سرچشمه های حکمت ماندگار

● نگاهی به چند کتاب برگزیده جایزه کتاب سال در حوزه های کلیات، فلسفه و دین
هفته گذشته بیست و چهارمین جایزه کتاب سال برگزار و کتاب های ممتاز حوزه های مختلف معرفی شدند و برگزیدگان جایزه خود را از دست رئیس جمهور گرفتند. در زیر نگاهی داریم به چند کتاب منتخب در حوزه کلیات، فلسفه اسلامی و فلسفه غرب و دین که ازنظر شما گرامیان می گذرد. امید که دست اندرکاران حوزه کتاب و بخصوص اهل فرهنگ و کتاب با نقد و ارزیابی های خود این صفحه را در تحلیل نوع داوری و نحوه انتخاب کتاب های سال یاری رسانند.
▪ کلیات
بخشی از جریان زیبایی شناسی ناشی از توجه فزاینده فیلسوفان به مکانیسم، تاریخ و نقد هنرها، ازجمله ادبیات، موسیقی، نقاشی، معماری و سینما بوده است، و نیز ناشی از وقوف بر اینکه مسائل فلسفی از جزئیات و ویژگی های رسانه های هنری نشات می گیرند. درک هنر در کل اصولا موقوف بر درک و فهم یکایک هنرها و شناخت ماهیت و هویت یگانه آنهاست. برخی از فیلسوفان به نوشتن درباره بعضی از رمان ها، اشعار، سمفونی ها و فیلم ها پرداخته اند و در این کار دقت و تعمقی همطراز کار منتقدین ادبی، موسیقی شناسان و منتقدین هنری و سینمایی نشان داده اند.
احیای توجه فلسفی به زیبایی شناسی تا حدی نیز ناشی از این فکر است که شناخت بسیاری از موضوعات مهم و عام فلسفی، همچون ماهیت بازنمایی، تخیل، عاطفه و بیان، بدون بررسی نقش آنها در هنر و فهم هنری ممکن نیست، چرا که این دو حوزه منصه ظهور برخی از جالب ترین و پیچیده ترین نمودهای موضوعات فوق بوده اند. دلیل دیگر توجه به زیبایی شناسی را باید در گسترش پلورالیسم در خود فلسفه تحلیلی جست، که از کانون های فلسفه زبان و فلسفه علم برخاسته و درپی آن است که حوزه های جدیدی، همچون اخلاق عملی، فلسفه سیاسی، علوم شناختی و زیبایی شناسی را فتح کند.کتاب حاضر، عمدتا در چارچوب فلسفه تحلیلی تدوین شده و همچنین آن جریان فلسفی، خود را به روشنی بیان و دقت استدلال ملزم می داند.
علاوه بر آن، خود را متعهد می داند پلورالیسم فزاینده رویکرد تحلیلی را بسط دهد. همچنین، کتاب حاضر با طرح نظریات متفکرین خارج از جریان تحلیلی نشان می دهد که زیبایی شناسی تحلیلی می تواند از آنها چیزها بیاموزد.
هدف کتاب حاضر معرفی بسیاری از موضوعات و متفکرین مهم زیبایی شناسی فلسفی است، و به این ترتیب، می توان از آن به عنوان کتاب درسی دانشگاهی برای دروس فلسفه هنر استفاده کرد. اما جز آن، برای غیرفیلسوفانی هم که بخواهند از عقاید زیبایی شناختی فلاسفه اطلاع یابند، خالی از لطف نیست. بخشی از بهترین نوشته های امروز زیبایی شناسی نیز در این کتاب آمده است. نویسندگان مقالات را، هم دانشوران صاحب نظر بلندمرتبه و هم پژوهندگان برجسته جوان تر تشکیل می دهند. ویراستاران کتاب از مولفین خواسته اند که بررسی محض موضوع خود بسنده نکرده، نظرگاه های شخصی خویش را نیز انعکاس دهند. حاصل کار نه فقط برای نوآمدگان زیبایی شناسی که برای متخصصان این رشته نیز جالب توجه خواهد بود.
نخستین جلد از فهرست نسخه های خطی کتابخانه منحصرا به کتاب های خطی اهدایی شادروان سلطانعلی سلطانی (شیخ الاسلامی بهبهانی) اختصاص داشت. مجلد حاضر که از شماره ۵۴۱-۱۱۱۰ را شامل می شود، از مجموعه کتاب های خطی موجود در کتابخانه است که به همت استاد نسخه شناس و فهرست نگار احمد منزوی منتشر شده است و مجلد سوم آن نیز در دست چاپ است.
فهرست حاضر از نوع فهرست های تطبیقی است. یعنی نه از آن دست فهرست های ساده و سیاهه است که در آن تنها به نام کتاب و نگارنده و شماره راهنما اکتفا شود و حتی نسخه شناسی کوتاهی را نیز دربر نگیرد و نه از آن نوع فهرست های توصیفی است که در آن به موارد بیشتری از جزئیات مانند تاریخ نگارش و مهدی الیه و محتوا بپردازد، بلکه ویژگی این سبک فهرست نگاری که خاص فهرست نویسان مجرب و چنددانشی است، گذشته از ذکر امتیازهای نسخ، به منابع کتاب شناسی نیز مراجعه شده و نسخه در دست با نسخه های دیگر آن سنجیده می شود و به تفاوت های میان «نسخه در دست» و آنچه در فهرست های دیگر آمده، اشاره می شود. این شیوه کار سبک استاد منزوی است.
اگر کتاب دردست در منابع دیگر به نام های دیگر آورده می شود و همچنین به دیگر اختلافات و نیز به شمار نسخه های دیگر آن در برخی از فهرست ها اشاره می گردد.ازجمله امتیازات کتاب وجود فهرست های راهنما و نمایه های بسیار مفید و کاربردی نگارندگان، کاتبان، کتاب ها به ترتیب الفبایی، کتاب ها بر حسب موضوع، نمایه مهرها (شکل مهر و عبارات سجع مهر)، کسان، جای ها، دارندگان نسخه ها، کتاب ها بر پایه زبان و فهرست قبایل.
▪ فلسفه اسلامی
اندیشمندان اسلامی هنگامی که با فلاسفه یونانی از طریق ترجمه آثار آنها آشنا شدند، بیش از هر فیلسوف دیگری روی آثار ارسطو تکیه کردند و اندیشه های او را مورد بررسی قرار دادند. البته نظریه «جوهر فرد» و قول به «جزء لایتجزی» نیز در جهان اسلام مطرح شد و مورد توجه متکلمان اشعری قرار گرفت. این دسته از متکلمان با تفکر فلسفی سر سازگاری نداشتند و با اندیشه آزاد و آنچه مقتضای عقل مستقل شناخته می شود، مخالفت می کردند.
این جماعت کوشیدند براساس قول به «جوهر فرد» و «جزء لایتجزی» به نوعی از الهیات دست یابند که با باورهای دینی آنها ناسازگار نباشد و در ضمن به عنوان نوعی حربه و سلاح فکری برای الزام و محکوم کردن مخالفانشان نیز به کار آید. اما این نظریه از سوی فلاسفه مسلمان به شدت مردود شناخته شد و کسانی مانند فارابی و ابن سینا به نقص و نارسایی آن اشاره کردند.
فلاسفه مسلمان به آزادی اندیشه و استقلال فکری باور داشتند و بر همین اساس به تفکر پرداختند و بسیاری از اصول مسلم و پذیرفته شده را مورد پرسش فلسفی قرار دادند. البته طرح پرسش های فلسفی و بررسی مسائل از طریق عقل و استدلال بدون واکنش نبود و مخالفت های سخت و سنگینی را به دنبال داشت. فلسفه ارسطو به خاطر جامعیت و استحکامی که داشت مورد توجه فلاسفه مسلمان قرار گرفت، ولی به این مسئله نیز باید توجه داشت که فلاسفه مسلمان به ویژه فارابی و ابن سینا در برابر اندیشه های ارسطو به هیچ وجه از موضع انفعال و تقلید سخن نگفتند و همواره با دید انتقادی به آن نگاه می کردند.
اگر خواسته باشیم در جهان اسلام از فیلسوفی سخن بگوییم که از هر جهت ارسطویی باقی مانده و از اندیشه های او دفاع می کند، باید به ابن رشد اشاره کنیم. زیرا این فیلسوف مسلمان تمام همت خود را به کار می برد تا بتواند به ژرفای فلسفه ارسطو دست یابد و از حصر فکری او نیز به هیچ وجه خارج نگردد.
▪ فلسفه غرب
این کتاب کوششی است برای آشنا کردن خواننده با اندیشه های فلسفی یکی از بزرگ ترین و تاثیرگذارترین متفکران قرن بیستم؛ اندیشه هایی که بخش مهمی از فضای فلسفی قرن گذشته را شکل داده اند تا آنجا که درک فلسفه معاصر غربی بدون آن ناممکن یا دست کم بسیار ناقص است. در این کتاب اندیشه های هوسرل با تکیه مستقیم بر آثار او بازگویی و تحلیل می شود، به گونه ای که خواننده هرچه بیشتر در فضای فکری این فیلسوف قرار گیرد. فصل های گوناگون این کتاب تقریبا کلیه مضامین اصلی پدیده شناسی هوسرل را به تفصیل به خواننده عرضه می کند.
دغدغه اصلی نویسنده این است که همچون راهنمای گردشگران که دیدنی های یک شهر را به تماشاگران نشان می دهد، خواننده را در شهر پهناور فلسفه هوسرل بگرداند و خیابان ها، راه ها، ساختمان ها، زیرزمین ها و حتی دگرگونی ها و نوسازی های آن را به آنها نشان دهد اما به گونه ای که فرصت اندیشیدن و تامل مستقل و برداشت های متفاوت را از آنها سلب نکند.
مسیر انتخابی نویسنده فقط یکی از مسیرهای ممکن سیر و سفر است. پدیده شناسی هوسرل را به شهری با دروازه های بسیار می توان تشبیه کرد. او مسیری را برگزیده است که شاید با سیر فلسفی خود هوسرل ناسازگاری کمتری داشته باشد، اما پژوهشگران دیگر می توانند متناسب با اهدافشان شیوه های ارائه متفاوتی را انتخاب کنند. برای جلب هرچه بیشتر اعتماد خواننده، علاوه بر نقل قول ها و برداشت های مستقیم از آثار هوسرل، توضیح و تحلیل آنها نیز با تکیه بر نص هوسرل یا بسیار نزدیک به آن انجام شده است.
هوسرل سلوک فلسفی خویش را به راهپیمایی در راهی پرسنگلاخ تشبیه می کند و خواننده نیز به هنگام خواندن این کتاب باید این نکته را پیش چشم داشته باشد.
چه کسی می تواند تاثیر فوق العاده دکارت را بر بزرگانی همچون لایب نیتس و اسپینوزا و کانت و حتی مخالفان صریح عقلگرایی وی، مانند لاک و هیوم انکار کند؟ اسپینوزا چنان تحت تاثیر وی قرار گرفت که به تقلید یا تبعیت از وی مهمترین کتاب خود- یعنی اخلاق(ethics)- را به روش هندسی دکارت نگاشت.
دکارت در پایان پاسخ خود به دسته دوم اعتراضات، امهات فلسفه خود را به روش هندسی و در قالب تعاریف و قضایا عرضه می کند و اسپینوزا نیز کاملا از همین سبک در تالیف کتاب اخلاق بهره می جوید. همچنین وی اثر دیگری را هم که شرحی بر فلسفه دکارت است به همین سبک تحریر کرد و با نام «اثبات اصول فلسفه دکارت» به روش هندسی منتشر ساخت.
آرا دکارت چنان تاثیرگذار بود که فیلسوفان بزرگ بعد از خود را وادار به موضع گیری کرد. نظرات لاک و هیوم، به عنوان فلاسفه تجربی مسلک در بسیاری از موارد، در واقع پاسخ و نقد آرا دکارت و دکارتیان بود. کانت نیز درجای جای آثار خود و به ویژه در نقل عقل محض، روی سخن با دکارت دارد و به تحلیل و بررسی نظرات وی، مانند برهان وجودی، علم به نفس یا علم به خود و کوژیتو،...می پردازد. اگر فلسفه دکارت نبود، یقینا این فیلسوفان، بسیاری از مباحث خود را مطرح نمی کردند. به همین جهات است که وی را به حق، «موسس فلسفه جدید» لقب داده اند.
اما بی تردید هیچ یک از آثار دکارت به اندازه کتاب «اعتراضات و پاسخ ها» روشنی بخش نقاط و زوایای تاریک و مبهم و یا بیانگر آرا نگفته او در کتاب تاملات نیست.
▪ دین
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، در آغاز فعالیت خود برای تکمیل برداشت های تفسیری حضرت آیت الله هاشمی رفسنجانی کار تدوین تفسیر راهنما را با روشی نو آغاز کرد که در ۲۲ جلد ارائه می شود. در این تفسیر، بیش از ۶۰ هزار فیش و برداشت از قرآن براساس ترتیب آیات، گردآمده که همه دارای نمایه بوده، از فهرست موضوعی جامعی برخوردار است.
در مرحله بعد، به منظور راهیابی آسان به موضوعات و مفاهیم قرآنی، فیش های موجود با افزودن اطلاعات تکمیلی در پژوهش جدید، برپایه نظام الفبایی طبقه بندی و جلد نخست آن با نام فرهنگ قرآن عرضه شده است و افزون بر ۲۰ جلد خواهد شد.اکنون کوشش شده است با استفاده از تجربیات به دست آمده و پژوهش های یاد شده، و هماهنگ با آنها، در جهت تکمیل پژوهش های قرآنی، فراهم ساختن پیش نیاز تفسیر موضوعی و پرداختن نظام واره به موضوعات قرآنی برای هر یک از عناوین و مدخل های فراهم آمده، مقاله ای نگاشته شده، تدوین دایره المعارف قرآن کریم سامان یابد.
هدف اصلی این دایره المعارف، ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنی است؛ به گونه ای که اهل تحقیق در این موضوعات را به مثابه منبعی مادر و ماندگار، از منابع فرعی بی نیاز کند. در کنار این هدف اصلی و خاص، غرض عمومی تدوین دایره المعارف حاضر این است که مخاطبان دانش پژوه در حد مطالعات پایه اسلامی نیز بتوانند از پژوهش های اصیل و قویم قرآنی بهره گیرند.
جواهرالکلام یکی از گران سنگ ترین منابع فقهی از حیث عمق و دقت است. از این رو در میان فقها از اشتهار خاصی برخوردار است و پس از مولف همواره مورد استناد و استفاده قرار گرفته است.
این اثر در زمانی پا به عرضه گذارد که جهان فقه نظاره گر تحولی جدید در رویکردی علمی بود که به دست فقیه توانمندی چون وحید بهبهانی آغاز شد.
از این دوران آثار ارزشمندی چون مفتاح الکلام، کشف الغطاء، ریاض المسائل و مکاسب به یادگار مانده است. اما سرآمد تمامی آنها کتاب جواهرالکلام در شرح شرائع الالسلام علامه حلی است.
دایره المعارف فقهی ای که از حیث جامعیت اقوال و اسلوب و استدلالیش نظیر ندارد. افزون بر آن اینکه حاوی تمامی ابواب فقهی است و از آغاز تا انجام از شیوه ای واحد پیروی کرده است و مخاطبان را از دیگر آثار و منابع فقهی بی نیاز می کند.
ویژگی دیگر این اثر اشتمال بر بسیاری از فروعات فقهی نادری است که در دیگر دایره المعارف های مشابه یافت نمی شود.

منبع : روزنامه کارگزاران