مدیریت اجرایی پروژه های مرمت و بازسازی بناهای تاریخی

مرمت و بازسازی ساختمان وزارت امور خارجه (شهربانی سابق) یکی از بزرگ ترین پروژه های مرمتی کشور است که به همت تعدادی از مدیران، کارشناسان، هنرمندان، مهندسان، تکنسین ها و کارگران این مرز و بوم به منظور انطباق یک کاربری اداری فرهنگی به یکی از شاخص ترین بناهای آغازین سده حاضر، جریان دارد.
ویژگی این بنا نه تنها در عناصر و جزئیات ساختمانی بلکه به عنوان نماد استقرار و نهادینه شدن حکومت، در سال های آغاز سده بیستم و تشخیص فضایی و کالبدی و فلسفه سیاسی آن زمان می باشد.
کاربری موزه تاریخ دیپلماسی ایران در فضای کالبدی فوق که هنوز پژواک صدای سرپاس مختاری در آن طنین افکن است از بازی های شیرین روزگاری است که سرشار از ناگفته هاست. نفس جانمایی عملکرد فرهنگی در ساختمانی که به عنوان تجسم اقتدار و تمرکز رژیم گذشته طراحی شده بود، خود حل تناقضی است که نیازمند شناختی عمیق از قابلیت های فضایی بنا و نیازهای امروزین کاربری جدید بر پایه برداشت هایی خلاقانه از اصول و مبانی مرمت بناهای تاریخی می باشد. امر فوق فقط به مدد خرد جمعی کارشناسان رشته های گوناگون نظیر، تاریخ، باستان شناسی، برنامه ریزی، معماری، ساختمان، سازه، تاسیسات، معماری داخلی، منظر، نورپردازی و... میسر است.
بازشناسی هریک از مراحل شناخت، طراحی و مدیریت اجرای چنین پروژه هایی، در قالبی نظری کاربردی با هدف تسری تجارب موجود و ارتقای کیفی مراحل فوق گام ارزشمندی است اما هدف نوشته حاضر فقط مدیریت اجرای چنین پروژه هایی است.
الف – ویژگی های پروژه های مرمت بناهای تاریخی
پروژه های بزرگ و به ویژه پروژه های مرمت بناها و فضاهای تاریخی دارای ویژگی هایی است که به طور خلاصه می توان به شرح زیر برشمرد:
۱. طرح و اجرای هم زمان، به دلیل عدم امکان طراحی قبل از اتمام مراحل سونداژ و تکمیل مرحله شناخت (به ویژه در شناخت سازه) و پس از شروع عملیات اجرایی.
در پروژه های ساختمانی عملیات اجرایی پس از تصویب و تکمیل نقشه های مرحله اول و دوم و تهیه متره و برآورد مواد و مصالح شروع می شود لیکن در پروژه های مرمتی به دلیل عدم شناخت کافی بنا، عملیات اجرایی پس از بررسی و مطالعات تاریخی، شناخت وضع موجود و آسیب شناسی شروع می شود پیش نیاز این مرحله سونداژهای زیادی در ترازهای مختلف، از فونداسیون گرفته تا بام و بررسی الحاقات و دخل و تصرف های غیر اصولی در دوران های متفاوت تاریخی است که به نوبه خود تکمیل کننده مطالعات تاریخی می باشد.
متاسفانه فرهنگ مستندسازی و تهیه نقشه های اجرای ساخت در اکثر بناهای تاریخی به فراموشی سپرده شده است، به همین علت همواره برداشت بناهای تاریخی از ارکان اولیه تهیه طرح و شناخت وضع موجود می باشد. امری که به تخصص، دقت و حوصله زیادی نیاز دارد.
بررسی وضع موجود بنا، تشخیص الحاقات مفید از غیر مفید و تدوین اصول مبانی نظری مرمت بنا و انتخاب دوره مناسب، به ویژه در بناهایی که در دوره های مختلف دچار تغییر و تحول شده اند امری پیچیده است که تنها به همت واقع بینی هنرمندانه کارشناسان با تجربه رشته های مختلف میسر است.
نتیجه آن که روند شناخت و طراحی بناهای تاریخی با روند عملیات اجرایی شروع و با اتمام آن پایان می یابد امری که در عین محاسن زیاد باعث کندی عملیات اجرایی به ویژه در مراحل اولیه می شود. عدم پیش بینی و برنامه ریزی روند عملیات اجرایی به دلیل آماده نبودن نقشه های اجرایی و در نتیجه تعویق عملیات اجرایی به ویژه در زمینه های تاسیسات و معماری داخلی پیامد دیگر این روش است.
۲. برنامه ریزی خلاقانه زمان بندی عملیات اجرایی و نیازهای مالی پروژه با توجه به عوامل پیش بینی نشده در مرمت و بهسازی پروژه های تاریخی.
برنامه پیشرفت فیزیکی، زمان بندی عملیات اجرایی و نیازهای مالی و تدارکاتی ساختمان های تاریخی به دلیل طرح و اجزای هم زمان و وجه غیر قابل پیش بینی امر مرمت قبل از شناخت کامل، امر سهل و ممتنعی است که فقط در صورتی که با تجربه و برداشت خلاق از پروژه های مشابه عجین گردد می تواند به برنامه ریزی واقعی و نه صوری تبدیل گردد.
با این همه اغلب برنامه ریزی اولیه انجام شده در چنبره مقررات مرسوم مالی، تاخیر در موافقتنامه و عدم تخصیص بودجه، مسئولیت سازمان های غیر حرفه ای، کمبودهای مقطعی بازار مواد و مصالح، تورم و نیز تاخیرها در اجرای هم زمان دچار چنان تغییراتی می گردد که برنامه ریزی اولیه را به موجودی ناقص الخلقه تبدیل می سازد.
۳. حساسیت برخورد با عنصری تاریخی به عنوان واقعیتی موجود و کهن که مسئولیت خطاهای طراحی و اجرا را در بسیاری موارد غیرقابل جبران می کند.
بسیاری از اجزای ساختمان های تاریخی دارای چنان حساسیتی است که طرح مرمت نادرست، امکان رفع دخالت ناروا را غیر ممکن می سازد چنان که در بسیاری موارد عدم دخالت، پسندیده تر از مرمت غیر علمی است. به همین دلیل تهیه طرح مرمت سنجیده و اجرای نمونه ها در سطوح کوچک و بررسی گزینه ها می تواند راهگشای مرمت گر مسئول باشد. طرح مرمت علمی تنها با حضور استادکاران باتجربه در کنار ناظران آگاه، دلسوز و عاشق، متحقق می شود به همین دلیل آنالیز هزینه های واقعی اجرا در مقاطع انتخاب طراح، تهیه مواد و مصالح، انتخاب استادکار و ناظر و غیره... از نیازهای اساسی مرمت ساختمان های تاریخی است که با فهرست بهای های معمول در بخش ابنیه هم خوانی چندانی ندارد.
۴. ظرافت های ناشی از انطباق کاربری های مورد نیاز کارفرما با واقعیت های بناهای تاریخ، به نحوی که گردش کار جدید، با توان فیزیکی و اصول طرح و ساخت اولیه در تعارض قرار نگیرد.
در بسیاری از موارد کارفرما بدون در نظر گرفتن ظرفیت های فیزیکی و کالبدی بناهای تاریخی تنها به جانمایی مورد نظر خود از این فضا می اندیشد.
گرچه نفس انتخاب بناهای تاریخی برای کاربری های فرهنگی، اداری و ... در زمانه ای که اقتصاد بازار زمین و سرمایه حضور مقتدرانه دارد، شایسته ارج نهادن است اما مدیریت انتظام بخشی نیازهای کارفرما با توان بنای تاریخی امر پیچیده ای است که با حسن نظر، جلب اعتماد و روشنگری معضلات آتی برای کارفرما ممکن می گردد. چرا که عدم تناسب کاربری و یا حجم نامناسب گردش کار در بناهای تاریخی، مشکلات عدیده ای را سبب می شود که علاوه بر اخلال در سرویس دهی کاربری، موجب لطمات جبران ناپذیری به بنای تاریخی می گردد.
مشکلات فوق در دراز مدت می تواند منجر به نتیجه گیری غیر منطقی نامناسب بودن بناهای تاریخی جهت کاربری های اداری یا فرهنگی شده و بی مهری به بناها و فضاهای تاریخی را افزایش دهد. در حالی که مدیریت تناسب کاربری با ظرفیت های بناهای تاریخی، از جمله سطح زیربنا، دسترسی های عمودی و افقی، سرویس های بهداشتی و ارزشمندی بنا باید با میزان و نوع مراجعه کنندگان متناسب باشد تا علاوه بر سهولت گردش کار، موجب جلوگیری از الحاقات و دخل و تصرف های ناروا و حفظ ارزش های ذاتی بناهای تاریخی شود.
۵. ویژه بودن بسیاری از بناهای تاریخی، خلاقیت و روش های ابتکاری برخورد به نیازهای فوق به عنوان عناصر تکرار ناپذیر را ایجاب می کند؛ امری که مانع تکرار روش های متداول طراحی و اجرایی می گردد. هر بنای تاریخی در عین اشتراک در تیپولوژی، سبک، زمان و مکان دارای عناصر ویژه ای است که نیاز به طرح مرمت و روش اجرایی خاص خود را دارد. این عناصر منحصر به فرد شامل موقعیت خاص در سایت، ابتکارهای بی شمار استادکاران قدیم، خلاقیت های طراحی، مواد و مصالح خاص و... می باشد که در کنار نیازهای امروزین کاربری جدید، نیاز به خلاقیت ویژه در امر طراحی، انتخاب مواد و مصالح و... دارد.
برای مثال موقعیت اکثر بناهای تاریخی که در محدوده پر جمعیت و آلوده بخش های مرکزی شهرهای بزرگ قرار دارند، بررسی دقیق مواد و مصالح جدید و مرمت مواد و مصالح تاریخی را ضروری می سازد. هم چنین باید به انتخاب گونه های گیاهی مناسب با توجه به مقوله های آلودگی شدید هوا، صرفه جویی در انرژی ، نیازهای زیباشناختی، روحی و روانی انسان امروز، مقوله های رنگ، بافت، نور، شفافیت، ریتم و هماهنگی توجه شود.۶. بناهای تاریخی نیاز به مرمت دائمی دارند و مشکلات ناشی از عدم مدیریت نگهداری در این پروژه ها نیازمند حساسیت بیشتری نسبت به بناهای جدید می باشد. شناخت سطح کیفیت نگهداری بهره بردار، یکی از عوامل مهمی است که در تهیه طرح احیا، انتخاب مواد و مصالح و روش های اجرا موثر است. مواد و مصالحی که نیاز به نگهداری بیشتری دارند نیازمند تدوین برنامه نگهداری ادواری و یک بهره بردار مدیر و مدبر دارد.
فرهنگ پیشگیری قبل از وقوع نیاز به حرکتی دراز مدت دارد که مباحث آن اگرچه با تاخیر زیاد اما در در حال شکل گیری است. تدوین فرهنگ نگهداری در بناهای تاریخی علاوه بر کاهش هزینه های مرمت، سبب شادابی و استحکام بنا و رضایت استفاده کنندگان و از همه مهم تر حفظ میراث فرهنگی است. درک عشق جانسوز معماران، استادکاران و حتی کارفرمان این بناها که عصاره کالبدی فرهنگ زمان خود را در قالب این بناها متبلور کرده اند، تدوین برنامه نگهداری بناهای تاریخی را به امری تاخیر ناپذیر بدل کرده است.
مرمت بناهای تاریخی به انسان شعف و غروری می بخشد که حاصل تداوم تاریخی هویت فرهنگی نسل های گذشته با مهر انسان امروزی است.
امری که درک آن برای همه، بسیار روشن تر از ایهام تجدید اصول معماری دیروز و بهره گیری از سایه تاریخ، در ساختمان های جدید است.
میزان دخالت در بناهای تاریخی، برای انطباق با نیازهای امروزین به هنرمندی، خلاقیت و تخصص مجموعه نیروهای مرتبط با امر مرمت بستگی دارد که در صورت هماهنگی همه عوامل فوق می تواند فضای امروزین بناهای تاریخی را به فضاهایی راحت، دلپذیر و غرور آفرین تبدیل کند.
اجرای موفق پروژه های بزرگ همواره حاصل تشکیل مثلثی موزون و هماهنگ از کارفرما، مشاور و پیمانکار بوده است. مثلثی که در دهه های اخیر به دو بخش کارفرما و مدیریت طرح، تدارک و ساخت تبدیل شده است. لیکن روش E.P.C در ایران به تازگی در زمینه قراردادهای صنعتی تدوین شده است و در دیگر رشته ها در حال شکل گیری مقدماتی است.
در هر حال چه در سیستم سه بخشی و چه در سیستم دو بخشی هریک از وجوه منشور فوق درگیر مشکلاتی است که به سامان کردن این مسائل می تواند در زمان، کیفیت و قیمت اجرای پروژه ها موثر باشند. در این کلام به طور خلاصه به برخی از این مسائل اشاره می شود.
مشکلات کارفرما: تنگناهای قوانین اجرایی مالی، عدم امکان استفاده از فهرست بها به دلیل ویژه بودن اکثر عملیات اجرایی مرمتی، عدم قبول مسولیت مدیران به دلیل عوامل اجتماعی، کندی مراحل رسیدگی به پرداخت اسناد به دلیل تخصصی بودن و تازگی این مباحث به ویژه در دستگاه هایی که فاقد تجربه مرمت بناهای تاریخی می باشند، فرهنگ برخورد با عوامل اجرایی به دلیل عدم سلامت شایع در جامعه، تفسیرهای یک جانبه قوانین، کوتاهی عمر مدیریت ها که به صورت فشار جهت کاهش غیر عادی زمان عملیات اجرایی خودنمایی می کند و سرانجام عدم شناخت ذات پروژه های بزرگ که مقتضیات خاص خود را دارد بخشی از مشکلات در عرصه کارفرمایی است که به جز موارد نادر در همه دستگاه ها خودنمایی می کند.
مشکلات پیمانکار: علاوه بر مشکلات کارفرمایی که به نوعی گریبانگر پیمانکار می باشد خود پیمانکار نیز دارای مشکلاتی است که می توان به طور خلاصه به موارد زیر اشاره کرد:
ضعف گروه های متخصص، کمبود و پراکندگی استادکاران با تجربه. عدم انطباق قیمت های مصوب با هزینه های پیش بینی نشده.
نوپا بودن اکثر شرکت های ثبت شده و دارای درجه بندی مرمتی و عدم شکل گیری ساختار مناسب انسانی و برنامه ریزی برای اجرای مدیریت پروژه های بزرگ.
انقطاع اجرای پروژه های بزرگ، هزینه های زیاد بالاسری شرکت های نوپا و عدم توانایی در تربیت کارگران، تکنسین ها و مهندسان با تجربه در امر مرمت.
پایین بودن قیمت های عملیات اجرایی به ویژه در قراردادهای منعقد به روش مناقصه و مناقصه محدود، به دلیل رقابت و مخدوش شدن فرهنگ رسیدگی به مسائل رفاهی نیروی کار از قبیل محل اقامتگاه، غذا، لباس، کار، لوازم ایمنی، بهداشت، بیمه، مرخصی، پاداش، حقوق و... در نتیجه تشدید مشکل جذب نیروهای کارآمد.
عدم تخصیص بخشی از درآمد جهت تحقیق و توسعه و بهینه سازی روش های اجرایی و به روز کردن روش های اجرا با توجه به پیشرفت های فنی در زمینه مواد و مصالح، ماشین آلات و اجرا در سطح منطقه جهان، به دلیل فرهنگ شایع، عدم ارتباطات مناسب، رقابت اقتصادی و هزینه های بالا سری نوآوری.
پیشنهادها:
۱. تسریع در تدوین مقررات روش E.P.C (طرح، تدارک، ساخت) برای پروژه های مرمت بناها و فضاهای تاریخی توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی.
۲. تجمیع شرکت های کوچک اجرایی و مهندسان مشاور و متخصصان مرمت با توانایی های متنوع جهت اجرای پروژه های بزرگ.
۳. برگزاری نشست های نظری کاربردی در زمینه های مربوط به مرمت بناها و فضاهای تاریخی به ویژه در زمینه روش های جدید اجرا، معماری داخلی، سازه، تاسیسات، محوطه سازی، مستند سازی و... توسط دانشکده های معماری، سازمان میراث فرهنگی و بخش های مرتبط سازمان مدیریت و برنامه ریزی، وزارت مسکن و شهرسازی، شهرداری و... جهت بررسی و تسری انتقال تجارب داخلی و خارجی.
۴. تعمیق ارتباط سازمان های بین المللی نظیر یونسکو، ایکوموس و غیره، برگزاری نمایشگاه های داخلی و حضور در نمایشگاه های بین المللی جهت شناخت روش ها، مواد و مصالح جدید ساختمانی
۵. بررسی امکان همکاری و تشکیل گروه های طرح، تدارک و ساخت داخلی، منطقه ای و بین المللی جهت اجرای پروژه های بزرگ داخلی و منطقه ای
۶. ارتقای روش های مستندسازی پروژه های مرمت بناها و فضاهای تاریخی به عنوان بخشی از برنامه ریزی اجرا به منظور انتقال تجارب در قالبی علمی و نه صرفا تبلیغاتی.
۷. ساماندهی فرهنگی برخورد با بناها و فضاهای تاریخی به عنوان سرمایه های فرهنگی از طریق ایجاد نهادهای غیر دولتی (NGO) و دوستداران مرمت بناها و فضاهای تاریخی به منظور بهره گیری از حداکثر پتانسیل موجود.
۸. بهره گیری از دانشجویان رشته های مرتبط با مرمت بناها و فضاهای تاریخی به منظور ارتقای سطح علمی نیروی کار گروه های اجرایی
۹. ترویج فرهنگ برخورد با ساختمان ها و فضاهای تاریخی به عنوان بخشی از سرمایه ملی و نه مایملک ادارات و نهادهای خاص
۱۰. بررسی راه های تشویق بخش خصوصی به استفاده از بناها و فضاهای تاریخی جهت کاربری های مناسب اقتصادی نظیر دفاتر کار، نمایشگاه، فروشگاه و... و معرفی و پیشنهاد بناهای مناسب جهت کاربری های فوق از طریق ارائه طرح های احیای مناسب و خلاق

مهرداد بهمنی

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی