احسان

احسان یعنی نیکی کردن به دیگران که در آیات زیر به آن امر اشاره شده است:
خدا به عدل و نیکی کردن امر می‌کند.
(اِنَّ اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْاِحْسٰانِ) (سورهٔ نحل، آیهٔ ۹۰)
نیکی کن همانطور که خدا به تو نیکی کرده است.
(وَ اَحْسِنْ کَمٰا اَحْسَنَ اللهُ اِلَیْکَ) (سورهٔ قصص، آیهٔ ۷۷)
باید توجه داشت ما هر چه توان داریم و هرچه در اختیار ماست از آن خداست، این مردم آفریدگان خدا هستند، اگر از توان خود و آنچه خدای بزرگ در اختیار ما نهاده است به امر خدا و در راه خدا برای آنان صرف کنیم، ما یک وسیلهٔ بیش نیستیم، از خدا گرفته و در راه خدا داده‌ایم. احسان کردن از فضائل انسانی است حضرت امیر (علیه‌السلام) به این نکته اشاره فرموده‌اند صنایع الاحسان من فضائل و بیان حضرت امیر (علیه‌السلام) احسان کردن بهترین زراعت و کشت و بهترین توشه و بضاعت است احسان به عنوان یک گنج است و اناسن کریم آن را حیازت می‌کند. کسی‌که اهل احسان باشد خداوند عالم او را دوست خواهد داشت
احسان کنید که خداوند محسنین را دوست می‌دارد.
(احسنو ان اله یحب المحنین) (سورۀ بقره، آیهٔ ۱۹۵)
احسان کردن موجب تسلط بر انسان‌ها است، به بیان حضرت امیر (علیه‌السلام) عبد و اسیر احسان هستند هر کسی را که می‌خواهی در سیطره خود در آوری به آن احسان و نیکی کن و احسان و محبت مردم را بدنبال دارد، در بیانی دیگر حضرت‌شان می‌فرمایند هر کس احسان‌اش زیادتر باشد یاران و خدمت‌گزاران او بیشتر خواهند بود و مورد محبت برادران‌اش قرار خواهد گرفت.
و احسان نشانه ایمان است در بیانی حضرت امیر (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
برترین ایمان احسان کردن به دیگران است.
(افضل الایمان الاحسان)
انسان محسن و نیکوکار اولین کاری که انجام می‌دهد به واسطه احسان کردن در ابتدا و نفس خود را مورد اکرام قرار می‌دهد.
امام علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
بدان اگر تو احسان کنی نفس خود را اکرام نموده‌ای و به آن احسان کرده‌ای.
(انک ان احسنت منفسک تکرم و الیها تحسین ....)
یعنی اولین منتفع به احسان خود محسن است که از برکات احسان بهره‌مند می‌شود.
احسان ثمرات دنیای و آخرتی دارد.
برای کسانی که احسان می‌کنند در دنیا حسنه و در آخرت بهتر از آن همراهی خداوند با محسنین است.
(للذین احسنوا فی هذه الدنیا حسنهٌٔ و لذارُ الآخره خیرٌ) (آیهٔ نحل، سورهٔ ۳۰)
خداوند همراه محسنین است.
(ان اله لمع المحسنین) (سورهٔ عنکبوت، آیهٔ ۶۹)
خداوند با کسانی است که اهل تقوی و احسان هستند (سورهٔ محل، آیهٔ ۱۲۸)
اما باقر (علیه‌السلام) در ذیل این آیه می‌فرمایند:
خداوند همراه ما آل محمد و اشیاع پیروان ما است یعنی محسنین واقعی ما هستیم
(هذه الایه لال محمد صلوات علیهم و و اشیاعهم) (ثوالثقلین، ج۴، ص ۱۶۸)
اسلام خدمت و سودرسانی به عموم انسان‌ها را اعم از مسلمان و غیرمسلمان اکیداً توصیه می‌کند، و کسی را که برای خدا خدمت به خلق کند بهترین و محبوب‌ترین مردم در پیشگاه الهی می‌شناسد، چنانچه دو حدیث زیر از پیامبر اکرم
(صلّی الله علیه وآله وسلم) بیانگر آن است:
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود:
مردم عائله خدا هستند محبوب‌ترین مردم به خدا کسی است که به عائله او سود برساند و خانواده‌ای را شاد کند.
قٰالَ رَسُولُ‌ اللهِ (صَلَّی‌اللهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَسَلَمْ) :
(اَلْخَلْقُ عِیٰالُ اللهِ فَاَحَبُّ الْخَلْقِ اِلَی اللهِ مَنْ نَفَعَ عِیٰالَ اللهِ وَ اَدْخَلَ عَلیٰ اَهْلِ بَیْتٍ سُرُوراً) (اصول کافی، حدیث شماره ۲۰۲۴)
عطوفت و خدمت به مردم و سود‌رسانی به انسان‌ها در جان و روان انسانی ریشه دارد و مقتضای طبیعت انسانیّت است، گذشته از اینکه فطرت اجتماعی بودن انسان نیز آن را ایجاب می‌کند.
زیرا زندگی اجتماعی انسان بسته و پیوسته به زندگی انسان‌های دیگر است.
هر انسانی در تأمین لوازم زندگی به بهره‌گیری از سایر انسان‌ها نیازمند است غذائی که می‌خورد، لباسی که می‌پوشد، مسکن و سایر وسائل که از آنها بهره‌برداری می‌کند هزاران انسان در تهیه آنها دست داشته‌اند، پس هر انسان مدیون فعالیّت سایر انسان‌هاست و متقابلاً باید در این همکاری و همیاری سهیم بوده و به اجتماع خدمت کند.
علاوه بر وظیفه‌ای که هر انسانی در برابر انسان‌های دیگر دارد وظیفهٔ ویژه‌ای هم در کمک به مستضعفان و محرومین جامعه بععده دارد که سنگینی بار زندگی را از دوش آنها بردارند.
کمک به مستضعفان در اسلام دارای بالاترین درجه اهمیّت است.
● شاخه‌های احسان و خدمت به خلق
خدمت به خلق دارای شاخه‌های بسیاری است که ما برخی از آنها را یادآوری و نمونه‌ای از آنچه در ارج و فضیلت آنها در قرآن و حدیث آمده است ذکر می‌نمائیم:
۱. احسان و نیکی به پدر و مادر
قرآن در این مورد می‌فرماید:
انسان را توصیه کردیم که به پدر و مادر خود نیکی کند.
(وَ وَصَّیْنَا الْاِنْسٰانَ بِوٰالِدَیْهِ حُسْناً ) (اصول کافی، حدیث شماره ۲۰۴۲)
خدا را بپرستید و به او شریک قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید.
(وَاعْبُدوا الله وَلٰا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوٰالِدَیْنِ اِحْسٰاناً) (سورۀ عنکبوت، آیهٔ ۸)
بگو بیائید آنچه را که پروردگارتان به شما حرام ساخته بر شما فرا خوانم اینکه چیزی را به او شریک نسازید و به پدر و مادرتان نیکی کنید.
(قُلْ تَعٰالَوْا اَتْلُ مٰا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ اَلّٰا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالوٰالِدَیْنِ اِحْسٰاناً) (سورهٔ انعام، آیهٔ ۱۵۱)
آنگاه که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید.
(وَاِذْ اَخَذْنٰا میثٰاقَ بَنی اِسْرائیلَ لٰا تَعْبُدُونَ اِلَّا اللهَ وَبِالْوالِدَیْنِ اِحْسٰاناً) (سورۀ بقره، آیهٔ ۸۳)
در آیات فوق و همچنین در آیه‌ای دیگر که ذیلاً می‌آوریم احسان و نیکی به پدر و مادر مقارن ستایش خدای یگانه و ترک احسان و نیکی به آنان مقارن شرک به خدا قرار داده شده، و این نهایت اهتمام قرآن کریم را به نیکی به پدر و مادر می‌رساند.
در آیه زیر بیشترین اهتمام را به آن مبذول داشته و کوچکترین ایذاء را به آنان روا نمی‌دارد.
پروردگار تو حکم کرده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادرتان نیکی کنید هرگاه یکی از آنها یا هر دو نزد تو به سن پیری برسند به آنها اف مگو و به آنها درشتی مکن و با آنها سخن به احترام گوی، و پر و بال تواضع از راه مهربانی برای آنان بگستران، و بگو: پروردگارا به آنان رحم کن همانگونه که آنها مرا در کودکی پروراندند.
(وَقَضیٰ رَبُّکَ اَنْ لٰا تَعْبُدُوا اِلّٰا اِیّٰاهُ وَ بِالْوٰالِدَیْنِ اِحْسٰاناً اِمّٰا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ اَحَدُهُمٰا اَوْ کِلٰاهُمٰا فَلٰا تَقُلْ لَهُمٰا اُفٍّ وَلٰا تَنْهَرْ هُمٰا وَقُلْ لَهُمٰا قَوْلاً کَریماً وَاخْفِضْ لَهُمٰا جَنٰاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِٔ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمٰا کَمٰا رَبَّیٰانی صَغیراً ) (سورۀ اسرا، آیهٔ ۲۳-۲۴)
در وسائل‌الشیعهٔ (حدیث شماره ۲۷۶۷۸) از امام باقر (علیه‌السلام) آمده است که فرمود:
سه چیز است که خدا برای کسی رخصت (رخصت سهل‌انگاری) نداده است، ادای امانت به نیکوکار و بدکار، وفاء به عهد به نیکوکار و بدکار، و به پدر ومادر نیکوئی کردن چه نیکوکار باشند چه بدکار.
(ثَلٰاثٌ لٰا یَجْعَلُ اللهُ لِاَحَدٍ فیهِنَّ رُخْصَهًٔ اَدٰاءُ اْلاَمٰانَهِٔ اِلَی الْبَرِّ وَالْفٰاجِرِ وَالْوَفٰاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَالْفٰاجِرِ وَ بِرُّالْوالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کٰانٰا اَوْ فٰاجِرَیْنِ)
● صله رحم و نیکی به خویشاوندان
خدا را ستایش کنید و چیزی را به او شریک نسازد و به پدر و مادر نیکی کنید و همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و همسایه خویش و بیگانه و همسر (یا مطلق همنشین) و در راه ماندگان و بندگانتان، به یقین خدا دوست نمی‌دارد آن کس را که خودخواه و خودستا باشد.
(وَاعْبُدُوااللهَ وَلٰا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوٰالِدَیْنِ اِحْسٰاناً وَ بِذِی الْقُرْبیٰ وَالْیَتٰامیٰ وَالْمَسٰاکینِ وَالْجٰارِ ذِی الْقُرْبیٰ وَالْجٰارِ الْجُنُبِ وَالصّٰاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبیلِ وَمٰا مَلَکَتْ اَیْمٰانُکُمْ اِنَّ اللهَ لٰا یُحِبُّ مَنْ کٰانَ مُخْتٰالاً فَخُوراً) (سورۀ نساء، آیهٔ ۳۶)
تفسیر: منظور از ”والصاحب بالجنب“ را گفته شده همسر شخص است و گفته شده همراه در سفر یا خدمتکار یا کسی که به تو پیوسته و از تو توقع دارد می‌باشد ولی چنانچه مفسر معروف صاحب مجمع‌البیان می‌گوید اولی آنست که شامل همهٔ آنان می‌گردد.
خدا امر می‌فرماید به عدل و نیکی کردن و عطا نمودن به خویشان و نهی می‌کنند از فحشاء و منکر و ظلم، خدا شما را پند می‌دهد شاید متوجه شوید.
(اِنَّ اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَاْلاِحْسٰانِ وَ ایتٰاء ذِی الْقُرْبیٰ وَیَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ) (سورۀ نحل، آیهٔ ۹۰)
تفسیر: برخی از مفسران گفته‌اند مراد از ”ذی‌القربی“ که به معنی خویشاوند است، خویشاوندان پیامبر بزرگوار می‌باشد.
چنانچه مراد از ذی‌القربی در آیه خمس نیز آنان می‌باشند.
آنگاه که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید و همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان، و به مردم سخن نیکو بگوئید.
(وَ اِذْ اَخَذْنٰا مِیثٰاقَ بَنی اِسْرائِیلَ لٰا تَعْبُدُونَ اِلَّا اللهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ اِحْسٰاناً وَ ذِی الْقُرْبیٰ وَالْیَتٰامیٰ وَالْمَسٰاکِینِ وَ قُولُوا لِلنّٰاسِ حُسْناً) (سورهٔ بقره، آیهٔ ۸۳)
در اصول کافی (حدیث شماره ۲۷۰۶) از امام باقر (علیه‌السلام) آمده است که فرمود:
به تحقیق طاعتی که ثواب آن سریعتر از هر طاعت به شخص عائد می‌گردد صله رحم است.
”اِنَّ اَعْجَلُ الطّاعَهِٔ ثَواباً لَصِلَهُٔ الرَّحِمِ“
● احسان با کوشش در تأمین نیازمندی‌های انسان‌ها
امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند:
خدا در روی زمین بندگانی دارد که در حوائج مردم سعی می‌کنند، آنانند که روز قیامت در ایمنی هستند.
”اِنَّ لِلّٰهِ عِبٰاداً فِی اْلاَرْضِ یَسْعَوْنَ فِی حَوائِج النّٰاسِ هُمُ اْلٰامِنُونَ یَوْمَ الْقِیٰامَهِٔ“ (اصول کافی، حدیث شماره ۲۱۵۰)