مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق یا مسجد جمعه یا مسجد جامع یا مسجد آدینه، از كهن ترین مساجد قدیمی شیراز است كه در مشرق شاهچراغ قرار دارد.
این مسجد دو ایوانی در سال ۲۸۱ ه.ق. به دستور عمرولیث صفاری ساخته شد. ساختمان مسجد كه اولین هسته تاریخی شهر شیراز است مشتمل بر بنایی مرتفع است كه دارای چندین حجره و شبستان است و برخی قسمت های آن دوطبقه می باشد. این مسجد دارای ۶ درب ورودی و خروجی بوده است. یك درب در ضلع شمالی، یك درب در ضلع جنوبی، دو درب در ضلع غربی و دو درب در ضلع شرقی.
درب ورودی ضلع شمالی به دوازده امام معروف است و كتیبه ای بر فراز آن قرار گرفته است كه در دوره صفوی و در سال ( ۱۰۳۱ ه.ق. ) به خط علی جوهری نگاشته شده است این كتیبه تاریخ مرمت مسجد را در سال مذكور بیان می نماید.
سر در شمالی مسجد با كاشی مقرنس كاری شده است.
بر روی چهار كتیبه نام دوازده امام بر روی كاشی نگاشته شده و در جرزهای دو طرف این سر در نصب شده است. در وسط ضلع شمالی مسجد، طاق نمای مرتفعی قرار گرفته است كه در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس كاری شده است. در حاشیه بالای داخلی این طاق نیز سوره هل اتی با خط نسخ بر روی كاشی نگاشته شده است. در انتهای آن پلكانی است كه به پشت بام و گلدسته ها ختم می شود و در پیشانی و جلو آنها كاشی كاری شده است و روی آنها با خط نسخ آیات قرآنی نگاشته شده است.
در ضلع غربی این طاق نما، دالان درب دوازده امام ( درب شمالی ) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در پشت این دالان و طاق نماها، شبستان كوچكی قرار گرفته است.
در سال ۱۳۴۷ ه.ش. در شرق طاق نمای وسطی، شبستانی بزرگ به طول ۳۰ متر و عرض ۱۷ متر با ۵ در آهنی مشبك و محرابی از سنگ مرمر عالی و ازاره هایی تا ارتفاع یك و نیم متر با سنگ مرمر ساخته شده است. قسمتی از این شبستان دو طبقه است و عرض آن نیز ۵.۵ متر می باشد.
بر روی ستون ها و بدنه این شبستان كاشی كاری شده و بر روی كاشی ها، آیات قرآنی، احادیث و تصاویر گل و بته و خطوط اسلیمی نقش بسته است. در حاشیه بالایی آن نیز سوره هل اتی به خط نسخ بر روی كاشی نگاشته شده است.
ضلع جنوبی مسجد با مساحتی برابر با ۱۲۰۰ متر مربع، طاق نمای بزرگی وجود دارد كه به علت تخریب در حال مرمت آن می باشند.
در درون طاق نما، كتیبه ای قدیمی با خط ثلث نگاشته شده است كه بخشی از آن باقی مانده است. بر فراز در ورودی شبستان ضلع جنوبی كتیبه ای دیگر با خط ثلث پیچیده بر روی كاشی نگاشته شده است كه بخشی از آن تخریب شده است. این كتیبه در زمان شاه طهماسب اول صفوی نگاشته شده و در پایان آن تاریخ ۹۷۳ ه. ق. تاریخ مرمت مسجد، ذكر شده است.
در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد كه سقف آن از آجر است و در انتهای آن نیز، محرابی كاشی كاری شده قرار دارد كه بر فراز آن به خط كوفی سوره توحید و نام پنج تن نگاشته شده و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ نگاشته شده و در پایان تاریخ ۱۳۶۱ ه. قید گردیده است. سقف این محراب با كاشی لاجوردی كاشی كاری شده است و دو طرف محراب نیز سنگ كاری شده است. در كنار این محراب، تاریخچه مرمت مسجد بر روی دو سنگ نقش گردیده است.
در ضلع شرقی این شبستان كوچك، شبستان چهل ستون قدیمی با عرض ۳۲ متر و طول ۴۵ متر واقع شده است. سقف این شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مكعب با طول ۲ متر و عرض ۲ متر قرار گرفته است. این شبستان چهار در دارد كه به صحن گشوده می شود. بر سر در این شبستان كتیبه ای است كه با خط ثلث پیچیده نگاشته شده است و هم اینك برخی از قسمت های آن تخریب شده است. این كتیبه نیز در زمان حكومت شاه طهماسب صفوی (۹۳۰-۹۸۴ ه.ق) نگاشته شده و بیانگر مرمت مسجد در آن تاریخ است.
در مغرب شبستان كوچك، در قرینه با شبستان چهل ستون، شبستان بزرگی با عرض ۳۵ متر و طول ۴۵ متر ساخته شده است. سقف این شبستان آهن كوبی شده و در آن ۱۲ ستون بتون آرمه پوشیده از سنگ مرمر قرار دارد. ازاره شبستان تا ارتفاع ۳ متر از سطح زمین، با سنگ مرمر پوشیده شده است. در این شبستان منبری ۱۲ پلكانی از چوب و سنگ مرمر وجود دارد. بر روی دیوار و محراب این شبستان نیز ۱۳ كتیبه از آیات قرآنی و احادیث با خط ثلث و نسخ بر روی كاشی نگاشته شده است.
ضلع غربی دارای دو در است كه سر در یكی از آنها، یزدی بندی است و مقرنس كاری و كاشی كاری و معرق كاری شده است. این در كه یكی از درهای مهم مسجد است، بوسیله اداره باستان شناسی فارس مرمت شده است. بر فراز این در كتیبه ای است كه آیات قرآنی بر روی آن با قلم درشت و به خط ثلث عالی بر روی كاشی نگاشته شده است و تاریخ (۱۰۲۷ ه.) در پایان آن قید گردیده است. در نزدیكی و در امتداد همین كتیبه، كتیبه ای دیگر است كه قسمتی از آن باقی مانده و تاریخ ۱۰۲۶ ه.ق. در آن قید گردیده است كه بیانگر تاریخ مرمت بنا در زمان حكومت شاه عباس كبیر (۹۹۶-۱۰۳۸ ه.ق) می باشد.
این در در شبستان بزرگ جدید ضلع جنوبی گشوده می شود.
درغربی این مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آنها نیز شبستان كوچكی قرار گرفته است. در یكی از این طاق نماها دالان در ورودی است.
در ضلع شرقی مسجد نیز طاق نمای بزرگی قرار دارد كه در پیشانی آن اندكی كاشی كاری شده است و هم اینك نیز مورد مرمت قرار گرفته است. در شمال این طاق نما، چهار طاق نمای كوچك است و یك راه پله كه در زاویه آن یكی از درهای مسجد قرار گرفته است. در ضلع جنوبی طاق نما نیز، چهار طاق نمای كوچك است كه یكی از این طاق نماها دالان در دوم ضلع شرقی مسجد است و یكی دیگر از این طاق نماها در شبستانی است كه در زاویه جنوب شرقی مسجد قرار گرفته است.
صحن مسجد با مساحت ۱۶۷۲ متر مربع با سنگ های مرمر مفروش بوده و در دالان های ورودی مسجد چندین سنگاب وجود داشته كه همیشه پر آب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد، ابتدا پای خود را بشویند و وضو بگیرند و پس از آن وارد صحن شوند. هم اینك یكی از این سنگاب ها كه قطر داخلی آن نزدیك به یك متر است و ناحیه خارجی آن دوازده ضلعی است، هم چنین در اطراف آن نقش و نگارهایی وجود ادرد و گرداگرد آن آیات قرآنی و اسلامی نگاشته شده است.
در جلو پلكان ورودی موزه پارس نصب شده است. البته خطوط و نقوش این سنگاب به جهت تأثیر آب، كاملا" مشخص نیست. هم اینك نیز سه نمونه از این سنگاب ها در ابتدای صحن همانند نمونه پیشین آن به صورت دروازده ضلعی موجود است.
در وسط صحن مسجد، بنایی مكعب شكل از گچ و سنگ ساخته شده است كه نزدیك به یك متر از سطح زمین بلندتر است و گرداگرد آن را ایوانی به عرض دو متر فرا گرفته است. این بنا كه در سال ۷۵۲ ه.ق به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو حاكم فارس، ساخته شده، دارالمصحف، بیت المصحف، خدایخانه و یا خداخانه خوانده می شود و این بدان جهت است كه در این مكان علاوه بر قرآن هایی تاریخی به خط امیرالمؤمنین علی (ع)، امام حسن (ع)، امام صادق (ع) و چند تن از صحابه پیامبر و تابعین او نگاهداری می شده است. محل تلاوت قرآن نیز بوده است. همچنین در این مكان قرآنی به خط عثمان خلیفه سوم وجود داشته كه چندین قطره خون وی، به هنگام قتلش بر روی آن ریخته است و به همین جهت برخی این مكان را قبر عثمان یا دفتر عثمان نیز خوانده اند.
هم اینك برخی از قرآن های مذكور در موزه پارس نگاهداری می شود.
عمارت خدایخانه و ایوان های آن، دارای ۱۲ متر طول و ۱۰ متر عرض است و مساحت اتاقی كه در وسط آن قرار گرفته است به ابعاد ۸ متر طول و ۶ متر عرض می باشد كه از سنگ و گچ ساخته شده است. در ضلع شرقی و غربی این اتاق، دو سنگ مشبك قرار دارد و در دو ضلع جنوبی و شمالی آن، هر كدام یك در ورودی است كه بر روی در ضلع شمالی خاتم كاری صورت گرفته است.
در چهار گوشه خدایخانه، چهار ستون مدور مغازه مانندی وجود دارد كه نمای بیرونی آن از سنگهای مكعب شكل آجر مانندی است كه لابه لای آن سنگ های رنگین به كار رفته و با گچ نصب شده است. روی سنگ های ازاره پایین نیز نقش و نگار هایی دیده می شود.
سقف ایوان های شرقی و غربی آن به وسیله چهار ستون نگاهداری می شود كه سر ستون های آن به شكل مقرنس كاری، حجاری شده است. بر فراز هر یك از این ستون ها، قطعه سنگی است كه به شكل محراب در آورده و داخل آن خالی شده است و خطوط اسلیمی و گل و بته بر آن نقش شده است.
سقف ایوان های شمالی و جنوبی خدایخانه نیز به وسیله دو ستون مدور نگاه داری می شود. معماری این بنا مانند خانه كعبه است اما گرداگرد خدایخانه، ایوانی به عرض دو متر ساخته شده است تا اتاق را از گرما حفظ نماید. در لبه بالای ناحیه داخلی ایوان ها، كتیبه ای با قلم درشت در زمان شاه ابواسحاق به خط ثلث عالی به قلم یحیی الجمالی الصوفی بر روی سنگ های یك پارچه و با عرض یك متر نگاشته شده و آن نقر شده است به گونه ای كه خطوط آن كتیبه برجسته شده و لابه لای این خطوط با كاشی های آبی، معرق پر شده است. این كتیبه گرداگرد نمای خارجی و مناره ها را پوشانده است (طول كتیبه) خدایخانه هم اینك مورد مرمت می باشد. مسجد جامع عتیق با مرور زمان و در اثر زلزله های متعدد در دوره های متعدد رو به ویرانی نهاده كه تاكنون نیز چندین بار مرمت شده است.
● تاریخچه مرمت این مسجد با توجه به كتیبه های موجود عبارت است از:
۱) در سال ۹۷۳ ه.ق. در زمان حكومت شاه طهماسب اول صفوی.
۲) در سال ۱۰۲۶ ه.ق. و ۱۰۲۷ ه.ق. در زمان حكومت شاه عباس كبیر.
۳) در سال ۱۰۹۲ ه.ق. در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی.
۴) در سال ۱۳۱۸ ه.ش. از جانب اداره باستان شناسی فارس.
خدایخانه نیز پس از تخریب و از بین رفتن برخی از كتیبه هایش، از جانب اداره باستان شناسی فارس و با همیاری واجد كاتب، سید آقا بزرگ نسابه، صرافت، رحیم صمیم، سید هاشم، در سال ۱۳۲۶ ه.ش. كاملا" مرمت شد.
این مسجد در دیماه ۱۳۱۰ با شماره ۷۲ به ثبت تاریخی رسیده است.

منبع : سایت شیراز