۲۰ توخالی

خانم رضایی هر روز با یک لیوان آب قند، می آمد سراغش که با لب های لرزان و دست هایی که از سرما یخ زده بودند، بی حال ، روی صندلی افتاده بود. یکی از بچه ها شانه هایش را می مالید و یکی دیگر کیف و کتابش را از روی زمین جمع می کرد. این ماجرای هر روز مونا بود که یا تازه از جلسه امتحان بیرون آمده بود ، یا یکی از معلم ها نمره امتحان قبلی اش را اعلام کرده بود. قصه همیشه سر نیم نمره یا بیست و پنج صدم بود که مونا بیخود از دست داده بود. مونا که گریه می کرد، مدام اسم پدرش را می آورد و می گفت: «بابا این نمره ها را قبول ندارد.» آخر یک روز همه چیز خیلی خراب تر از همیشه شد. تازه ورقه ها را پخش کرده بودند که مونا از روی صندلی پرت شد روی زمین و از حال رفت. نه امتحان آن روز را داد ، نه توانست تا آخر امتحان ها به مدرسه بیاید.
«امتحان» ، کلمه ای است از ریشه محن که به معنی در رنج افتادن است. بی دلیل نیست که همه ما در هر سنی باشیم ، با شنیدن نام امتحان ، دچار اضطرابی پنهان می شویم و در شرایط مختلف احساس می کنیم امتحان ، بر ذهن و روح و دانش ما اثر منفی گذاشته است.
با این حال ، از دیرباز ، امتحان ، روشی استاندارد و رایج برای ارزیابی دانش افراد در زمینه های گوناگون بوده است. این که امتحان چگونه برگزار شود و این ارزیابی ها ، از چه طریقی صورت بگیرند ، از مباحث قابل طرح و بررسی در عرصه آموزش است. درواقع ، امتحان به ذات خود امر مفید و لازمی است که بر مبنای آن می توان به سنجش نتایج آموزش پرداخت ، اما تردیدی نیست که برای رسیدن به این هدف ، برگزاری امتحان به شیوه های مرسوم و شناخته شده ، تنها راه حل نیست. این که چه روشهای دیگری را می توان جایگزین روشهای سنتی امتحان کرد، بحثی است که باید از سوی سیاستگذاران آموزشی مورد توجه قرار گیرد ؛ اما در شرایط فعلی که هنوز تا تغییر کامل شیوه های مرسوم و ابداع شیوه های جدید راه زیادی باقی است. باید برای شرایط موجود برگزاری امتحان فکری کرد. فکری که در نهایت ، وضعیت سنجش دانش آموزان و شرایط روانی برگزاری امتحان را بهبود بخشد.
● همه می ترسند...
حاضر شدن در جلسه امتحان ، اضطراب آور است. تقریبا ۸۰درصد افرادی که در امتحانات مختلف شرکت می کنند ، این اضطراب را تجربه کرده اند که البته میزان آن ، بر حسب شرایط مختلف و در افراد مختلف ، متفاوت است. نادیا فخاری روان شناس ، می گوید: «اضطراب امتحان ، از مسائل شایع در میان افراد ، بخصوص دانش آموزان است. این اضطراب به شکل های گوناگون در افراد جلوه می کند. بالا رفتن ضربان قلب ، سردی انگشتان و افت فشار خون ، از عوارض فیزیکی و نشانه های ظاهری آنهایی است که دچار اضطراب امتحان می شوند. در موارد شدیدتر، گاه فرد دچار سردردهای شدید، غش ، بی حالی و تهوع می شود.»آنچه باید به آن توجه کرد، دلیل بروز چنین اضطراب هایی است.
● یک روش ، تنها روش
دانش آموزان ، مهمترین گروهی هستند که به طور مستمر با پدیده امتحان سر و کار دارند. دانش آموزان در فواصل زمانی بسیار کوتاه ، به شیوه های گوناگون ، مورد سنجش قرار می گیرند. این سنجش مستمر، یا از طریق پرسش های شفاهی و مستمر کلاسی است ؛ یا از طریق آزمون های کتبی ، اما در نهایت ، آنچه بیشتر از خود آزمون برای دانش آموزان معنا و اهمیت دارد، نتیجه امتحان است که در شرایط مرسوم آموزشی کشور ما، اغلب از طریق نمره ، تعیین می شود. نمره ، در آموزش و پرورش کشور و در فرهنگ سنتی یادگیری ما، مهمترین ملاک سنجش توانایی های فرد است ؛ تا جایی که تکیه و تاکید بیش از حد بر آن باعث شده است جنبه های دیگر توانایی دانش آموز کاملا از یاد برود، یا نادیده گرفته شود. امتیازی ، دبیر ریاضی یکی از دبیرستان های تهران می گوید: «با توجه به شرایط تعریف شده ای که ما با آن سر و کار داریم ، نمره تنها وسیله ای است که در اختیار معلمان قرار دارد. برای این که نتیجه فعالیت دانش آموز، برای خودش ، معلم و خانواده اش مشخص شود ، امتحان برگزار می شود و نمره ، یک روش برای نشان دادن این نتیجه است.» با این همه ، همین دبیر معتقد است که از طریق نمره ، نمی توان به همه ابعاد توانایی های یک فرد دست یافت: «افراد، ویژگی های متفاوتی دارند که همه آنها را نمی توان با امتحان اندازه گرفت و تعیین کرد.»
اضطراب امتحان ، باعث می شود بخشی از توانایی های فرد، به حالت غیرفعال دربیاید. نادیا فخاری می گوید: «بسیاری از افراد به دلیل اضطراب امتحان ، معلومات خود را از یاد می برند، یا نمی توانند به طور درست از آن استفاده کنند. در نتیجه ، بخشی از ارزش ارزیابی امتحان ، به این طریق زیر سوال می رود».
با این که معلمان و روان شناسان ، هر دو به این امر اذعان دارند ، لاجرم از نمراتی که از این امتحانات به دست می آید ، به عنوان عامل سنجش دانش آموزان استفاده می کنند: «ما می دانیم این نمرات دست کم با نتیجه واقعی ، اختلاف دارند، اما قانون و شرایط، ما را موظف به همین ملاک کرده است.» در عین حال ، کم نیستند معلمانی که می کوشند شیوه های دیگر را هم در ارزیابی دانش آموزانشان به کار ببرند. مرتضی غفاری ، دبیر فیزیک می گوید: «با در نظر گرفتن شرایط خاص امتحان است که وجود نمره ای به نام نمره مستمر در کارنامه در نظر گرفته شده است. خود من سعی می کنم نتایج کارم را به شکل های گوناگون در طول کلاس بررسی کنم. فعالیت های مختلف دانش آموزان در کلاس و میزان به کار گرفتن دانششان ، از مواردی است که من همیشه در نظر می گیرم.»
● نمره ، وسیله نیست
تغییرات اعمال شده در نظام آموزشی و تلاشهایی که برای ابداع شیوه های جدید ارزیابی دانش آموزان انجام گرفته است ، منجر شده است بینش معلمان درباره نمره بسیار متحول شود. با این حال ، هنوز برخی معلمان ، از نمره به عنوان یک ابزار، استفاده می کنند. یک دانش آموز دوره راهنمایی می گوید: «معلم ما، همیشه براساس نمره درباره ما قضاوت می کند. اگر نمره مان کم شود ، رفتار او هم با ما تغییر می کند. در صورتی که بی انضباطی یا تخلف کنیم هم نمره مان را کم می کند.» شاید به همین دلیل است که دانش آموزان این معلم ، نسبت به نمره ای که از این معلم می گیرند ، حساس و سختگیرند و این حساسیت ، موجب اضطراب و ترس آنها می شود. اضطراب امتحان ، وقتی تبدیل به اضطراب نمره می شود ، مشکل مضاعفی است که فرآیند یادگیری را دچار اختلال می کند. دانش آموزان ، پس از این که جریان اضطراب آور امتحان را از سر می گذرانند، با شرایط دشوارتری مواجه می شوند که نمره ، برایشان به ارمغان می آورد. یک دبیر تاریخ می گوید: «بعد از برگزاری امتحان ، ما تازه با یک مشکل تازه مواجه می شویم ، آن هم شرایط حساس روحی دانش آموزانی است که به خاطر چند نمره ، دچار بحران می شوند. راهروهای مدرسه ، پس از تصحیح اوراق ، پر از بچه هایی است که به هر شکل شده ، می خواهند نیم نمره به نمره شان اضافه شود.»
دانش آموزان ، مهمترین دلیل این حساسیت را برخورد معلمان و خانواده هایشان می دانند. آنها معتقدند خانواده ها و معلمانشان بر مبنای نمره درباره آنها قضاوت می کنند و تغییر دادن نظر آنها ممکن نیست : «من مدام به خاطر نمراتم بازخواست می شوم. نمره های من زیاد کم نیست ، اما مادرم نمره ۱۸ یا ۱۹ را اصلا قبول ندارد.» گاه این شرایط به حدی دشوار می شود ، که دانش آموز را دچار وسواس شدید فکری و بحران های عاطفی می کند. فخاری ، روان شناس می گوید: «برای برطرف کردن این حساسیت در دانش آموزان و کم کردن عوارض آن ، اولین قدم باید از سمت اولیای دانش آموز و معلمان برداشته شود. تا وقتی نمره ، آن هم فقط نمره ۲۰ ، ملاک سنجش توانایی های یک دانش آموز قرار بگیرد ، می توان انتظار هر برخورد نادرست و هر عارضه عاطفی ناگواری را در دانش آموز داشت.» این روان شناس معتقد است در این حالت یادگیری کامل اتفاق نمی افتد: «نمی توان اطمینان داشت نمره بیستی که با این رویکرد به دست می آید، نشاندهنده یادگیری کامل فرد باشد ، همان طور که نمرات کمتر نیز به هیچ وجه نشانگر ضعف یادگیری دانش آموز نیست. آنچه باید مورد توجه قرار گیرد نمرات بسیار کم است که در این موارد هم باید دنبال ریشه های ضعف دانش آموز گشت و آن را به شیوه ای معقول جبران کرد.»
● جور دیگر باید دید
تردیدی نیست که بسیاری از نمره های بالای درسی ، بدون پشتوانه علمی لازم به دست می آیند و بسیاری افراد با نمره های متوسط، از حد مطلوبی از دانش و توانایی برخوردارند. در مقابل ، بسیاری از خانواده ها ریشه این حساسیت خود را به عوامل فرهنگی بیرونی نسبت می دهند. مادر یک دانش آموز که خود تحصیلکرده رشته روان شناسی است ، می گوید: «خود من بسیار نسبت به نمره حساس هستم ، چون فکر می کنم ارزیابی خارجی جامعه ما در مقاطع مختلف در نهایت براساس نمره است. اگر فرزند من بر اثر بی توجهی و بی دقتی ، نمره ای را از دست بدهد، کسی شرایط او را نمی سنجد. در واقع ، این نمره است که به جای دانش او حرف می زند.»
با در نظر گرفتن همه این عوامل و عوارض ، به نظر می رسد تغییر در این نوع نگاه ، باید همه جانبه باشد. از سویی ، نظام آموزشی با ایجاد ملاکهایی موثر و کارآمد در ارزیابی دانش آموزان باید از این فشار کم کند و از سوی دیگر ، فرهنگ عمومی جامعه باید نسبت به این امر ، برخورد مناسب تری در پیش بگیرد. با ایجاد چنین تعادلی می توان انتظار داشت دانش آموزان در شرایطی امن تر و آسوده تر ، به یادگیری بپردازند و این یادگیری موثرتر و مفیدتر صورت بگیرد.

منبع : ایران کنکور