پرورش شتر مرغ

شتر مرغ در فصول خاصی جفت گیری می کند. این مدت می تواند بین ۶ تا ۸ ماه در سال باشد. اما باید گفت که زمان تولید مثل بستگی به عرض جغرافیایی و ارتقاع از سطح دریا دارد. در نیم کره ی شمالی جفت گیری در ماه آوریل شروع می شود و در آگوست یا سپتامبر پایان می گیرد. در نیم کره ی جنوبی در ماه ژولای یا آگوست شروع می شود و در ماه آوریل پایان می گیرد.
● خصوصیات جنسی
شتر مرغ وحشی در ۴ یا ۵ سالگی به بلوغ جنسی می رسد در حالی که شترمرغ اهلی بین ۲ تا ۳ سال بالغ می شود. شتر مرغ ماده کمی زودتر از نر به بلوغ می رسد. برخی از شــــــــــترمرغ های اهلی اولین فصل جفت گیری ( برای تولید تخم نطفه دار) از ۱۸ ماهگی آغاز می کنند.
پر و بال شتر مرغ نر بالغ به رنگ سفید و سیاه است اما رنگ شتر مرغ ماده و پرندگان نابالغ به رنگ کدر است. یعنی رنگی قهوه ای ، خاکستری دارند. جوجه های تازه تولید یافته دارای بال و پری هستند که نوک آن سیاه است. پرزی و پف دار است. این حالت تا زمانی است که پرنده به ۴ ماهگی برسد.
رنگ شتر مرغ نر در طول جفت گیری روشن تر می شود. رنگ پوست که معمولا" آبی روشن است در اطراف نوک و پیشانی و اطراف چشم تبدیل به رنگ قرمز روشن می شود و پاها و پنجه ها به رنگ صورتی در می آیند.
جوجه های نر و ماده بسیار شبیه هستند و تشخیص آنها تا وقتی که آلت تناسلی را بررسی نکنیم. تقریبا" غیرممکن است. البته همین کار هم نیاز به وقت دارد چون آلت تناسلی در جوجه ی نر بسیار کوچک است اما در ۷ تا ۸ ماهگی جنس شترمرغ قابل تشخیص است. اما وجه تمایز شتر مرغ نر و ماده در حدود ۲ سالگی کاملا" مشخص است.
رنگ شاه پر در پرنده ی نر کاملا" سفید است اما در پرنده ی ماده خاکستری و مشکی است. پرهای دم در شتر مرغ نر سفید و زرد مایل به قهوه ای است اما در ماده به شکل لکه های خاکستری تیره و باز است. لازم به ذکر است که ارتباط رنگ قرمز روشن در نوک و پوست شتر مرغ بستگی به درشتی بیضه ها دارد. در حالی که این تغییر رنگ در شتر مرغ ماده وابسته به تخمدان است. بنابراین یک شتر مرغ نر اگر اخته شده باشد، تغییر رنگ ( قرمز روشن ) به وجودنمی آید. اما پرهای پرنده همان رنگی طبیعی سیاه رنگ را که مختص جنس نر است، خواهد داشت. کشیدن بیضه ها پس از بلوغ جنسی ، تأثیر کمی روی حالات جنسی پرنده می گذارد و حتی عمل جفت گیری ادامه خواهد یافت.
● آشیانه سازی
پرنده نر فرایند آشیانه سازی را قبل از جفت گیری آغاز می کند. وقتی آشیانه ای را می توان واقعی دانست که زمان آن و تلاشی که پرنده برای ساخت به کار می برد به اندازه کافی باشد و تا حد تکمیلی ادامه یابد.
آشیانه شتر مرغ فقط ایجاد گودال یا حفره در زمین است. شتر مرغ نر جایی را انتخاب می کند و به شکل نامنظم آن را با پاهایش گود می کند و سپس می نشیند و در آن قسمت نوک می زند. اما گود کردن اولیه به وسیله ی نوک زدن ایجاد نمی شود. در حالی که شتر مرغ نر خراشیدگی در زمین ایجاد می کند. شتر مرغ مادر نیز در پشت سر آن با پاهایش کمک به کندن می کند. شتر مرغ ماده موافقت خود را از مکان آشیانه با پایین آوردن بال ها و بال زدن نشان می دهد. این آشیانه می تواند هر جایی در محوطه باشد. اما این قسمت ها بیشتر در محیط باز هستند و جایی که منظره ی مناسبی دارد. در حاشیه قسمت های بدون درخت احتمال آشیانه سازی بیشتر است اما برعکس در وسط محوطه احتمال آشیانه سازی کم است. اما برای مزرعه هایی که جوجه کشی به شکل مصنوعی صورت می گیرد مکان آشیانه سازی اهمیت زیادی دارد. از این جهت که می تواند جمع آوری تخم ها را تسهیل کند و یا برعکس مشکل کند.
شخص تولید کننده می تواند در انتخاب مکان ایده آل با ایجاد یک گودال کم عمق و پر کردن آن با ماسه ی درشت به شتر مرغ کمک کند. کف این گودال باید مسطح باشد چرا که در غیر اینصورت ممکن است تخم ها تکان بخورند و در اثر برخورد با یکدیگر آسیب ببینند. اطراف این گودال باید چنان باشد که آب در آن وارد نشود و یا قبل از جمع آوری تخم ها آب روی آن را بگیرد. برای انجام این کار می توانید دور گودال را دیواره ای ایجاد کنید و یا با استفاده از ماسه ی درشت آشیانه را کمی بالاتر از سطح زمین ایجاد کنید.
برای پوشاندن سقف آشیانه می توانید از اتاقک ها ی کوچک سقف دار که ته آنها باز است استفاده کنید. ابعاد آن باید ۳×۳ متر با ارتفاع ۳ متر و در ۲ طرف ( شمال و جنوب ) باز باشد. اما باید گفت که احتمال دارد که پرنده ها آشیانه های خود را ترجیح دهند. ولی به هر حال می شود با ایجاد پشته های ماسه ای کوچک در جاهای مورد نظر پرنده را به آشیانه سازی در آن قسمت ها ترغیب کرد. روشی که بعضی اوقات برای تشویق شتر مرغ ماده استفاده می شود تا در جای دلخواه تخم گذاری کند. این است که تخم های مصنوعی را در آشیانه های مورد نظر قرار داد. این کار یک محرک مناسب خصوصا" در شتر مرغ های جوان به شمار می رود.
● رفتار جنسی ( جفت گیری )
شتر مرغ نر می تواند با چند شتر مرغ ماده جفت گیری کند. در دنیای وحش یک شتر مرغ نر عملیات لانه سازی را با یک شتر مرغ ماده یا ۲ و یا حتی بیشتر شروع می کند. درپرورش شتر مرغ اهلی ، شتر مرغ ها را جفت می کنند یعنی یک نر و یک ماده گاهی هم ممکن است یک شتر مرغ نر با دو شتر مرغ ماده باشد که این کار در فصل جفت گیری صورت می گیرد.نشانه ی تمایل جنسی در شتر مرغ جالب توجه و پیچیده است. شتر مرغ ماده وقتی برای جفتگیری آماده باشد در حالی که سرش به طرف پایین است و بال هایش از هم باز است به شتر مرغ نر نزدیک می شود. عکس العمل شتر مرغ نر این است که بال ها و دم خود را پایین می آورد سر و گردن خود را بالا و پایین می برد. بعد از این حرکات شتر مرغ ماده به آرامی دور می شود. شتر مرغ نر قسمت پایین تنه را خم می کند و بال های خود را بالا می آورد و به طرف عقب و جلو حرکت می دهد و در این حالت سر خود را به قسمت پشت بدن می زند و صدایی خاص از خود ایجاد می کند. وقتی که شتر مرغ در محیط بسته باشد این حرکات را برای هر بیننده ای که نزدیک می شود انجام می دهد و در ادامه شتر مرغ نر صدایی از گلوی خود ایجاد می کند. شتر مرغ ماده بال های خود را به شکل افقی نگه می دارد و آنها را تکان می دهد.
وقتی که شتر مرغ ماده خم می شود، شتر مرغ نر پای چپ خود را نزدیک به بدن ماده قرار می دهد و پای راست روی کمر شتر مرغ ماده می گذارد. در این صورت آلت تناسلی خود را در قسمت کلوآک شتر مرغ ماده فرو می کند. پس از دخول آلت شتر مرغ نر به شکل موزون بدن خود را به طرفین حرکت می دهد و در این صورت بال های خود را می لرزاند. وقتی که مایع حاوی اسپرم ترشح شد ، شتر مرغ نر صدایی از گلو خارج می کند. این کار ۱ دقیقه طول می کشدو پس از آن یکی از ۲ جانور و یا هر دو برمی خیزند که معمولا" اول شتر مرغ نر بلند می شود.
● تخم گذاری
شتر مرغ ماده کمی پس از جفت گیری تخم گذاری نطفه را آغاز می کند. اولین تخم نطفه دار تقریبا"بعد از ۱۰ تا ۱۴ روز پس از جفت گیری به وجود می آید. پس از آن تقریبا" بدون استثناء تخم گذاری به شکل یک روز در میان در دسته های ۲۰ تا ۲۴ تایی صورت می گیرد. در طول فصل باردهی پرنده های مساعد بین ۸۰ تا ۱۰۰ تخم می گذارند. در فصل جفت گیری و باردهی شتر مرغ ماده زودتر زمان باردهی اش آغاز می شود. بنابراین بسیار احتمال دارد که تخم ها نطفه دار نباشند. تخم ها در لانه های مشترک گذاشته می شود. اولین شتر مرغ ماده ای که در آشیانه تخم گذاری می کند مسوول تخم ها خواهد بود و او را مرغ مادر می گوییم.
هر پرنده ای که در آشیانه ی پرندگان دیگر تخم گذاری کند مرغ مینور نامیده می شود. چون در حقیقت نقش این مرغ چندان اصلی نیست. مرغ مادر زمان بیشتری در آشیانه می گذارد و حتی روزهایی که مرغ مادر تخم گذاری می کند باز هم به آشیانه سر می زند.وقتی که مرغ مینور برای تخم گذاری می آید، مرغ مادر از جایش بلند می شود و حدودا" از ۵ تا ۲۰ متر از آشیانه دورتر می ایستد تا مرغ مینور تخم گذاری کرده و مکان را ترک می کند.
وقتی که مرغ مینور می خواهد تخم بگذارد حرکاتی از خود نشان می دهد یعنی نزدیک آشیانه برای چند دقیقه می ایستد و سر خود را به طرف تخم ها پایین و بالا می برد. سپس دم خود را بالا می برد و ناگهان می نشیند. بین ۱ تا ۲ دقیقه می نشیند و در این زمان تخم گذاری صورت می گیرد. وقتی که تخم گذاری صورت گرفت ، شتر مرغ ماده برمی خیزد و برای چند دقیقه سرش را میان تخم ها پایین می آورد و سپس آشیانه را ترک می کند. در میان شتر مرغان ماده فقط مرغ مادر است که تخم های خود را تشخیص می دهد و اگر تخم ها در آشیانه زیاد شد تخم های دیگر را خارج می کند. زمان تخم گذاری بستگی به مسائل خاص مثل ارتفاع از سطح دریا دارد که می تواند زمان تخم گذاری را از ۱۴۰۰ تا ۱۸۰۰ ساعت متغیر کند. پس از ۱۸۰۰ ساعت تخم گذاری چندانی صورت نمی گیرد. اگر تخم ها از آشیانه تخلیه نشوند شتر مرغ ماده کار خوابیدن روی تخم را در طول روز انجام می دهد و این مسئولیت را از غروب آفتاب تا صبح به شتر مرغ نر می سپارد. رنگ سیاه پرهای پرنده ی نر به او کمک می کند تا بتواند به خوبی تخم ها را پنهان کند. در مزرعه داری تجاری تخلیه تخم ها باید حداقل روزی ۲ بار صورت گیرد چرا که اگر شتر مرغ ماده شروع به خوابیدن روی تخم ها کند، تخم گذاری را تا وقتی که جوجه ها به ۴ تا ۵ هفتگی برسند. متوقف می کند که مسلما" صرفه ی اقتصادی ندارد.
● عوامل مؤثر در میزان تولید تخم
موارد زیادی وجود دارد که می تواند روی تولید تخم تأثیر بگذارد. این عوامل برخی وابسته به محیط هستند و بعضی به شکل وراثتی منحصر به پرندگان خاص می شود.
الف ) وراثت و ژنتیک
مسلما" خصوصیات وراثتی و ژنتیکی روی میزان تولید تخم تأثیر می گذارد. در جهان وحش تفاوت بین سن بلوع ، توانایی تخم گذاری و موارد دیگر بسیار شاخص است.
شتر مرغ شمال آفریقا و انواع نژادهای ترکیبی آن از زمره تولید کنندگان با قابلیت کم هستند. با میانگین ۳۴ تخم در هر فصل باروری، که می تواند از ۱۰ تا ۱۸ تخم باشد.
شتر مرغ اهلی میانگین تولید ۶۰ تخم را دارد که گستره ی آن از ۲۵ تا ۱۰۰ تخم مرغ است.
تولید تخم به خودی خود تنها عاملی نیست که باید در هنگام انتخاب نژاد به آن توجه کرد اما به جای آن باید به مجموعه ی عواملی مثل توانایی تولید ، مساعد بودن برای باروری و میزان زنده ماندن جوجه ها توجه کرد.
زمان زاد و ولد و تولید مثل هم بستگی به ژنتیک دارد. در جهان وحش ، شتر مرغ حیوانی است که مترصد فرصت برای تولید مثل است مثلا" ممکن است پس از یک بارندگی کوتاه تولید مثل آغاز شود. شروع و پایان زمان تولید مثل متفاوت است. تخم گذاری هم بین نژادها و انواع مختلف متفاوت است.ب ) سن
تخم گذاری درشتر مرغ بسیار وابسته به سن است. در فصل اول باروری معمولا" کم است. اما هرچه پرنده بزرگ تر می شود تخم گذاری افزایش می یابد در فصل اول باروری ، تخم گذاری در ۲ چرخه صورت می گیرد که هر کدام به نسبت کوتاه است و در هر دوره بین ۱۸ تا ۲۰ تخم است. البته دوره ی اول کمی بلند تر از دوره ی دوم است. با بزرگ شدن پرنده ۲ تغییر اساسی رخ می دهد. طول دوره افزایش می یابد و میزان دسته ها هم از ۲ به ۳ یا ۴ می رسد. اگر مدیریت و هدایت به خوبی انجام شود برخی پرنده ها می توانند ۵ مجموعه یا دسته در هر فصل با بیش از ۱۰۰ تخم داشته باشند.
پ ) محیط
شرایط آب و هوایی نامساعد و یا افت و خیزها و نوسانات اقلیمی می تواند روی تخم گذاری تأثیر گذار باشد. بارش شدید باران و یا سرد شدن ناگهانی می تواند توانایی تخم گذاری پرنده را کم کند. بین میزان تخم گذاری و شرایط آب و هوایی می توان رابطه ای معنادار در نظر گرفت. میزان تولید تخم در شتر مرغ گردن قرمز ( خصوصا" شمال آفریقا ) به شکل قابل توجهی در مناطقی که بارش دائمی دارد، کمتر است. نور تأثیر قابل توجهی روی زمان بلوغ جنسی و فصل باروری و تولید مثل دارد. بنابراین استفاده مناسب از نور می تواند به بالا بردن میزان تخم گذاری کمک شایانی کند.
ت ) تغذیه
آنچه که شتر مرغ تخم گذار می خورد روی تخم گذاری تأثیر دارد. اگر تغذیه مناسب نباشد و مواد لازم به پرنده نرسد ممکن است تخم گذاری کاهش یابد و یا حتی متوقف شود.
کلسیم به شکل کربنات کلسیم یکی از اساسی ترین عناصر تشکیل دهنده پوسته تخم است. میزان کلسیم در رژیم غذایی قبل از شروع فصل تولید مثل باید زیاد شود. محرومیت و یا کمبود کلسیم و یا ویتامین D۳ می تواند باعث کاهش تولید تخم شود. اگر چه کمبود و یا سوء تغذیه باعث کاهش تخم گذاری می شود اما تغذیه بیش از حد هم زیان آور است. فربه گی هم یکی از دلایل در کاهش تخم گذاری است.
ث ) سلامتی
اساسا" سلامتی یک مجموعه روی تخم گذاری تأثیر می گذارد. بسیاری از بیماری ها و انگل ها می توانند روی کیفیت تخم و میزان تولید آن تأثیر بگذارند. مثلا" اگر تخمدان در شتر مرغ ماده خوب عمل نکند، تخمک سازی دچار مشکل می شود و اندام قیف شکل نمی تواند تخمک را به خوبی بگیرد. نتیجتا" شکم این پرنده ها بزرگ می شود که آنها را اصطلاحا" تخم گذار داخلی می گوییم.
در اولین فصل باروری ، جابه جایی تخمدان یکی از مشکلاتی است که شتر مرغ های ماده جوان ممکن است درگیر آن شوند. برخی از پرنده ها هم شاید نتوانند به خوبی تخم گذاری کنند و خارج کردن تخم برایشان ممکن نباشد. برای تشخیص این عارضه گاهی باید از رادیولوژی استفاده کرد چون عارضه به راحتی آشکار و قابل تشخیص نیست.
ج ) عوامل روان شناختی
شرایط اضطراب آور می تواند تأثیر منفی روی تخم گذاری داشته باشد. پرنده های بارور باید به محوطه ی مخصوص خود هدایت شوند. این کار باید حداقل ۳۰ روز قبل از آغاز تخم گذاری شروع شود. این زمان اهمیت خاصی دارد چون در طول آن پرنده خود را با محیط اطراف وفق می دهد و به آرامش مطلوب می رسد. جابه جایی اگر در زمانی انجام شود که پرنده با محیط خود وقف پیدا نکند تأثیر منفی روی تخم گذاری دارد.
جمع آوری منظم تخم ها اهمیت فراوانی دارد. چون این مسأله باعث ادامه یافتن تخم گذاری می شود. بی نظمی در جمع آوری تخم گاهی ممکن است منجر به توقف کامل در زمان قابل توجهی شود. بنابراین جمع آوری تخم باید مختل نشود و یا اگر تأخیر در کار می افتد بسیار کوتاه باشد. در محوطه ای که برای جفت گیری ایجاد شده است ، مکان آب و غذا بسیار مهم است. اگر بخواهیم جنگ و اذیت در شتر مرغان صورت نگیرد، باید آب و غذا در تمام قسمت های محوطه در دسترس باشد.
● تخم شتر مرغ
همان طور که شایسته ی یک پرنده ی قوی جثه است شتر مرغ بزرگ ترین تخم پرندگان را دارد. اما جالب است که نسبت به جثه شتر مرغ تخم آن کوچک است. Cm۱۷ تا ۱۹ طول دارد و cm ۱۵ – ۱۴ پهنا دارد و وزن آن g۱۹۰۰ است. تخم شتر مرغ به اندازه ی ۱ درصد از وزن شتر مرغ ماده است. رنگ تخم از سفید تا زرد است. سطح آن شبیه به این است که از سوراخ های کوچک با اندازه ها در شکل های مختلف پوشیده شده است.
البته تخم شتر مرغ های مختلف دارای اندازه ها و اشکال متفاوت است که بستگی به گونه و مکان جغرافیایی آن دارد. لازم به ذکر است که اندازه تخم بستگی به اندازه جثه و هیکل شتر مرغ دارد. بزرگترین تخم ها متعلق به شتر مرغ ماسایی در شرق آفریقا است. در حالی که کوچکترین آنها مربوط به مناطق خشک و لم یزرع در جنوب آفریقاست.

امین جعفری - بهمن جعفری
نشریه دنیای کشت و صنعت

منبع : موسسه مرغداری ایران