واکسیناسیون در طیور

امروزه واکسیناسیون به عنوان یکی از مهمترین راههای پیشگیری از بیماری های ویروسی در صنعت طیور مطرح می باشد. تنظیم برنامه مناسب برای پیشگیری از بیماری های طیور بسیار مهمتر از استفاده از واکسن به تنهایی می باشد. واکسیناسیون موجب فعال شدن دستگاه ایمنی بدن پرنده و در نتیجه افزایش ایمنی بدن در مقابل بیماری ها می گردد. در این مقاله عوامل متعددی که مانع از موفقیت یک برنامه واکسیناسیون می گردند معرفی خواهند شد. بنابراین جهت رسیدن به نتیجه مطلوب در پرورش طیور باید به این جزئیات توجه فراوانی نموده و معیارهای پیشگیرانه و دقیقی در هنگام واکسیناسیون بکار روند. توجه به موارد زیر گامی در جهت رسیدن به این هدف مهم خواهد بود.
●کیفیت جوجه ها
۱- توجه به عیار پادتن مادری در هفته اول پرورش جوجه ها بسیار حائز اهمیت می باشد چرا که پادتن مادری می تواند مانع از تأثیر واکسن های زنده شود.
۲- سالم بودن پرندگان در هنگام واکسیناسیون بسیار مهم است . پرندگانی که سالم بوده و عاری از هرگونه بیماری باشند و همچنین از غذای کافی وشرایط بهداشتی مناسب برخوردار گردند در مقایسه با پرندگان بیمار وضعیت پاسخ مطلوب تری به واکسیناسیون خواهند داد. زیرا واکسن می تواند سبب فعال شدن عفونت های موجود در بدن پرنده گردد.بنابراین در هنگام ورود جوجه ها با برداشتن تعدادی از جوجه ها از داخل ماشین حمل جوجه بایستی وضعیت بهداشتی جوجه ها بررسی گردد. مواردی که باید جهت بررسی کیفیت جوجه ها در آزمایشگاه مد نظر قرار گیرند عبارتند از : کالبد گشایی و انجام معاینات درمانگاهی از قبیل بررسی دهیدراتاسیون ، التهاب چشم و کیسه های هوایی ، ناهنجاری های فیزیولوژیکی و وضعیت بدن پرنده .انجام آزمایشات باکتریولوژی جهت بررسی اشرشیا کلی و سالمونلا و استافیلوکوکوس ارئوس همچنین آزمایش های قارچ شناسی و آزمایشات سرمی در مورد مایکوپلاسما. بدست آوردن تیتراسیون پادتن های مادری از قبیل برونشیت، نیوکاسل و گامبورو. لازم به توضیح است که نژادهای مختلف و حتی جوجه های موجود در گله از یک نژاد می توانند پاسخ های متفاوتی در برابر این واکسیناسیون از خود نشان دهند.
●تأثیر عوامل محیطی سالن پرورش بر واکسیناسیون
مکانیسم های تنظیم دمای بدن جوجه ها در نخستین روزهای زندگی چندان کارآمد نمی باشد. بنابراین ۴۸ ساعت قبل از ورود جوجه ها به سالن باید عمل پیش گرمایی انجام داد و در طول روزهای اولیه زندگی از تغییرات حرارتی ، بیش از ۵ درجه سانتی گراد جلوگیری نمود. چرا که هوای سرد و مرطوب باعث آسیب به کیسه های هوایی و ایجاد ضایعات کلیوی و نفریت ، همچنین بروز اسهال در اثر تماس با بستر سرد می گردد. در نتیجه نمی توان از واکسن های استفاده شده انتظار پاسخ مطلوبی داشت .وجود گرد وغبار و گازهای مضر تنفسی از قبیل دی اکسید کربن و آمونیاک که در اثر تهویه نامطلوب در سالن افزایش می یابنــــــــد می تواند باعث بروز بیماری های تنفسی و در نتیجه کاهش راندمان واکسیناسیون گردد. توجه به این نکتـــــــه بسیار حائز اهمیت می باشد که تهویه بیش از اندازه باعث افزایش سرعت جریان هوا، کاهش درجه حرارت سالــن و در نتیجه کاهش دمای بدن پرنده می گردد. بنابراین سرعت هوا در سالن و میزان تهویه همواره بایستی مورد توجه قرار گیرد.
●توجه به رعایت اصول بهداشتی و امنیت زیستی بر واکسیناسیون
۱- ورود و خروج همزمان جوجه ها در یک مزرعه (all in – all out ) .
۲- توجه به جهت وزش باد و فاصله مرغداری از جاده ها و مزارع دیگر در طراحی سالن پرورشی
۳- محصور نمودن کامل سالن ها به منظور جلوگیری از انتقال عوامل بیماری زا.
۴- کنترل و مراقبت شدید ورود و خروج وسایل نقلیه و افراد مختلف .
۵- پاک سازی و ضدعفونی منظم سالن ها با مواد ضد عفونی کننده مؤثر .
۶- کنترل جوندگان و حشرات در محیط پرورش .
●بررسی کیفیت آب و دان مورد استفاده و چگونگی تأثیر آنها بر واکسیناسیون طیور
▪ آب
کیفیت آب مورد استفاده در واکسیناسیون از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. PH آب آشامیدنی طیور باید در حدود ۵/۵ تا ۵/۷ باشد. در این PH هیچ مشکلی از نظر پرورشی ایجاد نخواهد شد. PH اسید تر باعث بروز مشکلات استخوانی و PH قلیایی تر موجب بروز اختلالات گوارشی می گردد. همچنین سختی آب نیز باید در حد نرمال باشد که در حدود p.p.m ۱۰۰ می باشد. استفاده از آب با سختی بالا میزان استهلاک و نابودی وسایل فلزی و لاستیکی را افزایش خواهد داد. همچنین لایه های رسوبــــــی در جدار داخلی لوله ها بوجود می آید و حلالیت برخی از آنتی بیوتیک ها ( از قبیل تتراسیکلین ها و کنیولون ها ) و ضد عفونی کننده ها را کاهـــش می دهد. بطور مثال کلر با کلسیم ترکیب و رسوب کلرید کلسیم بوجود می آورد .
* کیفیت آب آشامیدنی نه تنها به کیفیت منابع تأمین آب بلکه به پاکیزگی سیستم توزیع آب بستگی دارد وجود زنگ زدگی ، رسوب ، جلبک و ترکیبات آلاینده متفرقه باعث غیرفعال شدن مواد ضد عفونی و ایجاد محیطی مطلوب جهت رشد میکروارگانیسم ها می گردد.
جهت از بین بردن آلاینده های معدنی باید از یک محلول قلیایی در درون لوله ها استفاده نمود.
▪دان
دان مورد استفاده جهت تغذیه طیور باید عاری از سالمونلا ، کلی باسیلی ها وسموم قارچی باشد. چرا که این باکتری ها و سموم باعث تضعیف سیستم ایمنی پرندگان و در نتیجه ایجاد بیماری های عفونی و باکتریایی و عدم پاسخ مناسب به واکسن می گردند. متداولترین روش جهت انجام واکسیناسیون در مرغداری ها از طریق آب آشامیدنی مورد مصرف طیور می باشد. بهترین موقع جهت استفاده از واکسن به طریقه آشامیدنی صبح زود می باشد. چرا که طیور میل بیشتری به نوشیدن آب دارند و درمناطقی که آب و هوای گرم دارد، دمای محیط از بقیه اوقات شبانه روز خنک تر می باشد.
●واکسیناسیون از طریق آب آشامیدنی
۱ - آب مورد استفاده جهت واکسن باید تمیز و قابل شرب و تازه باشد. همچنین عاری از مواد آلی معلق و باکتری های مختلف باشد.
۲- آب مصرفی باید دارای PH در حدود ۵/۵ تا ۵/۷ باشد. در صورت قلیایی بودن آب باید آن را اسید نمود .
۳- میزان فلزات موجود در آب باید در حد کم باشد. مثلا" آب چاه حاوی مقادیر زیادی از آهن و مس می باشد که این یون ها می توانند باعث خنثی شدن واکسن گردند. در این صورت ناگزیر به استفاده از آب شرب عمومی مصرف انسانی خواهیم بود .
۴- آب مورد استفاده باید عاری از کلر و هر گونه ماده ضد عفونی کننده باشد. چنانچه به آب مصرفی طیور کلر اضافه گردد باید حداقل ۴۸ ساعت قبل و ۲۴ ساعت پس از واکسیناسیون از استفاده کلر در آب اجتناب نمود. جهت خنثی نمودن کلر موجود در آب توصیه به مصرف ۵/۲ گرم شیر خشک بدون چربی در هر لیتر آب و یا افزودن ۱۶ میلی گرم تیوسولفات سدیم در هرلیتر آب در حدود ۱۰ دقیقه قبل از افزودن واکسن به آب می شود .
۵- حدود یک تا دو ساعت قبل از انجام واکسیناسیون باید آب آشامیدنی مورد مصرف طیور را قطع نمود.
۶- ظروف مورد استفاده جهت واکسیناسیون باید پلاستیکی باشد و از ضدعفونی کردن آنها قبل از انجام واکسیناسیون باید پرهیز گردد.
۷- حداقل آب مورد نیاز به ازاء هر ۱۰۰۰ قطعه پرنده ، یک لیتر به ازاء هر روز سن طیور می باشد.
۸- توزیع واکسن در سالن باید ظرف مدت ۳۰ دقیقه انجام گردد. طول مدت مصرف واکسن بر یکنواختی سطح ایمنی در گلــــه تأثیر می گذارد.
۹- در هنگام استفاده از واکسن باید حداقل یک نفر در سالن راه برود تا پرنده هایی که نشسته اند و استراحت می کنند به نوشیدن آت ترغیب شوند.
۱۰- بهتر است جهت آب مورد استفاده در واکسیناسیون به روش اسپری از آب مقطر استفاده نمود. جهت کنترل عفونت های ثانویه باکتریایی می توان قبل و بعد از واکسیناسیون از آنتی بیوتیک ها استفاده نمود .
بدین وسیله از بروز این عفونت ها توسط باکتری های فرصت طلب در پرنده هایی که در اثـــر استرس دچار تضعیف دستگاه ایمنی شده اند پیشگیری می گردد. این گونه آنتی بیوتیک ها را نباید با واکسن مخلوط نمود . در جوجه های گوشتی ، آفلاتوکسین ها موجب تضعیف شدید دستگاه ایمنی به همراه کاهش لنفوسیتهای موجود در بورس فابرسیوس می گردند. در اثر تضعیف سیستم ایمنی عملکرد دفاعی دستگاهی ایمنی کاهش یافته و در نتیجه پرندگان دربرابر ابتلا به عفونت ها حساس تر شده و واکسیناسیون با شکست مواجه خواهد شد. بنابراین باید با استفاده از موادی که باعث غیر فعال شدن سموم قارچی موجود در مواد خوراکـــــــــی می گردند ازگسترش آلودگی های قارچی در طیور پیشگیری نمود. افزودن مواد جاذب مانند زئولیت ریا، کائولین و سیلیکات های آلومینیوم و غیره در جذب و خنثی سازی سموم قارچی مؤثر می باشد. البته در صورت زیاد بودن قارچ ها، این مواد تأثیر چندانی نخواهند داشت .
●انواع واکسن
واکسن های مورد استفاده در طیور به دو گروه زیر تقسیم می گردند:
۱- واکسن های زنده ، تخفیف حدت یافته.
۲- واکسن های غیر فعال .گروه اول شامل ویروس ها یا میکرو ارگانیسم های زنده ای هستند که قدرت بیماری زایی آنها کاهش یافته است این تخفیف حدت می تواند بطور طبیعی یا مصنوعی ایجاد گردد. واکسن های گروه دوم بنام واکسن های کشته ، یا غیر فعال حاوی محیط های کشت باکتری یا ویروسی می باشند که به کمک روش های فیزیکی ( حرارت ، اشعه ماوراء بنفش و .... ) یا عوامل شیمیایی ( فرمالدئید ، فنول ، بتا پروپیولاکتون اتیلن امین و ... ) غیر فعال شده اند . این واکسن ها می توانند حاوی اجـــــزاء ایمنی زای ( پادگن ها یا توکسین ها ) این ویروس ها یا میکروارگانیسم ها باشند.مواد مشوق ایمنی مانند هیدروکسید آلومینیوم یا امولسیون های روغنی نیز به پادگن های حقیقی افزوده می شوند و بدین ترتیب باعث تشدید قدرت ایمنی زایی آنها می گردند .ایمنی حاصل از واکسن های غیر فعال پس از ۲ تا ۳ هفته کامل می گردد. مدت ایمنی حاصل از تجویز واکسن غیر فعال به مراتب بیشتر از مدت زمان ایمنی حاصل از تجویز واکسن های زنده می باشد. بطور کلی واکسن های غیر فعال را پس از چندین بار استفاده از واکسن های زنده تخفیف حدت یافته استفاده می نمایند . در نتیجه ایمنی حاصل به مراتب بیشتر بوده و سطوح پادتن های سرمی در مقایسه با استفاده به تنهایی از واکسن های زنده افزایش می یابد.البته در مورد برخی از واکسن ها نظیر عفونت آدنو ویروسی سندرم افت تولید تخم مرغ (E.D.S.)¹ با یک بار استفاده از واکســـــــن غیر فعال در حدود ۲ تا ۴ هفته قبل از شروع دوره تخم گذاری مرغ را برای تمام دوره تخم گذاری در برابر ابتلا به این بیماری محافظت می نماید. اشاره به نکات مهم در مورد واکسیناسیون بر علیه بیماری گامبورو ، نیوکاسل و برونشیت عفونی.
●گامبورو
مهمترین اشکالی که در زمان واکسیناسیون علیه بیماری گامبورو وجود دارد، تداخل عمـــل پادتن های مادری موجود در سرم خون پرنده ها و ویروس واکسن می باشد. بنابراین انتخاب زمان مناسب جهت واکسیناسیون گامبورو در پیشگیری از بروز عفونت ناشی از ویروس حاد گامبورو بسیار پر اهمیت می باشد.هنگامی که ویروس ، وحشی ، حاد و بسیار مهاجم باشد باید از واکسنی استفاده نمود که بتواند خیلی زود ایجاد ایمنی نماید. در این حالت از واکسن های نوع متوسط به بالا (Intermediate) استفاده نمود. این سویه ها حتی در حضور عیار بالای پادتن های مادری ایجاد ایمنی می نمایند. موضوع مهم جهت انجام واکسیناسیون موفق در برابر ویروس گامبورو ، تعیین زمانی است که پادتن های مادر به قدری کاهش یابند که انجام واکسیناسیون مؤثر واقع افتد. یکی از روش های تعیین دقیق این زمان ، استفاده از نیمه پادتـــن ها می باشد. بدین ترتیب که از نیمه عمر پادتن ها به عنوان مدت زمانی لازم برای رسیدن به عیار پادتن های مادری به نصف مقدار ، استفاده می شود. به عبارت دیگر پس از گذشت هر نیمه عمر میزان عیار اندازه گیری شده به روش ELISA نیز ضعیف می گردد. باید به این نکته توجه نمود که نیمه عمر پادتن های مادری در جوجه هـــــای گوشتی هر۳ روز یک بار و درپولت ها هر۶ روز یک بار نصف می گردد.توجه به این نکته ضروری است که عیار پادتن ها در ۳ روز اول زندگی جوجه کاهش نمی یابد. در حقیقت علت این است که کاهش طبیعی پادتن ها در این مدت به دلیل جذب پادتن های موجود در کیسه زرده ، جبران می گردد. بنابراین می توان نتیجه گرفت که کاهش پادتن های مادری بعداز روز سوم زندگی جوجه ها آغاز می گردد. باید در نظر داشت که در تعیین زمان واکسیناسیون توجه به سابقه بیماری در مزرعه ، وضعیت سلامت گله و وضعیت شیوع بیماری در منطقه بسیار ضروری می باشد.
● نیوکاسل
پادتن های مادری علیه بیماری نیوکاسل، موجب ایجاد محافظت از جوجه ها در طول هفته های اول زندگی می گردد. این پادتن ها موجب تداخل در ایجاد ایمنی همورال می گردند ولی از تشکیل سریع ایمنی موضعی ناشی از واکسیناسیون جلوگیری نمی نماید. بطوریکه واکسیناسیون علیه بیماری نیوکاسل در یک روزگی نه تنها امکان پذیر است بلکه بسیار مؤثر می باشد.در دو هفته اول زندگی جوجه ها می توان از دو روش تزریق واکسن غیر فعال و تجویز واکسن زنده تخفیف حدت یافته استفاده نمود. این روش موجب تقویت و ماندگاری بیشتر محافظت ایجاد شده می گردد.واکسیناسیون توام موجب تقویت و طولانی تر شدن مدت محافظت حاصله می گردد. بطوریکه واکسن زنده تخفیف حدت یافته موجب ایجاد ایمنی موضعی و واکسن غیر فعال ایمنی همورال را موجب می شود در شرایط طبیعی می توان واکسن تزریقی را از ۱ تا ۱۰ روزگی استفاده نمود.
●برونشیت عفونی
پادتن های مادری در مورد برونشیت عفونی موجب تداخل عمل در واکسیناسیون در یک روزگی نمی گردند. واکسیناسیون به روش قطره چشمی یا اسپری در یک روزگی موجب تحریک سریع و محافظت طولانی مدت در برابر بیماری می گردد. محافظت ایجاد شده در اثر تحریک غده هاردین و درنتیجه ترشح پادتن ها در اشک می باشد. بدین ترتیب هیچ ارتباطــــی با میزان پادتن های موجود در سرم خون ندارد. اشک از طریق مجرای بینی – چشمی به داخل دهان را ه می یابد و بدین ترتیب موجب محافظت ناحیه حلقی- دهانی می گردد. گرچه واکسیناسیون علیه برونشیت عفونی را می توان علیرغم وجود پادتن های مادری در یک روزگی نیز انجام داد، ولی باید به این نکته توجه نمود که انجام واکسیناسیـــــــون در ۶ تا ۱۰ روزگی ، محافظت کمتری را ایجاد می نماید . علت بروز این مسئله در سن ۶ تا ۱۰ روزگی ، ممکن است افزایش حساسیت غده هاردین نسبت به ویروس برونشیت عفونی باشد. بطوریکه ویروس واکسن در این دوره زمانی ممکن است موجب دژنراسیون بافت غده هاردین گردد و در نتیجه غده مزبور وضعیت فیزیولوژیک مطلوب خود را از دست داده و در اثر تحریک قادر به ایجاد ایمنی موضعی نخواهد بود. بنابراین جهت کنترل بیماری برونشیت عفونی باید تا حد امکان واکسیناسیون جوجه ها زودتر ( مثلا" در یک روزگی ) انجام گردد و اگر به دلایلی این واکسیناسیون به تعویق افتد ، باید در فاصله ۱۲ تا ۱۵ روزگی انجام گردد. در جوجه های گوشتی دزهای یاد آور باید هر ۴ تا ۶ هفته یک بار و با استفاده از واکسن های زنده تخفیف حدت یافته انجام گردد.
●یاد آوری نکات مهم در مورد واکسن ها و واکسیناسیون
۱-واکسن های زنده عوامل زنده بیماری هستند که اگر در هنگام استفاده دقت کافی به عمل نیاید ، ممکن است گاهی موجب ایجاد بیماری شوند. بنابراین باید از ریخت و پاش واکسن ها جلوگیری کرد و در صورت ریخته شدن از محلول ضد عفونی کننده قوی در آن منطقه استفاده نمود. همچنین باید ویال های خالی از واکسن جمع آوری و ضد عفونی یا سوزانده شوند. جهت احتیاط باید ظروف مورد استفاده برای واکسیناسیون نیز ضد عفونی شوند.
۲- هنگام واکسیناسیون باید آبخوری به میزان کافی تأمین گردد. به همین منظور باید حداقل برای هر ۵۰ قطعه جوجه یک آبخوری در نظر گرفت.
۳- بهتر است میزان واکسن همواره کمی بیش از حد تخمین زده شده بکار برده شود نه کمتر از آن زیرا دز بالاتر بی ضرر می باشد ولی دز پایین ممکن است مانع از مؤثر بودن واکسن گردد.
۴- هرگز از واکسن های تاریخ مصرف گذشته استفاده نشود.
۵- واکسن ها در حرارت های بیش از ۳۰ درجه سانتی گراد ممکن است قدرت اثر خود را از دست بدهند، بنابراین واکسیناسیون راباید در ساعاتی از روز که هوا خنک تر می باشد انجام داد. در سالن های پرورش جوجه می توان منابع حرارتی را بطور موقت ، غیر از مواقعی که هوا بسیار سرد می باشد ، خاموش نمود .
۶- واکسن ها را باید درون آبی که قرار است در آن مخلوط شوند باز نمود. زیرا درب فلاکون های واکسن بطور معمول در شرایط خلاء بسته می شوند و چنانچه عمل باز کردن درب فلاکون در هوا انجام شود ، هوای آلوده وارد شیشه هوای واکسن خواهد شد.
۷- در صورت استفاده از واکسن به شیوه اسپری ، جوجه ها نباید در معرض سرما قرار گیرند و باید مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه خشک شوند. جهت خشک نمودن جوجه ها نباید از منابع گرم کننده مصنوعی استفاده نمود زیرا به واکسن آسیب می رسد.
۸- پس از اسپری واکسن ، باید پنجره ها حداکثر به مدت ۱۵ دقیقه بسته بماند و سپس باز شده و تهویه انجام گردد. در غیر این صورت کمبود اکسیژن و گرما باعث ایجاد تلفات درگله خواهد شد.
۹- عمل اسپری باید در ساعات خنک روز انجام گردد.
۱۰- در تمام گله های گوشتی درگیر با مایکوپلاسماگالی سپتیکوم (MG)¹ نباید از روش اسپری استفاده نمود.
۱۱- واکسن ها را باید در دمای ۲+ تا ۸+ درجه سانتی گراد تا زمان مصرف نگهداری نمود. حمل ونقل واکسن ها باید بدون توقف و در خنک ترین ساعات شبانه روز و با استفاده از یخچال های مخصوص یا ظرف یخ انجام گیرد و پس از رسیدن واکسن ها به محل استقرار مصرف کننــــده ، آنها را تا زمان مصرف در یخچال نگهداری نمود. باید به این نکته توجه نمود که واکســـــن ها و به ویژه واکسن های غیر فعال نباید منجمد شوند.

برگرفته از:فصلنامه بهداشت حیوانات
دکتر رضا برزو

منبع : موسسه مرغداری ایران