حقوق مالکیت صنعتی و قراردادهای بین المللی لیسانس

اهمیت و نقش مالكیت فكری و دارائیهای غیرملموس در صحنه تجارت بین الملل به شدت روبه گسترش است. قرارداد لیسانس نیز به عنوان ابزار انتقال و مبادله مالكیت فكری و دانش فنی در مقایسه با سایر قراردادهای انتقال فناوری، نقشی محوری را به دست آورده است. در این مقاله سعی شده است مفاهیم و تعاریف پایه در حوزه مباحث مالكیت فكری و ظرفیتهای تجاری و صنعتی آن و همچنین انواع مالكیت فكری ازجمله اختراع، علائم تجاری، طرحهای صنعتی، اسرار تجاری، نشانه های جغرافیایی و مقابله با رقابت غیرمنصفانه با توجه به هنجارهای بین المللی تشریح شود. سپس كاركردها و ویژگیهای قرارداد لیسانس و انواع آن باتوجه به موقعیتی كه در مبادلات تجاری و صنعتی دارند، به اختصار توضیح داده خواهدشد. در این خصوص بویژه شروط و موادی كه در یك قرارداد لیسانس ازسوی صاحبان فناوری بر دریافت كنندگان آن تحمیل می شوند وبه شروط محدودكننده و ضدرقابتی معروف هستند، بیان می گردند.
امروزه دیگــــر بر هیچیك از فعالان عرصه های كسب و كار و صاحبان صنایع پوشیده نیست كه تجارت جهانی بر حول دو محور اصلی فناوری اطلاعات و مالكیت فكری (INTELLECTUAL PROPERTY)=IP حركت می كند. بهره مندی از ظرفیتهای تجاری و ثروت ساز فناوری اطلاعات و مالكیت فكری درحال حاضر دغدغه اصلی مدیران و كارآفرینان طراز اول جهانی است. در كشور ما مقوله فناوری اطلاعات تاحدودی مطرح و شناخت مختصری نسبت به آن وجود دارد ولی متاسفانه تاكنون توجه كافی به شناسایی مفاهیم مالكیت فكری و طبعاً استفاده از ظرفیتهای تجاری این شاخه جدید صنعتی و حقوقی، درجهت توسعه فناوری و ارتقای سودآوری در سطح بنگاههای اقتصادی و افزایش صادرات در سطح ملی نشده است. توجه جدی به توسعه و بهره مندی از دارائیهای غیرملموس درقالب حقوق مالكیت فكری، از عوامل اصلی در بهبود ضریب رقابت پذیری و چالاكی در بازارهای بین المللی است. این نوشتار سعی دارد، هرچند به اجمال، برخی از مباحث مالكیت فكری را تشریح كرده و بویژه توجه مدیران صنایع و بنگاههای تجاری و خدماتی را به ظرفیتهای تجاری این رشته و نقش قراردادهای لیسانس در شكوفایی صنایع واتصال به شبكه تجارت جهانی بازگو كند. به باور نگارنده، شناخت عمیق از كاركردهای قرارداد لیسانس در تجارت، صنعت و خدمات و آشنایی با انواع این قراردادها، می تواند بسیاری از فعالان تجاری و صنعتی را با چشم اندازهای جدیدی مواجه كند و برخی از بن بست های موجود را در امر توسعه صنایع مرتفع سازد. لازم به ذكر است مطالب مندرج در این مقاله صرفاً درحد آشنایی با مفاهیم عمومی بوده و برای آگاهی از احكام و قواعد مربوط بایستی به قوانین ذیربط مراجعه شود.
● مفاهیم و ابعاد حقوقی و اقتصادی مالكیت فكری
۱ - اهمیت و نقش مــالكیت فكری درصحنه بین المللی به تدریج روبه گسترش است. جهانی شدن تجارت بدین معناست كه آثار و تراوشات فكری انسان مانند اختراعات، طرحها، علائم و نامهای تجاری، كتابها، موسیقی و فیلم، اكنون دردسترس مردم اقصی نقاط جهان قرارگرفته است.
۲ - به تعبیر دبیركل سازمان جهانی مالكیت فكری:مالكیت فكری ابزاری قدرتمند برای توسعه اقتصادی و ایجاد ثروت است كه هنوز درهمه كشورها به خصوص كشورهای درحال توسعه به نحو احسن به كار گرفته نشده است. مالكیت فكری، قدرت خلاقیت و ابتكار مربوط به آثار هنری یا حل مشكلات عملی، محدوده انحصاری هیچ كشور یا قومی نیست، بلكه منبعی از تواناییهای نامحدود است كه دراختیار همگان قرار دارد. مالكیت فكری، نیرویی است كه می توان از آن جهت پرباركردن زندگی افراد و آینده ملل از لحاظ مادی، فرهنگی و اجتماعی استفاده كرد.
۳ - نظام بین المللی مالكیت فكری با دو معاهده اصلی یعنی معاهده پاریس در سال ۱۸۸۳ جهت حمایت از مالكیت صنعتی و معاهده برن در سال ۱۸۸۶ برای حمایت از آثار ادبی و هنری در اذهان ریشه دواند. این تلاشها با تصویب موافقتنامه تریپس (TRIPS) در سال ۱۹۹۵ به اوج خود رسید. این موافقتنامه هفت نوع از انواع حقوق مالكیت فكری را پوشش می دهد: كپی رایت، علامت تجاری، نشانه های مبدأ جغرافیایی، طرحهای صنعتی، مدارهای كامل، اطلاعات محرمانه و حق اختراع. درعین حال معاهدات و اسناد قابل توجه دیگری نیز در این زمینه به مرور به تصویب رسیده اند كه همگی نظام جامع حقوق مالكیت فكری را در سطح بین الملل تشكیل می دهند.
۴ - سازمان جهانی مالكیت فكری، سازمانی بین المللی است كه هدف اصلی آن، تضمین حمایت از حقوق پدیدآورندگان و مالكان حقوق مالكیت صنعتی در سراسر جهان و همچنین شناسایی وقدردانی از مخترعان و نویسندگان به دلیل قوه ابتكار آنهاست. این حمایت بین المللی برای خلاقیت بشر بسیار حائزاهمیت بوده و باعث گسترش مرزهای صنعت و فناوری گردیده و در نتیجه موجب ارتقای سطح ادبیات و هنر در جهان و ایجاد محیطی باثبات برای بازاریابی تولیدات فكری و نهایتاً موجب حــــركت چرخهای تجارت بین الملل خواهدشد.
۵ - دارائیهای غیرملموس، به تدریج به عنوان ملاك كارایی و عملكرد آتی شركتها محسوب می شوند. در سال ۱۹۸۲، ۶۲ درصد از دارایی شركتها در آمریكا، دارائیهای مادی و ملموس بود ولی در سال ۲۰۰۰ این رقم به ۳۰ درصد رسید. در اوایل دهه ۹۰ سرمایه های معنوی (غیرملموس) دراروپا بیش از یك سوم كل سرمایه ها را تشكیل می داد و در سال ۱۹۹۲ در هلند این رقم بـــه بیش از ۲۵ درصد كل سرمایه گذاری های خصوصی و عمومی رسید. به طور میانگین ۴۰ درصد ارزش یك شركت كه در سرمایه های غیرملموس و معنوی است به هیچ طریقی در ترازنامه شركت نشان داده نمی شود. به این دلیل، مالكیت معنوی را گاهی ارزش مخفی می نامند.
۶ - دارائیهای معنوی در معاملات تجاری در سطح بین المللی نقشــی محوری دارند. مالكیت های فكری اكنون یكی از باارزش ترین یا اغلب با ارزشترین سرمایه در دادوستدهای تجاری هستند. قراردادهای واگذاری پروانه بهره برداری _(لیسانس)، قراردادهای ساخت، خرید، توزیع، ادغام یا قراردادهای كسب و مالكیت، همواره حاوی عناصری ازحقوق مالكیت فكری هستند. در سال ۱۹۹۹ میزان فروش پروانه مالكیت صنعتی در جهان به بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار رسید كه نسبت به رقم سال ۱۹۹۰، ۵۰ میلیارد افزایش داشت.
۷ - نظام مــالكیت فكری توازنی را میان منافع به وجودآورندگان فناوری نوین كه اغلب وسیعاً از منابع و داده ها در ایجاد و توسعه فناوری استفـــــــــــــاده می كنند و منافع به كارگیرندگان آن نوع فناوری كه از آن به عنوان ابزار مهمی درجهت بهبود و پیشرفت توانائیهای فناورانه و رقــــابت در بازار بهره می گیرند، برقرار می سازد.
۸ - مهمترین نكته در حقوق اعطایی در چارچوب حقوق مالكیت فكری، خصیصه انحصاری بـــودن آنهاست. بدین مفهوم كه بهره برداری از آن حقوق صرفاً متعلق به پدیدآورنده و مالك آن است و دیگران حق استفاده از آنها را بدون اجازه مالك ندارند و بدین جهت قابلیت خرید و فروش و امكان واگذاری این حقوق برای مدت معین، وجود خواهد داشت.
۹ - از دیدگاه حقوقی، مفهوم مالكیت معنوی یا حقوق معنوی را می توان به این ترتیب از زبان یكی از اساتید به نام حقوق، بیان كرد: در حقوق كنونی ارزشهایی شناخته شده است كه قابل مبادله با پول است ولی نه بر شخص دیگری است و نه بر عینی، موضوع این حق باارزش ابتكارها و تراوشهای ذهنی انسان است. به همین جهت نیز چنین حقی در دایره تقسیم حق دینی وعینی نمی گنجد و خود گروهی ویــــژه از اموال نوظهور را تشكیل می دهد كه وصف مشترك آنها تكیه بر حاصل ابتكار و اندیشه انسان است و به همین اعتبار نیز حقوق معنوی نامیده می شود، مانند حق تألیف، حق اختراع، مالكیت صنعتی و تجاری، حق بر علائم تجارتی و صنعتی. (حقوق اموال و مالكیت - دكتر ناصر كاتوزیان - صفحه ۱۵)
در تعریف حق معنوی می توان گفت: حقوقی است كه به صاحب آن اختیار انتفاع انحصـــاری از فعالیت و فكر و ابتكار انسان را می دهد.» (همان - صفحه ۱۶)
۱۰ - مالكیت فكری دارای دو شاخه اصلی زیر است: الف - مالكیت صنعتی (INDUSTRIAL PROPERTY) كه شامل اختراع، علائم تجاری، طرحهای صنعتی، نشانه های مبدأ جغرافیایی، اسرار تجاری و رقابت غیرمنصفانه است.
ب - حق مؤلف (COPYRIGHT) كه شامل آثار ادبی و هنری از قبیل: داستانها، اشعار، بازیها، فیلم ها، آثار موسیقی، ترسیمات، نقاشی ها، عكسها، مجسمه ها، طرحهای ساختمانی و سایر حقوق مربوطه هستند.
۱۱- اولین قانون مربوط به حقوق مالكیت صنعتی در ایران در سال ۱۳۰۴ به تصویب رسید. در سال ۱۳۱۰ نیز باتوجه به شرایط واحتیاجات كشور، قانون نسبتاً جامعی تحت عنوان قانون ثبت علائم و اختراعات در پنجاه و یك ماده به تصویب مجلس رسید. این قانون باتوجه به شرایط زمانی در رابطه با ثبت اختراع و علائم تجاری مقــــررات مفیدی داشته و آئین نامه تصویبی آن در رابطه با این قانون نیز به غنای آن افزوده است.همچنین دولت ایران در سال ۱۳۳۷ به كنوانسیون پاریس برای حمایت از مالكیت صنعتی و در سال ۱۳۷۷ نیز به آخرین اصلاحات آن (استكهلم) ملحق شده است. همچنین ایران به دو سند بین المللی برای ثبت علائم تجاری موسوم به موافقتنامه مادرید راجع به ثبت بین المللی علائم و پروتكل مربوط به آن با آخرین اصلاحات باتوجه به مصوبه ۱۳۸۲/۵/۲۸ ملحق گردیده است. به علاوه ایران در سازمان جهانی مالكیت فكری نیز عضویت دارد.
● انواع حقوق مالكیت صنعتی
باتوجه به مقدمه موصوف در این مبحث به معرفی انواع حقوق مالكیت صنعتی می پردازیم و از تشریح قواعد حقوقی و موضوعهای مربوط به كپی رایت كه عمدتاً مربوط به آثار هنری و ادبی است به علت عدم ارتباط كامل با موضوع موردبحث و همچنین به جهت عدم الحاق ایران به كنوانسیون های مربوطه صرفنظر می كنیم.
الف - حق اختراع (PATENT):
۱ - حق اختراع، حقی انحصاری است كه برای صاحب یك اختراع درنظر گرفته می شود و منظور از اختراع در اینجا، هر محصول یا فرایندی است كـــه راهی برای انجام كاری با راه حلی جدید برای یك مسئله باشد. پس اختراع لزوماً نباید خیلی برجسته و یا دارای ارزش علمی خیلی بالا باشد. حمایت از حق اختراع دارای محدودیت زمانی ومعمولاً ۲۰ سال است و پس از آن حق اختراع از انحصار مخترع خارج می شود. بدین ترتیب اختراع به معنای فكر یك مخترع است كه در زمینه فناوری راه حل عملی برای یك مسئله خاص ارائه می كند و ممكن است مربوط به یك فراورده (محصول) یا یك فرایند باشد. اختراع درصورتی قابلیت ثبت خواهد داشت كه جدید و ابداعی باشد.
۲ - در ایران در سال ۱۹۹۷ در حدود ۴۱۸ تقاضانامه حق اختراع ثبت شده درحالی كه درهمان سال در ژاپن ۳۷۰۵۵۵، در آمریكا ۲۰۲۱۰۵، در آلمان ۹۸۲۶۷، در جمهوری كره ۹۲۷۳۴، در تركیه ۸۰۸۰ و در مغرب ۳۲۷ مورد به ثبت رسیده است. درحال حاضر حدود ۴۰ میلیون حق اختراع درجهان ثبت شده است. هر ۳۰ ثانیه یك اختراع ثبت می شود.
۳ - مفهوم انحصاری بودن حق اختراع در این است كه نمی تواند به صورت تجاری، ساخته، توزیع و فروخته شود و بدون رضایت صاحب حق اختراع مورداستفاده قرار گیرد.
۴ - ثبت اختراع از چند طریق می تواند موجب رونق اقتصادی گردد:
اطلاعات پروانه ثبت اختراع، انتقال فناوری و سرمـــایه گذاری مستقیم خارجی را تسهیل می كند.
ثبت اختراع باعث تشویق تحقیق وتوسعه در دانشگاهها و مراكز تحقیقاتی می شود.
ثبت اختراع، فناوریها و تجارتهای جدید را یاری می كند.
شركتها به جمع آوری پروانه های ثبت اختراع می پردازند و از آنها در معاملات و قراردادهای لیسانس (پروانه بهره برداری)، جوئینت ونچر (سرمایه گذاری مشترك) و دیگر معاملات درآمدزا استفاده می كنند.
اطلاعات پروانه ثبت اختراع می تواند انتقال فناوری و سرمایه گذاری را تسهیل كند. در مقابل صدور یك پروانه ثبت اختراع باید جزئیات اختراع افشا شود. سایت های اینترنتی اختراعات ثبت شده، منبعی غنی برای اطلاعات فنی محسوب می شوند.
ب - علامت تجاری:
۱ - علامت تجاری، عبارت است از هر نشانه تمایز بخشی كه كالا یا خدمات مشخصی را كه به وسیله اشخاص یا شركتهای خاص تولیدی یا خدمــاتی ارائه می گردند، معرفی و مشخص می كند. از قبیل آرم كوكاكولا، و علامت بنز. هر كالا یا خدماتی كه دارای علائم تجاری یا تركیبی از علامتهایی است كه آن كالا را ازدیگر كالاها یا خدمات متمایز می سازد، از حقوق علائم تجاری برخوردار خواهدبود. اینگونه علائم بویژه اسامی شخص، حروف، شماره، عناصر عددی و تركیبی از رنگها و نیز هرگونه تركیبی ازعلائم موصوف، دارای ویژگی برخورداری از ثبت به عنوان علامت تجاری هستند.
۲ - انواع علائم تجاری عبارتند از:
الف - علامت تجاری به معنی اخص؛
ب - علامت خدمات؛
ج - اسم تجاری؛
د - علامت جمعی؛
ه - علامت گواهی؛
۳ - معیارهای ثبت علامت تجاری عبارت است از:
الف - معیار متمایزسازی (امكان تمایز و تشخیص)؛
ب - معیار عدم القای شبهه (نباید مصرف كننده معمولی را به اشتباه بیندازد و متضمن نقل، تقلید یا ترجمه یا شباهت موجد اشتباه درخصوص یك علامت شناخته شده قبلی باشد)؛
ج - عدم مخالفت با نظم عمومی و اخلاق حسنه؛
د - ممنوعیت ثبت علایم و نشانهای رسمی، پرچمها، نشانهای نظامی، دولتی...
۴ - حقوق ناشی از ثبت علائم تجاری:
الف - حق استفاده از علامت تجاری؛
ب - حق منع دیگران از استفاده؛
ج - حق واگذاری برای استفاده از علامت تجاری به دیگران ازطریق: - فروش حق مالكیت؛
- واگذاری پروانه بهره برداری؛
- قرارداد امتیاز فعالیت تجاری.
۵ - به طور خلاصه علامت تجاری هر نشانه ای است كه محصولات یك موسسه معین را از محصولات رقیب متمایز می كند.
۶ - حمایت از علائم تجاری نامحدود است. علائم ثبت شده تحت توافقنامه مادرید و پروتكل آن تا پایان سال ۱۹۹۶ در حدود ۱۳/۲۵ میلیون علامت بوده است. علامت تجاری حق انحصــــاری مالك آن را موردحمایت قرار می دهد تا از آن برای معرفی كالا یا خدماتش استفاده كند یا آن را در قبال دریافت مبالغی به دیگران اجاره دهد تا از آن استفاده كنند.
۷ - در سال ۲۰۰۳ میلادی پرارزش ترین علامتهای تجارتی جهان بدین شرح اعلام شدند: كوكاكولا ۷۰/۴۵ میلیارد دلار، مایكروسافت ۶۵/۱۷ میلیارد دلار، آ ی بی ام ۵۱/۷۱ میلیارد دلار. بدین ترتیب علائم تجاری كاركردی ارزشمند در اقتصاد كلان در زمینه مشخص كردن منشا محصولات و فناوریها و ایجاد پاسخگویی برای مصرف كننده دارند. علائم تجاری نقش مهمی در فروش برای شركتهای مستقل دارند.
پ - طرحهای صنعتی:
۱ - طرح صنعتی، در مفهوم كلی وغیرتخصصی، دلالت می كند بر یك اثر خلاقه برای دست یافتن به نمایی ظاهری (جلوه ای صوری) یا تزئینی در فراورده هایی كه به صورت انبوه تولید می شوند. در یك معنای حقوقی، طرح صنعتی، دلالت دارد بر حقی كه مطابق با یك نظام ثبت، برای حمایت از مشخصه های تزئینی اصیل وغیرعملكردی یك كالای صنعتی یا فراورده ای كه از یك فعالیت طراحی حاصل می شود اعطا می گردد. این طرحها ممكن اس دوبعدی باشند (نقش PATTERN و تزیین ORNAMENT)یا سه بعدی باشند (شكل SHAPE و پیكره CONFIGURATION)
۲ - موضوع حمایت از طرحهای صنعتی، كـــالاها یا محصولات نیستند، بلكه به بیان دقیق تر، طرحی است كه در چنین كالاها یا محصولاتی به كار رفته یا تجسم یافته است. تصور یا تصویر ذهنی (انتزاعی) كه طرح صنعتی را تشكیل می دهد، ممكن است چیزی باشد كه می تواند به صورت دوبعدی یا سه بعدی نمایش داده شود. طرحهایی كه صرفاً به علت عملكردی كه یك كالا بایستی ایفا كند، تحمیل شده اند، از شمول حمایت مستثنی هستند.
۳ - حقوقی كه به مالك یك طرح صنعتی ثبت شده معتبر اعطا می شود، تاكید مضاعفی بر هدف اصلی قوانین حاكم بر طرحهای صنعتی درجهت ترویج و پشتیبانی از عنصر طرح در محصولات صنعتی است. قوانین طرحهای صنعتی به صاحب طرح حق انحصاری را برای ممانعت از بهره برداری غیرمجاز از آن طرح در كالاهای صنعتی، واگذار می كند.
ت - مدارهای یكپارچه:
۱ - عرصه ای دیگردرحمایت از مالكیت صنعتی، موضوع طرحهای تركیبی یا توپوگرافی مدارهای یكپارچه (مدارهای كامل الكترونیك) است. طرحهای تركیبی مدارهای یكپارچه، آفریده های ذهن انسان و معمولاً محصول سرمایه گذاری های كلان می باشند. برای كاهش ابعاد مدارهای یكپارچه و به طور همزمان افزایش كارایی آنها، نیاز مستمر به ایجاد طرحهای تركیبی جدید وجود دارد. یك مدار یكپارچه كوچكتر، مواد كمتری را برای ساخت آن نیاز دارد و فضای كمتری را برای اینكه آن را در خود جای دهد، اشغال می كند. مدارهای یكپــارچه در گستره وسیعی از فراورده ها از قبیل ساعتها، تلویزیونهـــا، ماشین های لباسشویی و خودروها، همچنین به عنوان ابزار پردازش اطلاعات پیچیده مصرف می شوند. كپی برداری از مدارهای یكپارچه كه طبعاً هزینه بسیار كمتری در مقایسه با طراحی آن دربرمی گیــــــرد، می تواند ازطریق عكس برداری از هر لایه یك مدار یكپارچه و تهیه قالبهایی برای تولید آن برمبنای عكسهای به دست آمده، انجام شود.
۲ - دوره حمایت حداقل ده سال از تاریخ ثبت درخواست یا اولین بهره برداری تجاری در جهان است كه می تواند تا ۱۵ سال تعیین گردد. حق انحصاری صاحب آن، همچنین به كالاهایی كه مدارهای یكپارچه در آنها به كار رفته كه طرحهای تركیبی حمایت شده در آنها وجود دارد، تسری پیدا می كند.
۳ - مشابه سازی طرح تركیبی، واردكردن، فــروختن یا دیگر اقدامات توزیعی به منظور بهره برداری تجاری از یك طرح تركیبی، بدون اجازه مالك آن، غیرقانونی خواهدبود.
ث - نشانه های مبدأ جغرافیایی:
۱ - نشان جغرافیایی، نشانی است كه مبدأ كالایی را به قلمرو، منطقه یا ناحیه ای از كشور منتسب می سازد، مشروط بر اینكه كیفیت و مرغوبیت، شهرت یا سایر خصوصیات كالا اساساً قابل انتساب به مبدأ جغرافیایی آن باشد. عباراتی از قبیل فرش ایران، عسل سبلان و پسته رفسنجان، از این دست هستند.
۲ - نوعاً محصولات كشاورزی، باتوجه به فاكتورهای محلی ناشی از خاك و آب و هوا، ازنظر كیفی، قابل ارزیابی و تمایز هستند. البته حمایت از نشانه های جغرافیایی به محصولات كشاورزی محدود نمی شوند.
نشانه جغرافیایی، به مكان یا قلمرو خاصی اشاره می كند كه ویژگیهای كیفی آن محصول را كه ناشی از آن مكان یا قلمرو است، مشخص می كند.
۳ - نشــــانه جغرافیایی به مصرف كنندگان می گوید كه یك محصول در محل مشخصی تولید شده و مشخصات خاصی دارد كه ناشی از محل تولید آن است، به همین دلیل با علامت تجاری كه از سوی مالك آن برای ایجاد تمایز محصولاتش از دیگر كالاها استفاده می گردد، تفاوت دارد. نشانه های جغرافیایی می توانند در قالب قوانین مقابله با رقابت غیرمنصفانه یا قوانین حمایت از مصرف كنندگان یا قوانین خاص موردحمایت قرار گیرند.
ج - اسرار تجاری:
۱ - اسرار تجاری می تواند شامل هر فرمول، الگو، مهارت عینی، ایده، فرایند یا اطلاعات منسجمی باشد كه اولاً برای صاحب آن در بازار مزیت رقابتی فراهم كند و ثانیاً با آن اطلاعات به عنوان اطلاعات محرمانه به گونه ای رفتار شود كه به صورت متعارف می توان انتظار داشت. از اینكه عموم مردم یا رقبا از آن آگاه شوند، ممانعت شود و همچنین از به دست آوردن غیرقانونی یا دزدیده شدن (دستبرد به) آنها جلوگیری به عمل آید.
۲ - برای حمایت از اسرار تجاری، این اسرار درجایی ثبت نمی شوند بلكه بایستی ازسوی صاحب آن به صورت محرمانه نگهداری گردند. نمونه معروف اسرار تجاری فرمول كوكاكولا است كه در گاو صندوق یك بانك نگهداری می شود كه فقط با صلاحدید هیئت مدیره شركت كوكاكولا باز می شود و فقط دو نفر از كاركنان كوكاكولا همزمان از این فرمول اطلاع دارند كه هویت آنها برای عمـوم افشا نمی شود و آنها مجاز نیستند با یك هواپیما پرواز كنند. البته اتخاذ تدابیر حفاظتی متعارف برای نگهداری از اسرار تجاری، كفـــــایت می كند.
۳ - دارنده یك راز تجاری می تواند، دیگران را از كپی كردن، استفاده یا منفعت بردن از اسرار تجاری یا افشا كردن آنها نزد دیگران بدون اجازه قبلی ممنوع كند.
۴ - حمایت از اسرار تجاری همچنین ممكن است درقالب قوانین مسئولیت مدنی و یا قوانین مقابله با رقابت غیرمنصفانه انجام شود.
ح - مقابله با رقابت غیرمنصفانه:
۱ - هر رقابتی كه برخلاف رویه معمول شرافتمندانه در صنعت یا تجارت انجام گیرد رقابت غیرمنصفانه تلقی می شود. هرگونه اقدام برای ایجاد اخلال در فعالیتهای رقیب و همچنین ادعاهای دروغین كه موجب بی اعتبار شدن كالاها یا فعالیتهای رقیب شود و یا باعث گمراهی عموم مردم گردد، به عنوان رقابت غیرمنصفانه ممنوع است.
۲ - به موجب مفاد ماده ده كنوانسیون پاریس برخی از جنبه های رقابت ناروا عبارتند از:
هر عملی كه موجب سردرگمی یا ایجاد اشتباه (CONFUSION) با موسسه یا محصولات یا فعالیت تجاری رقیب گردد؛
اظهارات خلاف واقع در كار تجارت به نحوی كه اعتبار موسسه یا محصولات یا فعالیت صنعتی یا تجاری رقیب را از بین ببرد؛
مشخصات یا اظهاراتی كه به كاربردن آن در امور تجاری، موجب اشتباه عموم راجع به ماهیت، فرایندهای ساخت، صفات ممیزه كالا، قابلیت استعمال و كمیت كالا گردد.
● قراردادهای لیسانس و انتقال حقوق مالكیت فكری
۱ - قرارداد لیسانس یا واگـــــذاری پروانه بهره بــرداری، یكی از شیوه هایی است كه سریع ترین رشد را در تجارت بین الملل داشته و به وسیله آن حقوق مالكیت فكری یعنی دانش فنی در مقابل دریافت مبلغی كه معمولاً حق امتیاز (ROYALTY) نامیده می شود به یك فرد یا شركت دیگر برای مدتی معین واگذار و منتقل می شود.۲ - دارنده یك حق مالكیت فكری به دلایل فراوانی ممكن است به انتقال فناوری تمایل پیدا كند. یك شركت صاحب حق مالكیت فكری، با دریافت حق امتیاز، پروانه یا مجوزی را (LICENSE) به یك شركت دیگر واگذار و منتقل می كند و او را مجاز می كند تا از علامت تجاری یا حق چاپ آثار هنری یا ادبی یا دانش فنی او برای ساخت محصول به منظور فروش استفاده كند.
۳ - انتقال تجاری فناوری می تواند به یكی از روشهای فروش تجهیزات و ماشین آلات (كالاهای سرمایه ای)، واگذاری حق امتیاز و توزیع قراردادهای مشاوره، قراردادهای پروژه آماده بهره برداری، قرارداد سرمایه گذاری مشترك، قرارداد دانش فنــی، قرارداد پروانه بهره برداری یا فروش حق مالكیت فكری انجام شود. اما مرسوم ترین شیوه بویژه در تجارت جهانی انعقاد قراردادهای پروانه بهره برداری (قرارداد لیسانس) است كه به موجب آن امتیاز بهره برداری از یك حق انحصاری ناشی از مالكیت فكری بــویژه در زمینه حق اختراع، كپی رایت و علائم تجاری به دیگری در مقابل دریافت مبالغی واگذار می گردد.
۴ - در مفاد قراردادهای لیسانس مواد مربوط به محدوده های واگذاری و اقدامات ضدرقابتی كه در زمینه ساخت، فروش یا استفاده از موضوع لیسانس مطرح است اصلی ترین موضوع موردبحث در این نوشتار است كه معمولاً دولتها را وادار می كند تا درخصوص نحوه تنظیم و میزان محدودیتها و انحصاراتی كه این شروط مقرر می دارند، دخالت كرده و مقررات امری را وضع كنند.
۵ - درصورتی كه بهره برداری از حقوق مالكیت فكری كه به موجب قرارداد لیسانس منتقل شده، مستلزم تامین مالی زیاد یا استفاده از سایر منابع باشد، دریافت كننده لیسانس اغلب، به منظور افزایش درآمد و برگشت سرمایه اش به میزان كافی، از واگذاركننده لیسانس، حقوق انحصاری را نسبت به برخی از قلمروهای جغرافیایی مطالبه می كند.
۶ - واگذاركنندگان لیسانس كه دلائل كافی برای توجه به این مخاطرات دارند، گاهی اوقات حقوق مالكیت فكری خود را به دو یا چند دریافت كننده لیسانس كه تمایل دارند برای توسعه بازار هدف با یكدیگر رقابت كنند، واگذار می كنند. در مقابل، دریافت كنندگان لیسانس كه با چنین وضعیتی مواجه هستند، احتمالاً تلاش خواهندكرد تا درمورد دریافت دیگر امتیازات جبرانی از قبیل كاهش در تعهد به پرداخت حق امتیاز مذاكره كنند.
۷ - واگذاركننده لیسانس معمولاً می خواهد كه بهره برداری دریافت كننده لیسانس از حقوق مالكیت فكری كه منتقل شده را به روشهای مختلف محدود كند.
یكی از محدودیتهای متعارف با برقراری محدودیتهای جغرافیایی در زمینه محصولات تولیدی یا فعالیتهای بازاریابی و درخصوص محدودیتهای بهره برداری، برای دریافت كننده لیسانس است كه این امور اقدامات دریافت كننده لیسانس را برای استفاده از حقوق مالكیت فكری محدود می كند.
۸ - انتقال مالكیت فكری از یك جهت می تواند شامل انواع زیر شود:
الف - واگذاری حق اختراع؛
ب - واگذاری اسرار تجاری؛
پ - واگذاری كپی رایت (حق مؤلف)؛
ت - واگذاری علامت تجاری.
واز جهتی دیگر دارای انواع زیر است:
الف - انحصاری (EXCLUSIVE) : بدون حق رقابت در قلمرو مشخص برای تمامی رقبا و تولیدكنندگان و ازجمله واگذاركننده پروانه؛
ب - انفرادی (SOLE): بدون حق رقابت در قلمرو مشخص برای تمامی رقبا و تولیدكنندگان به استثنا واگذاركننده پروانه؛
پ - غیرانحصاری (NON-EXCLUSIVE) : پذیرش رقابت در قلمرو؛ ت - ساده (SIMPLE) : بدون قیدی درباب رقابت.
قواعد ضدانحصاری حاكم بر قراردادهای لیسانس
۱ - به طوركلی سه نوع اساسی از ترتیبات تنظیم كننده، شكل قراردادهای انتقال حقوق مالكیت فكری را مشخص می سازند. این سه نوع به ترتیب عبارتند از:
الف - تصویب قبلی؛
ب - اطلاع دادن یا ثبت كردن؛
پ - نبود مقررات.
روشن است كــه ترتیب سومی برای سرمایه گذاران خارجی بیشترین منفعت را دارد. ولی از آنجایی كه نبود قانون تا اندازه ای برای كسی كه درباره موضوعهای حقوق مطالعه می كند جالب نیست بنابراین، دو روش دیگر را بررسی می كنیم.
الف - شیوه های تصویب قبلی: الزام كردن به «تصویب قبلی ماهوی» ازسوی دستگاههای دولتی، دست و پاگیرترین شیوه مقررات دولتی است و نمایانگر یك سیاست حمایتی نسبی است. به عنوان مثال در هند قراردادهای لیسانس باید به وسیله هیئت سرمایه گذاری خارجی هند به تصویب برسند.
برخی از كشورها این رویكرد را اتخاذ كرده اند كه تمامی قراردادهای لیسانس و انتقال فناوری ممنوع است مگر اینكه دلیل خاصی بتوان برای مجاز دانستن آن ارائه كرد. درواقع یك شركت از حیطه صلاحدید دولت خارج نمی شود مگر پس از اینكه مجوز لازم را به دست آورده باشد. بدون این مصوبه، قرارداد لیسانس شركت موصوف از حمایت نظام قضایی و همچنین در كشورهایی كه با استناد به نظم عمومی قراردادها را لازم الاجرا نمی دانند، برخوردار نخواهد بود.
ب - شیوه اطلاع دادن - ثبت كردن: در این شیوه «اصل بر ممنوعیت است» جاری خود را به سیستم «اصل بر آزادی است» می دهد. در بسیاری از كشورها، ازجمله ژاپن، كره جنوبی، ونزوئلا و مكزیك، شیوه تصویب قبلی به فرایند ساده ثبت كردن، تغییر یافته است.
خطری كه در كشورهای دارای سیستم اطلاع دادن - ثبت كردن، وجود دارد این است كه برخی از شروط قراردادی ثبت شده، ممكن است به موجب قوانین كشورهای موصوف معتبر و لازم الاجرا نبــــاشد. بدین ترتیب، حق امتیازهای دریافت شده بابت این قراردادها ممكن است بیش ازحد معمول فرض شوند و به عنوان درآمد مشمول مالیات از شركت خارجی، موردشناسایی قرار گیرند.
خطر مهم دیگری كه در سیستم اطلاع دادن یا ثبت كردن وجود دارد مربوط به روزنه هایی است كه در كاغذبازیهای دولتی وجود دارد كه می تواند باعث افشا و انتشار مالكیت فكری سرمایه گذاران شود.
۱۴ شرط محدودكننده
فهرست ۱۴ شرط محدودكننده انحصاری كه ممكن است در این چارچوب انحصارگرایانه و درنتیجه باطل و كان لم یكن فرض شوند درمواردی كه این شروط در قراردادهای لیسانس به كار گرفته می شوند، عبارتند از: الف - شرط بازپس دادن؛
این شرط حقوق انحصاری ناشی از بهبود محصول را به نفع واگذاركننده لیسانس تضمین می كند.
ب - چالشهای مربوط به اعتبار؛
در این شرط، گیرنده فناوری تشكیك و طرح دعوی درزمینه اعتبار حق مالكیت فكری واگذارنده فناوری را از خود سلب می كند.
ج - معامله انحصاری؛
مجبوركردن گیرنده به فروش محصولات تولیدشده منحصراً یا عمدتاً به اشخاصی كه توسط واگذاركننده تعیین می شود.
د - محدودیت در تحقیق؛
اعمال محدودیتهایی بر تحقیق یا توسعه فناوری توسط گیرنده.
ه - محدودیت در استخدام؛
مجبور كردن گیرنده به استخدام افراد تعیین شده توسط صاحب امتیاز كه برای انتقال موثر فناوری مربوط به قرارداد ضروری نیستند.
و - تثبیت قیمت؛
تعیین قیمت برای فروش یا فروش مجدد محصولات تولیدشده توسط گیرنده.
ز - محدودیت در مطابقتها؛
محدودیت در خرید مواد از منابع خاص برای كسب اطمینان از كیفیت محصولاتی كه تولید خواهدشد.
ح - فروشهای انحصاری یا موافقنامه های نمایندگی.
ط - شرط بسته بودن؛
این شرط مقرر می دارد كه دریافت كننده لیسانس فقط می تواند از منابع مشخصی خرید كند.
ی - محدودیتهای صادراتی؛
محدودكردن آزادی گیرنده جهت صادرات محصولات تولیدشده توسط خود وی یا دادن این اجازه به دیگران، مشروط بر اینكه اگر صاحب امتیاز دركشوری كه محدودیت درآنجا اعمال می شود دارای حق امتیازی باشد، در صورت واردات محصولات مذكور این حق نقض شود، اگر صاحب امتیاز تعهدی قراردادی مبنی بر این داده باشد كه به دیگران اجازه صدور محصولات ذكر شده را به چنین كشوری ندهد، یا اگر صاحب امتیاز قبلاً چنین محصولاتی به بازار آن كشور عرضه می كرده این موارد درنظر گرفته خواهدشد.
ك - حق اختراع جمعی یا قرارداد لیسانس متقابل؛
مجبوركردن گیرنده به اینكه بدون دریافت مبلغ متناسب، هرگونه پیشرفت به دست آمده دررابطه با فناوری مربوط به قرارداد را دراختیار صاحب امتیاز قرار دهد.
ل - محدودیتهایی در زمینه تبلیغات؛
ایجاد محدودیت در شیوه ها، مواد، حوزه ها و قلمرو تبلیغات.
م - پرداخت یا هر تعهد دیگری پس از انقضای اعتبار حقوق مالكیت فكری؛
ن - محدودیتهایی پس از انقضای توافقات.
●● جمع بندی
ورود موفق به شبكه مبادلات جهانی مستلزم آشنایی با قواعدبازی است. درطول چند دهه اخیر قواعد حاكم بر این مبادلات دستخوش تحولات جدی شده است. بازرگانان، سرمایه گذاران، صنعتگران و بنگاههای اقتصادی در ایران بایستی با چنین تحولاتــی آشنا شوند و توانمندی لازم را برای به كارگیری ابزارهای نوین تجاری و فناورانه در خود ایجاد كنند. مركز این تحولات، تغییر در پارادایم های جاری در حوزه تجارت و صنعت است كه ماهیت آن را از پدیده های سخت و سنگین به مفاهیم نرم و سبك مبدل ساخته است.
برای درك این پارادایم های جدید شناخت عمیق و كاربردی از حقوق مالكیت فكری و همچنین انواع قراردادهای لیسانس و تعمیق مفاهیم، كاركردها و قواعد حقوقی و بازرگانی حاكم بر آن اجتناب ناپذیر است.

منابع و ماخذ:
۱ - مجموعه قوانین و مقررات حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان، هنرمندان و مخترعین - ریاست جمهوری - ۱۳۸۲
۲ - درباره قرارداد پاریس راجع به حقوق مالكیت صنعتی - از موسسه حقوقی تهران - ۱۳۵۳
۳ - مهدی مختاری گزارشی از برگزاری دوره آموزشی تجارت با استفاده از مالكیت فكری در سنگاپور - نشریه اتاق بازرگانی - شماره ۱۰ - سال ۱۳۸۲
۴ - اشمیتوف حقوق تجارت بین الملل - زیرنظر دكتر بهروز اخلاقی - سمت - ۱۳۸۰
۵ - KAMIL IDRIS, INTELLECTUAL PROPERTY - A POWER TOOL FOR ECONOMIC GROWTH - WIPO.
۶ - WIPO INTELLECTUAL PROPERTY HANDBOOK - POLICY, LAW, AND USE - GENEVA - ۲۰۰۱.
۷ - CARLOS M.CORREA, INTELLECTUAL PROPERTY AND INTERNATIONAL TRADE - THE TRIPS AGREEMENT KLUWERLAW-۱۹۹۸
۸ - INTERNATIONAL TRADE AND IT’S ENVIRONMENT-۲۰۰۰-WEST - U.S.A-۱۹۹۸.
مهدی هداوند: دانشجوی دوره دكترای حقوق عمومی

منبع : ماهنامه تدبیر