مخصوص شیعه مذهبان متعلقه است .
- بازاری كه دركنار مراسم پیر سبز اردكان ( پیر سبز چك چكو ) تشكیل می شوددر پنج روز اول تیرماه و مخصوص زرتشتیان است .
- بازاری كه دركنار مراسم قره كلیسا در نزدیكی ماكو در روزهای اول تابستان برگزار می شود و مخصوص ارامنه است .

منبع : خانه اقوام ایرانی