خدمات اطلاعات فناوری

علت انتخاب موضوع نیز, این بوده كه در كشور ما, تاكنون به این مقوله یعنی اطلاعات فناوری كمتر توجه شده و اغلب مراكز اطلاعاتی ما را, مراكز اطلاعات علمی تشكیل می‌دهند؛ حال آن كه شرایط به وجود آمدهء فعلی و نیاز كشور به توسعهء فناورانه و صنعتی و تشدید فعالیتهای تحقیق و توسعه, ایجاب می‌كند كه این گونه مراكز و خدمات اطلاع‌رسانی بیشتر مورد توجه قرار گیرند و نسبت به ایجاد و توسعهء آنها در كشور اقدام‌های لازم به عمل آید. سال‌ها است كه چنین مراكزی در كشورهای جنوب شرقی آسیا (كشورهای تازه صنعتی شده) ایجاد شده‌اند و شبكه‌ای نیز با عنوان »تكنونت« با مركزیت سنگاپور, این مراكز را به یكدیگر مربوط می‌كند و خدمات وسیعی را ارائه می‌دهد. بررسی‌های مقدماتی نشان می‌دهد كه ایجاد و توسعهء این قبیل مراكز اطلاعات فناوری, و نیز شبكهء یادشده, كمك زیادی به توسعهء فناورانه و به تبع آن, توسعهء صنعتی این كشورها نموده‌اند.

كلیدواژه‌ها
• فناوری •اطلاعات فناوری • منابع اطلاعات فناوری • اشاعه اطلاعات فناوری

۱) مقدمه
اطلاعات فناوری, اساساً به معنی »اطلاعات دربارهء فناوری« است. این تعریف ما را در مقابل این پرسش قرار می‌دهد كه فناوری چیست؟ فناوری در واقع كاربرد دانش است در فعالیتهای اقتصادی-اجتماعی مثل تجارت, صنعت, كشاورزی و ... در عین حال فناوری در افزایش بهره‌وری نیز به ما كمك می‌كند.
۲) اطلاعات علمی و اطلاعات فناوری
بهتر است, ابتدا كمی دربارهء اطلاعات علمی و اطلاعات فناوری صحبت كنیم تا تفاوت آنها مشخص گردد. اطلاعات علمی, اطلاعاتی است كه در به دست آوردن دانش بهتر به ما كمك می‌كند. استفاده‌كنندگان اطلاعات علمی را اغلب دانشجویان, دانشگاهیان, دانشمندان و محققین تشكیل می‌دهند, اما اطلاعات فناوری بیشتر برای تصمیم‌گیری در سرمایه‌گذاری یا كاربرد فناوری مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین استفاده‌كنندگان اطلاعات فناوری را بیشتر سرمایه‌گذاران, شركتها و كارآفرینان تشكیل می‌دهند. به عبارت دیگر دانشمندان و محققین اغلب به دنبال كشف رابطه‌ها, علت و معلول و دانش چرایی هستند, ولی فناوران به دنبال اطلاعاتی هستند كه قابلیت كاربرد فوری در تجارت و صنعت داشته باشد.(۱)
به عنوان مثال در جستجوی اطلاعات برای »فرمولاسیون آب میوه«, دانشمندان و محققین به دنبال اطلاعات علمی از قبیل نتایج تحقیق و توسعه, اطلاعات كتابشناختی و چكیده‌ها دربارهء این موضوع هستند و می‌خواهند بدانند كه دیگران در این رابطه چه كاری انجام داده‌اند و آیا آنها می‌توانند نتایج را توسعه دهند و كیفیت آن را بهبود بخشند و غیره ... اما, تكنولوژیست‌ها, نیازی به اطلاعات عمیق از این موضوع ندارند, آنها »فرمولاسیون آب میوه« را در مرحله تجاری شدن می‌خواهند, اطلاعاتی كه بتوانند, بلافاصله آن را در شكل تجاری و صنعتی‌اش به كار ببرند.
چه موقع اطلاعات علمی و چه موقع تكنولوژیكی است؟ اگر اطلاعات را بتوان امروز و فردا به پول تبدیل كرد (یا به تعبیری اگر اطلاعات, پول ایجاد كند) اطلاعات تكنولوژیكی است و اگر بتواند ۵ سال دیگر به پول تبدیل شود, یا پول بیاورد, اطلاعات علمی است.
اطلاعات فناوری, معمولاً جنبه‌های فنی-اقتصادی تولید را تحت پوشش قرار می‌دهند, از جمله فرآوری, تجهیزات و خدمات فنی؛ یعنی هم جنبه‌های سخت‌افزاری و هم جنبه‌های نرم‌افزاری را. از آنجام كه عمل فناوری در زمینه‌های تجارت و صنعت است, اطلاعات فناوری باید كاملاً در جهت فعالیت‌ها و گرایش‌های تجارت و صنعت و همچنین سیاست‌ها و برنامه‌ها و ساختار سازمانی كه بر فناوری تأثیر می‌گذارند, باشد.
به این ترتیب, اگر اطلاعات فناوری را روی یك فناوری خاص سازماندهی و متمركز كنیم. باید در سه مرحله به جمع‌آوری اطلاعات بپردازیم:
• مرحلهء اول: جنبه‌های فنی-اقتصادی فناوری؛ از جمله كاربردهای اصلی, مزیت‌های اساسی, درجهء تجاری شدن, منبع تكنولوژی, وضعیت انتقال, اندازهء اقتصادی تولید-مثل زمین, كار, سرمایه, مواد خام و انرژی.
• مرحلهء دوم: نیاز به اطلاعات بازار؛ اساساً در این مرحله باید وضعیت جاری و ظرفیت‌های عرضه و تقاضا مورد بررسی قرار گیرند. این مرحله می‌تواند شامل آینده‌نگری از طریق تشخیص و تعیین رفتار و سهم آنها در بازار باشد.
• مرحلهء سوم: سایر اقلام را پوشش می‌دهد, مثل فناوری و عوامل اقتصادی, سیاست‌ها و برنامه‌ها, قوانین و مقررات, محرك‌های مالی و مالیاتی, آینده فناوری و بازار آن.
۳) چرا اطلاعات فناوری؟
چرا اطلاعات فناوری؟ به خاطر فناوری یا به خاطر اطلاعات؟ در واقع, هر دو, زیرا جهان نیازمند اطلاعات و فناوری, هر دو است.
فناوری‌های كهنه و نو, هر دو مورد نیاز كشورهای در حال توسعه‌اند. هر سال بیش از هزار فناوری جدید تولید می‌شود؛ هر ۲ دقیقه یك اختراع در جهان به ثبت می‌رسد كه بیش از نیمی از این اختراعات دارای جنبه‌های نو و مفیدند. نزدیك به ۳۰ میلیون سند اختراع(۲) تاكنون منتشر شده كه شامل پروانهء ثبت اختراع, گواهینامهء اختراع و ابتكار و كاربردهای آنها است. به این تعداد نیز هر سال یك میلیون سند اختراع افزوده می‌شود كه حداقل ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار تای آن اختراع‌اند و بقیه را ابتكار و نوآوری تشكیل می‌دهند. اگر فقط ۱ تا ۲ درصد این اختراعات به بازار بروند و تجاری شوند, باز هم تعداد زیادی از تكنولوژی‌های جدید و قابل دسترس برای كاربرد وجود دارد.
امروزه اطلاعات فناوری به وفور یافت می‌شود. بروشورهای تولید و مطالعات اقتصادی فناوری كه مورد نیاز شركتها و كارآفرینان هستند, هزاران فناوری تجاری را در دسترس قرار می‌دهند. حجم اطلاعات برای تحقیقات نیز بسیار زیاد است. در سال ۱۹۷۰ تقریباً ۲ میلیون مقاله در علوم فناوری منتشر شد؛ در سال ۱۹۸۰ این تعداد به ۶ میلیون رسید و در حال حاضر نیز این رقم از مرز ۱۰ میلیون فراتر رفته است. آمریكا به تنهایی هر سال ۴۰۰ هزار مقاله و بیش از ۱۵ هزار عنوان كتاب در زمینه‌های مختلف علوم و فناوری منتشر می‌كند. نرخ افزایش نوشته‌های علوم و فناوری هر ۱۰ سال دوبرابر می‌شود.
نگاهی به وضعیت اقتصادی اجتماعی كشورهای جهان نشان می‌دهد كه بسیاری از كشورهای درحال توسعه هنوز هم در تقلای فائق آمدن بر مشكلات ناشی از فقر هستند و در آستانهء ورود به قرن بیست و یكم همچنان با فقر و مشكلات بیشمار, دست و پنجه نرم می‌كنند. رشد روزافزون قیمت‌ها, كاهش درآمدها و مسائل پیچیدهء اقتصادی موجب گردیده كه منابع طبیعی را مورد هجوم قرار دهند و همین امر, آنها را بیشتر و بیشتر در دایرهء شیطانی فقر گرفتار و محاصره كرده است. علاوه بر این, بوروكراسی فزاینده و فساد اداری, خودكامگی دولتمردان, فرار مغزها و انزوای شایستگان و فرزانگان, رشد غوغاسالاری در پوشش مردم‌سالاری روز به روز بر مشكلات آنها می‌افزاید. همچنان كه كشورهای درحال توسعه وارد قرن بیست و یكم می‌شوند و نمی‌توانند بر فقر و مشكلاتشان غلبه كنند, رسانه‌های گروهی و بویژه ماهواره‌ها مردم این كشورها را از آنچه كه در دیگر كشورها می‌گذرد, آگاه می‌كنند و سطح توقعشان را بالا می‌برند و آنها نیز به نوبهء خود به دولتمردانشان اعتراض می‌كنند و برای ساختن كشوری بهتر به آنها فشار می‌آورند. از طرفی این هدفها جاه‌طلبانه, مستلزم دگرگونی‌های وسیعی است كه با توجه به آنچه گفته شد, به سادگی امكانپذیر نیست.
در هر حال, كشورهای در حال توسعه برای بقای خود در جهان پرمخاطرهء امروز, نیاز به فناوری دارند؛ البته نه این كه تنها داروی درد آنها, فناوری باشد, بلكه استفاده از فناوری می‌تواند بسیاری از آلام آنها را كاهش دهد, در كارهای سخت و طاقت‌فرسا (در راهسازی, ساختمان‌سازی و حتی كارهای خانه) به آنها كمك كند, بهره‌وری را افزایش دهد, به جای صادرات مواد خام و منابع طبیعی كالاهای نیم ساخته و ساخته شده صادر كنند, و به طور كلی به توسعهء ملی آنها كمك كند. اگرچه ممكن است دیگر مجالی برای مشاركت در رقابت‌های بین‌المللی پیدا نكنند, اما فرصتی برای بقا خواهند یافت.
برای این كه بتوانیم از فناوری استفاده كنیم, باید بدانیم كه آن را از كجا به دست آوریم. از این رو به اطلاعات فناوری نیاز داریم. اما در سال‌های اخیر مقدار فناوری‌ها, آنقدر زیاد شده كه با »انفجار اطلاعات فناوری« روبه‌رو شده‌ایم, تا جایی كه اطلاعات دربارهء فناوری از خو فناوری مهمتر شده است. به همین جهت به این نقطه می‌رسیم كه دربارهء »اطلاعات فناوری« بیشتر بدانیم
۴)چرا خدمات اطلاعات فناوری؟
همانطور كه یك فناوری خوب به طور خودكار در اختیار یك »كارآفرین« كه بتواند از آن استفادهء كامل كند قرار نمی‌گیرد, اطلاعات فناوری خوب هم به طور خودكار در اختیار كسی كه به آن نیاز دارد, قرار نمی‌گیرد. البته همیشه این احتمال وجود دارد كه یك كارآفرین, به طور اتفاقی در یك شركت تجاری یا در یك سمینار به فناوری مورد علاقهء خود برخورد كند. همین امر در مورد اطلاعات فناوری نیز صادق است؛ یعنی ممكن است این اطلاعات از طریق دوستان, مجلات و ... به دست آید. اما این بهترین راه نیست. این روش‌ها ممكن است ما را به سمت فناوری‌های با تبلیغات خوب, اما غیرضروری و نامناسب برای شركت یا كشور, سوق دهد. بنابراین بهترین راه به دست آوردن اطلاعات فناوری برای استفاده‌كننده, ایجاد »خدمات فناوری« است.
مهمترین هدفهای »خدمات اطلاعات فناوری« ایجاد علاقه درمورد اقلام مختلف فناوری, پاسخگویی به نیازهای برخاسته از معرفی فناوری, و تهیه و تدارك اطلاعات لازم برای متقاضیان فناوری است.
در روشهای سنتی و قراردادی, خدمات اطلاعاتی یك نوع خدمات كتابخانه‌ای است. هنوز هم بسیاری از دانشگاهیان و دانشمندان و محققین به كتابخانه‌ها بیش از سایر منابع اعتماد و اطمینان دارند و به همین لحاظ هم خدمات اطلاع‌رسانی, اغلب به این امر گرایش دارند كه یا در درون كتابخانه‌ها فعالیت كنند یا در كنار آنها باشند؛ مثل خدمات اسناد, خدمات تحویل مدرك, خدمات ترجمه, چكیده‌نویسی, آگاهی‌رسانی جاری, نسخه‌بردای و خدمات سمعی و بصری كه اغلب در كنار كتابخانه‌ها فعالیت می‌كنند. برای خدمات اطلاعات فناوری, كتابخانه منبع اصلی نیست. زیرا اولاً استفاده‌كنندگان نهایی اطلاعات فناوری مثل شركتها یا كارآفرینان به سراغ كتابخانه‌ها نمی‌روند؛ اغلب آنها مستقیماً به منابع فناوری مراجعه می‌كنند, یا تقاضایشان را برای بانكهای اطلاعات فناوری ارسال می‌نمایند.ثانیاً وجود یك كتابخانه بزرگ و برخوردار از خدمات رایانه‌ای و پایگاههای اطلاعاتی عظیم, ضرورتاً برای جستجوگران اطلاعات فناوری ایجاد علاقه نمی‌كند؛ در حالی كه »خدمات اطلاعاتی فناوری« كوچك با یك كتابخانه كوچك و بدون تجهیزات عظیم, ممكن است جاذبه‌های بیشتری نسبت به كتابخانه‌های بزرگ داشته باشد. چنین علایقی ناشی از وجود كاركنان ماهر و مطلع در این قبیل مراكز است. بنابراین در عین حالی كه در یك كتابخانه, رایانه و پایگاههای اطلاعات منابع مفیدی هستند, منبع اصلی برای »خدمات اطلاعات فناوری« كاركنان توانا و آگاه نسبت به فناوری و مسائل مختلف آن هستند.از طرفی ایجاد علاقه در جسجوگران اطلاعات فناوری مستلزم به عهده گرفتن فعالیت‌های اساسی و معینی است. آنها ابتدا باید اطلاعات مناسبی را كه از آن به عنوان »منبع« یاد می‌شود, جمع‌آوری كنند و سپس مواد جمع‌آوری شده را پردازش نماید. این كار به معنی طبقه‌بندی آنها, نمایه‌سازی, چكیده‌نویسی, فهرستنویسی, و بالاخره تبدیل این اطلاعات به زبان قابل فهم برای استفاده‌كننده است تا بتواند با استفاده از این اطلاعات تصمیم بگیرد و یا به عبارتی انتخاب مناسب را انجام دهد. بعد از این مرحله, اشاعهء اطلاعات است و این كار باید از طریق رسانه‌های گروهی مناسب و نمایشگاههای تجاری, انجمن‌ها و مجامع علمی انجام گیرد تا اطلاعات مستقیماً در دسترس استفاده‌كنندهء نهایی قرار گیرد. نهایت این كه خدمات اطلاعات فناوری, رابطی است بین فناوری و كاربران آن.
۵) خدمات اطلاعات فناوری به مثابه یك سرمایه‌گذاری
بسیاری از كشورها, از جمله كشورهای توسعه یافتهء صنعتی, پذیرفته‌اند كه »خدمات اطلاعات فناوری« یك سرمایه‌گذاری بلندمدت و سودمند است و به همین لحاظ اكثر آنها, چنین خدماتی را دایر كرده و گسترش داده‌اند. مهمتر این كه در این كشورها, علاوه بر بخش دولتی, بخش خصوصی نیز در ایجاد و توسعهء »خدمات اطلاعات فناوری« مشاركت فعال دارد. در ژاپن, بیش از ۱۲۰ موءسسهء خدمات اطلاعات فناوری خصوصی فعالیت دارند. شركت‌های بزرگ زیمنس در آلمان و فیلیپس در هلند هر كدام چنین تشكیلاتی را دایر كرده‌اند. در آمریكا »ان‌تی‌آی‌اس«(۳) چنین نقشی را ایفا می‌كند. علاوه بر این‌ها موءسسات عظیمی نظیر »دیالوگ«, »اُربیت«, »اس‌تی‌ان«, »كوئستل«(۴) و ... وجود دارند كه چنین خدماتی را در سطح بین‌المللی ارائه می‌كنند و توسط بخش خصوصی اداره می‌شوند. البته دلیل آن هم این است كه در این كشورها متقاضیان اطلاعات فناوری زیادند, بنابراین ارائهء چنین خدماتی كاملاً سودآور است. اما در كشورهای درحال توسعه وضعیت متفاوت است. به این معنا كه یا چنین خدماتی در بخش خصوصی دایر نشده, یا اگر هم دایر شده انگشت شمار است و دلیل آن هم این است كه متقاضیان این قبیل خدمات در این كشورها اندك‌اند. بنابراین دولت‌ها ناچارند كه مداخله كنند و با ایجاد چنین خدماتی و حمایت مالی از آنها به استفاده‌كنندگان از این خدمات »یارانه« بپردازند. در عین حال متقاضیان این قبیل خدمات در كشورهای در حال توسعه نیز رو به افزایش‌اند و در این میان, دولتها, نقش موءثری در ایجاد وگسترش چنین خدماتی دارند تا زمینه‌های استفادهء هرچه بیشتر از این خدمات را فراهم آورند و رفته رفته بخش خصوصی را ترغیب به مشاركت در ایجاد چنین خدماتی نمایند.
مسلم این است كه سرمایه‌گذاران برای خدمات اطلاعات فناوری یك سرمایه‌گذاری بلندمدت است و به رشد و توسعهء فناوری كه اساس توسعهء صنعتی را تشكیل می‌دهند و به تبع آن, توسعهء اقتصادی را به دنبال خواهد داشت, كمك خواهد كرد.
۶) ساختار سازمانی
ما در اینجا قصد نداریم نموداری ترسیم كنیم و تشكیلات و واحدهای خدمات اطلاعات فناوری را مشخص كنیم, بلكه می‌خواهیم به گرایش‌ها و جهت‌های چنین خدماتی اشاره كنیم و از ابتدا هم عنوان »مركز اطلاعات فناوری« برای آن به كار نبردیم و از عنوان »خدمات اطلاعات فناوری« استفاده كردیم تا دست سازماندهندگان آن باز باشد و در چارچوب اندیشه‌های ما محصور نگردند. بنابرانی در این بخش نكات زیر بیشتر مورد توجه است:
● ارزش اطلاعات, در استفاده از آن است
این نكته كه اطلاعات به خودی خود ارزش ندارد, مگر این كه از آن استفاده شود, شروع خوبی است و به همین ترتیب ایجاد »خدمات اطلاعات فناوری« در صورتی مهم و ارزشمند است كه استفاده‌كننده داشته باشد. بنابراین استفاده كننده باید از وجود آن مطلع گردد, مكان و زمان استفاده از آن را بداند و در نهایت از خدمات آن راضی باشد.
● اطلاعات فناوری باید تقاضا-گرا باشد
اطلاعات فناوری در صورتی بخت بالایی برای استفاده و كاربرد خواهد داشت كه طرف عرضه‌كننده با طرف تقاضاكننده در ارتباط باشد. خدمات اطلاعات فناوری باید نسبت به كشش بازار حساس باشد و به سرعت به آن پاسخ دهد. تا جایی كه ممكن است باید به دنبال تقاضا باشد؛ در غیر این صورت, این خدمات گران و غیرموءثر خواهد شد. خدمات اطلاعات فناوری باید بر این اساس شكل گیرد كه اطلاعات از چه نوع و برای چه كسی یا كسانی, و استفاده‌كننده چگونه می‌تواند به آن دسترسی پیدا كند و چگونه باید به او تحویل داده شود. خدمات اطلاعاتی عرضه-گرا, درست یادآور مغازه‌داری است كه اجناس را در قفسه بچیند و منتظر مشتری باشد. در هر حال باید از گردآوری و ذخیرهء اطلاعات غیرضروری اجتناب كرد. این مسئله حتی در سطح یك كشور نیز مصداق دارد. مثلاً در كشوری مثل سنگاپور یا هنگ‌كنگ كه فاقد زمین‌های كشاورزی هستند, گردآوری اطلاعات كشاورزی كار عبثی خواهد بود.
● محدودیت‌ها
با توجه به این كه در كشورهای درحال توسعه منابع مالی محدودند, نباید از ابتدا, كار را وسیع و آرمانگرایانه در نظر گرفت. به هر حال با بودجهء كم می‌شود كار را شروع كرد و سپس گسترش داد. برخورداری از ۵۰ درصد امكانات بهتر از ۱۰۰ درصد هیچ است.
● ایجاد یك شبكه همكاری و حسن‌نیّت
كمبود منابع, خدمات اطلاعات فناوری را به ایجاد یك شبكه و پیوستن به شبكه‌های موجود فرا می‌خواند. بنابرای خدمات اطلاعات فناوری ضمن این كه خود شبكه‌ای را ایجاد می‌كند, باید درصدد شناسایی مراكز ملی, منطقه‌ای و بین‌المللی و پیوست به آنها باشد تا از این طریق بتواند از منابع آنها استفاده كند. در این رابطه, برقراری ارتباط دوستانه با رسانه‌های گروهی انجمن‌های صنفی و تجاری, شركتهای خدماتی و تولیدی, مراكز تحقیقاتی, مراكز توسعهء فناوری و سایر مراكز اطلاعاتی, امری ضروری است.
● اطلاعات فناوری, كامل‌كنندهء سایر برنامه‌ها
در ایجاد و توسعهء خدمات اطلاعات فناوری باید این نكته را هم به خاطر داشت كه خدمات اطلاعات فناوری تكمیل‌كنندهء سایر برنامه‌های توسعهء تكنولوژی است. بنابراین باید هماهنگی آن با سرمایه‌گذاری‌هایی كه در توسعهء فناوری صورت می‌گیرد و همچنین گسترش خدمات خود فناوری, در نظر گرفته شود.
● مفید و موءثربودن
بالاخره در نهایت, خدمات اطلاعات تكنولوژی باید در درجهء اول از لحاظ فعالیت سودآور باشد؛ در درجهء دوم استفاده‌كنندگان را راضی نگه دارد؛ و در درجهء سوم به توسعهء فناوری و اقتصادی كشور كمك كند.
۷) برنامه‌ریزی خدمات اطلاعات فناوری
برای ایجاد خدمات اطلاعات فناوری, ابتدا باید برنامه‌ریزی‌های لازم انجام گیرد. گام‌های اساسی در این رابطه عبارت‌اند از:
۱) تعیین هدفها: باید اهداف موردنظر در رابطه با اهداف توسعهء ملی, هدف‌های توسعه علوم و فناوری و سازمان متبوع, تعریف شوند. چنین خدماتی هم می‌تواند در سطح ملی تعریف شود و هم در سطح یك صنعت خاص. اما به نظر می‌رسد كه تطبیق چنین خدماتی با اهداف توسعهء ملی, كاری نسبتاً دشوار باشد؛ چرا كه اهداف توسعهء ملی به حسب گذشت زمان و تغییر سیاست‌ها و برنامه‌ها, مدام در حال تغییر و دگرگونی است؛ در حالی كه تعریف چنین خدماتی در رابطه با یك صنعت از ثبات بیشتری برخوردار است, در عین حالی كه به سرعت هم می‌شود وارد عمل و فعالیت شد. البته می‌توان در بلندمدت و بتدریج نیز به اهداف توسعهء ملی نزدیك و نزدیكتر شد.
۲) تعریف خروجی‌ها: بعد از تعریف اهداف كوتاه‌مدت و بلندمدت, گام بعدی در برنامه‌ریزی, تعیین خروجی‌های »خدمات اطلاعات فناوری« است كه معمولاً شامل گردآوری, پردازش و اشاعهء اطلاعات خواهد بود.
۳) تعریف فعالیت‌ها: بعد از تعیین خروجی‌ها باید فعالیت‌ها را مشخص و تفكیك كرد؛ بدین معنا كه در رابطه خروجی‌ها چه نوع فعالیت‌هایی باید انجام گیرد.
۴) تعریف منابع پشتیبانی: بعد از تعریف فعالیت‌ها باید مشخص شود كه به چه تعداد به نیروی انسانی و در چه سطحی نیاز هست و منابع مالی از كجا و چگونه باید تأمین شوند كه البته این امر بستگی به تعریف برنامه‌ها در رابطه باهر فعالیت دارد. برای این منظور خدمات اطلاعات فناوری باید به این پرسش‌ها پاسخ دهد: در حال حاضر در كجا هستیم؟ چگونه به اینجا رسیده‌ایم؟ از اینجا به كجا می‌خواهیم برویم؟ و چگونه و چطور باید برویم؟
۵) تعریف اولویت‌ها و تعیین محدودیت‌ها: به هر حال برای »خدمات اطلاعات فناوری« اولویتها باید تعریف شوند. این كه برای سازمان مطبوع و همچنین برنامه‌های توسعه ملی چه موضوع یا موضوعاتی اولویت دارند, اهمیت زیادی دارد و به تأمین منابع مالی و سازماندهی فعالیت‌ها كمك خواهد كرد. همچنین باید محدودیت‌ها و مسائل و مشكلات احتمالی در اجرای اهداف, فعالیت‌ها و برنامه‌ها نیز تا جایی كه ممكن است تعیین یا پیش‌بینی شوند.وقتی كه اولویتی تعیین شد, »خدمات اطلاعات فناوری« آنها را طبقه‌بندی و فهرست خواهد كرد و براساس آنها, اقدام به گردآوری, پردازش و اشاعهء اطلاعات خواهد نمود. سایر فعالیت‌هایی هم كه باید انجام شوند وی در اولویت نیستند باید مشخص گردند و به موازات فعالیت‌های اولویت‌دار, اجرا شوند.
۸) شناسایی مخاطبان
خدمات اطلاعات فناوری یك »خدمت« است و اطلاعات یك »كالا« درست مثل هر خدمت یا كالای دیگر. بنابراین در اینجا هم مسئلهء ارائهء خدمت و فروش كالا مطرح است و لذا »خدمات اطلاعات فناوری« باید مخاطبین (مشتریان) بالقوه و بالقعل خود را بشناسد. در اینجا هم مسئله بازاریابی و نحوهء تحویل و رضایت استفاده‌كننده (مشتری) باید در نظر گرفته شود.
برای این كه بتوانیم رضایت استفاده‌كننده را فراهم آوریم باید دربارهء آنها بیشتر بدانیم. به عنوان نمونه »یونیدو«(۵) دقیقاً می‌دا‌ند كه ۲۸% استفاده‌كنندگانش را شركت‌های تولیدی و صنعتی, ۱۶% را مراكز اطلاعاتی, ۱۴% را سازمان‌های تخصصی ملل متحد, ۹% را موءسسات تحقیق و توسعه, ۸% را شركت‌های مهندسی مشاور, ۷% را سیاستگذاران, ۷% را دانشگاهها, ۶% را سازمان‌های حرفه‌ای, ۲% را بانكهای توسعه و ۳% را سایرین تشكیل می‌دهند.
وقتی كه مخاطبین مشخص شوند در آن صورت »خدمات اطلاعات فناوری« می‌تواند به صورت هدفمند حركت و فعالیت كند.
این شناسایی باید عمیق باشد و تا جایی كه ممكن است باید مخاطبین را دسته‌بندی كرد. داشتن اطلاعاتی دربارهء این كه آنها چه كسانی هستند و در كجا هستند ما را با نیازهای اطلاعاتی آنها آشنا می‌كند؛ درست مثل یك »فروشنده« تربیت شده ما هم باید بدانیم كه مراجعان (مشتریان) ما چه نوع افرادی هستند, چه طبیعتی دارند, نیازهایشان چیست, چه علائقی دارند و چه زمینه و شغلی دارند.
تهیهء فایلی از استفاده‌كنندگان و نیازهایشان كمك خواهد كرد تا انواع مختلف خدمات اطلاعات فناوری را سازماندهی كرد. مثلاً چه تعداد از استفاده‌كنندگان به اطلاعات فناوری‌های برتر(۶) و چه تعداد به فناوری‌های سطح پایین(۷) نیاز دارند, چه مقدار اطلاعات برای سرمایه‌گذاران و كسانی كه در جستجوی فرصت‌‌های سرمایه‌گذاری هستند مورد نیاز است, قوانین و مقررات مربوط به انتقال فناوری كدامند و به طور كلی چه نوع اطلاعاتی بیشتر ضروری است, چه نوع كتب و چه نوع اطلاعاتی را اصلاً نباید گردآوری كرد. مسئله زبان را هم باید در نظر گرفت. اگر در مورد فناوری‌های مورد تقاضا اطلاعات كافی به زبان بومی در دسترس نیست, این اطلاعات به صورت خلاصه شده و قابل درك برای كاربران ترجمه شود.
در مورد اشاعهء اطلاعات هم همین طور. در این رابطه هم باید بررسی كرد كه چگونه و از چه راههایی می‌توان اطلاعات را به استفاده‌كنندگان رساند. همان‌طور كه آنها در خانهء خود و از طریق رسانه‌های جمعی مثل رادیو, تلویزیون, و روزنامه‌ها از خبرهای مختلف مثل اخبار سیاسی, اقتصادی و فرهنگی مطلع می‌شوند, از اخبار مربوط به فناوری و نوآوری‌ها نیز مطلع گردند تا بدین ترتیب امكان كسب فناوری‌های مورد نیاز خود را پیدا كند. در هر حال باید به دنبال راههایی بود كه به سهولت و بدون هزینه یا با كمترین هزینه, اطلاعات فناوری را به مخاطبین رساند. این واقعیت را نباید فراموش كرد كه برای یك روستایی, خرید یك بسته چای بر خرید اطلاعات فناوری ارجحیت دارد؛ یا برای یك شهرنشین, رفتن به سینما مهمتر از خرید اطلاعات فناوری است.شناسایی مخاطبین و تهیهء فایلی از نوع اطلاعات مورد نیاز آنها و حتی ظرفیت‌های مالی آنها برای خرید اطلاعات, به »خدمات اطلاعات فناوری« در گردآوری و سازماندهی اطلاعات و در نهایت پاسخگویی و رساندن بموقع اطلاعات استفاده‌كنندگان كمك خواهد كرد و در بقا و ادامهء حیات »خدمات اطلاعات فناوری« تأثیر فوق‌العاده‌ای خواهد داشت.
چگونه می‌توان مخاطبین را شناسایی كرد
برای شناسایی مخاطبین راههای مختلفی وجود دارد, از جمله بررسی كاتالوگ‌ها و راهنماهایی كه شركت‌های تولیدی و محصولات یا تولیدات آنها را معرفی می‌كنند, بررسی شركت‌های مشاوره‌ای و بازاریابی, بررسی اولویت‌های توسعهء تكنولوژی در كشور, بررسی رفتار مخاطبین, سن, جنس, درآمد, نوع شغل, سطح زندگی و حتی محل جغرافیایی آنها, مراجعه مستقیم به بخشهای مختلف تجاری و صنعتی, اتحادیه‌های تولیدكنندگان, اتحادیه‌های صنفی, موءسسات دولتی و خصوصی و ...
البته چنین بررسی‌هایی هزینه‌هایی هم به دنبال دارد, اما استفاده از نتایج این بررسی‌ها در نهایت به نفع »خدمات اطلاعات فناوری« خواهد بود.
۹) منابع اطلاعات تكنولوژی
كتابخانه منبع اصلی »اطلاعات علمی« به شمار می‌آیند. كتابخانه جایی است كه دانشگاهیان, دانشمندان و پژوهشگران برای رفع نیازهایشان به آنجا می‌روند. بنابراین اطلاعات علمی نیز در همانجا گردآوری, ذخیره و بازیابی می‌گردد. اما در »اطلاعات فناوری« كتابخانه‌ها منبع اصلی نیستند و اطلاعات مورد نیاز كسانی كه به دنبال سرمایه‌گذاری و كارآفرینی هستند به سختی در كتابخانه‌ها یافت می‌شود. در واحد خدمات اطلاعاتی فناوری نیازی به كتابخانه نیست و تنها وجود یك كتابخانهء كوچك كه مجلات مربوط به فناوری, راهنماها و كتابهای مرتبط با فناوری مثل دستنامه‌ها در آن نگهداری شود, كافی است.كتاب‌های فنی, دستنامه‌ها, دائر&#۶۵۱۷۱;‌المعارف‌های علوم و فناوری, و نشریات ادواری فنی از جمله منابع مفیدی هستند كه به عنوان منابع مرجع می‌توان آنها را تهیه و نگهداری كرد. در اینجا به فهرستی از منابع اطلاعات فناوری اشاره می‌كنیم:
● محصولات, فرآیندها و تجهیزات: كاتالوگ‌ها, بروشورها, بریدهء جرائد مربوط به فناوری‌های مختلف كه محصولات فرآیندها و تجهیزات را معرفی می‌كنند.
● نمایشگاه‌ها: در نمایشگاه‌ها, معمولاً آخرین فناوری‌ها ارائه می‌شود. بنابراین كاتالوگ نمایشگاهها حاوی اطلاعات مفیدی دربارهء فناوری‌های جدید و همچنین شركت‌های تولیدكننده آنها است.
● خدمات آگاهی‌رسانی جاری: اغلب كتابخانه‌ها و مراكز اطلاعات سازمان‌ها و موءسسات دولتی و خصوصی نسبت به معرفی خدمات خود از جمله برنامه‌های تجاری, صنعتی, آموزشی اقدام می‌كنند و این اطلاعات را بین مخاطبین خود توزیع می‌نمایند. این نوع خدمات غالباً شامل ۱) فهرستی از چكیدهء مقالات مجلات, گزارش‌ها و كتاب‌ها (تازه‌های كتابخانه), ۲) خلاصه‌ای از فناوری‌ها ۳) و فهرستی از كاتالوگ محصولات و فرآیندها هستند.
● شركت‌ها و واحدهای تولیدی: شركت‌ها و واحدهای تولیدی یكی از منابع مهم اطلاعات فناوری محسوب می‌شوند و برقراری ارتباط مستقیم با آنها موجب آگاهی از تولیدات و محصولات آنها خواهد شد. علاوه بر این, معمولاً شركت‌ها دارای یك روابط عمومی هستند كه خبرنامه‌ها, گزارش‌های سالانه و بروشورها یا كاتالوگ‌هایی برای معرفی محصولاتشان منتشر می‌كنند. همچنین اغلب شركتها دارای یك واحد بازاریابی هستند كه با چاپ كاتالوگ, كالاهای خود را تبلیغ می‌كنند. با ایجاد ارتباط و تهیهء خبرنامه‌ها و كاتالوگ‌های آنها می‌توان مجموعهء ارزشمندی از اطلاعات فناوری را فراهم آورد.
● موءسسات توسعه: موءسساتی كه برای پیشبرد توسعه در كشورهای درحال توسعه ایجاد شده‌اند از جمله منابع مهم اطلاعات فناوری به شمار می‌روند. اغلب این موسسات طرحها و پروژه‌های مختلف را اجرا كرده‌اند یا در دست انجام دارند و ممكن است فناوری‌های جدیدی را معرفی كنند. بیشتر این موءسسات نیز دارای خبرنامه و گزارش‌های سالانه هستند و در بعضی مواقع نیز كتاب‌هایی را چاپ و منتشر می‌كنند. برنامهء عمران ملل متحد(۸) معمولاً همه ساله فهرستی از این پروژه‌ها را كه در كشورهای مختلف اجرا می‌شوند, تهیه و منتشر می‌كند. برخی از این موءسسات نیز برای پیشبرد فعالیت‌های خود بانكهای اطلاعاتی ایجاد كرده‌اند كه منابع ارزشمندی از اطلاعات فناری را دربرمی‌گیرند.
● موءسسات مالی توسعه: موءسسات مالی كه از فعالیت‌ها و برنامه‌های توسعه پشتیبانی می‌كنند نیز اطلاعات ارزشمندی در اختیار دارند, اطلاعاتی نیز از طریق گزارش‌های اقتصادی, خبرنامه‌ها و گزارش‌های سالانه دربارهء بازار و صنایع منتشر می‌شوند.
● راهنماها: راهنماهای آماده و قابل دسترس فراوانی وجود دارند كه شامل اطلاعاتی از قبیل محصولات, فرآیندها, تولیدات, تجارت, صادرات, واردات, شركت‌ها, متخصصین شاغل در واحدهای تحقیق و توسعه هستند: راهنمای صنایع و خدمات, راهنمای سرمایه‌گذاری, راهنمای مراكز آموزشی و پژوهشی و بسیاری دیگر. این قبیل راهنماها مراجع مهمی برای كسب اطلاعات فناوری به شمار می‌آیند. اغلب این راهنماها توسط موءسسات دولتی, خصوصی و حتی سازمان‌های بین‌المللی چاپ و منتشر می‌شوند. این راهنماها در واقع كلید دستیابی به اطلاعات وسیع دیگری مثل اطلاعات اقتصادی و فنی هستند. به عنوان مثال در راهنماهایی مثل راهنمای تولیدكنندگان دستگاههای برقی و الكترونیكی تنها ممكن است به نام, نشانی و تخصص آنها اشاره شده باشد, ولی با در اختیار داشتن چنین راهنماهایی می‌توان با مكاتبه یا مراجعه به هر یك از آنها به اطلاعات فنی فراوانی در قالب كاتالوگ, بروشور و غیره دست یافت كه منابع ارزشمندی برای »خدمات اطلاعات فناوری« محسوب می‌گردند.
● سفارتخانه‌ها: سفارتخانه‌ها ورودی‌های مناسبی برای دستیابی به تكنولوژی در دیگر كشورها محسوب می‌شوند. در اغلب سفارتخانه‌ها واحدی یا بخشی دیگر وجود دارد كه برنامه‌های اقتصادی, علمی و فناوری كشور متبوع را دنبال می‌كند و البته بسیار خوشحال خواهند شد كه از كشورشان كسی یا سازمانی متقاضی چنین اطلاعاتی باشد. با برقراری ارتباط با سفارتخانه‌های متداول یا نوآوری‌های فناوردی, آن هم به صورت رایگان دست یافت.● موءسسات صنعتی: معمولاً وزارتخانه‌های صنعتی در هر كشور اطلاعات وسیعی درباره صنایع و موسسات صنعتی آن كشور در اختیار دارند. این اطلاعات اغلب موسسات صنعتی كوچك و بزرگ, زمینه‌های سرمایه‌گذاری صنعتی, فناوری‌های مورد استفده در صنایع (اعم از انتقال یافته و فناوری‌های بومی), نوع تولیدات, مواد مورد استفاده (اعم از خام یا نیمه ساخته), قوانین و مقررات را شامل می‌شوند. حتی در مورد صنایع مختلف بانكهای اطلاعاتی جداگانه وجود دارند. این اطلاعات را می‌توان از طریق برقراری ارتباط مستقیم با آنها یا از طریق خبرنامه‌ها و گزارش‌های سالانه یا كارنامه‌های آنها دریافت كرد.
● اتحادیه‌های صنفی (تجاری و صنعتی): اتحادیه‌های صنفی, غالباً اطلاعات ارزشمندی دربارهء صنایع یا حرفه‌های حوزهء فعالیت خود در اختیار دارند. این اتحادیه‌ها با نام‌های مختلف فعالیت دارند, مثل اتحادیهء صنف نساجان, اتحادیهء صنف لوازم الكتریكی, و ... اطلاعات مربوط به این اتحادیه‌ها را می‌توان از طریق نشریات آنها, راهنماهایی كه منتشر می‌كنند یا سالنامه‌های آنها و حتی مراجعه به آنها دریافت كرد.
●سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی: سازمان‌های منطقه‌ای بین‌المللی منابع معتبر و قابل دسترسی برای اطلاعات فناوری محسوب می‌شوند. این سازمانها می‌توانند اطلاعات كاملی از گرایش‌های فناوری, سیاست‌های توسعهء صنعتی و برنامه‌های توسعهء فناوری را به طور منظم تهیه و در اختیار قرار دهند. به عنوان نمونه می‌توان از سازمان بهره‌وری آسیایی(۹), سازمان همكاری اقتصادی و توسعه(۱۰), سازمان جهانی استاندارد(۱۱), مركز منطقه‌ای انتقال فناوری در آسیا و اقیانوسیه(۱۲) نام برد كه همه آنها دارای خبرنامه, گزارش سالانه و بانكهای اطلاعاتی هستند.
● مجلات: مجلات علمی و خبری غالباً حاوی اطلاعات مفیدی درباره فناوری‌های جدید هستند. بسیاری از این مجلات كه مربوط به صنعت یا صنایع خاصی هستند, كلاً مسائل خاص صنعت یا صنایع مربوط را بررسی و تشریح می‌كنند. به عنوان نمونه می‌توان از مجله »صنعت نساجی« و »صنعت الكترونیك« در ایران, »تكنوكرات«(۱۳), در هند و »های تكنولوژی«(۱۴) در آمریكا نام برد. در برخی از این گونه مجلات ستون یا ستونهایی نیز به معرفی تكنولوژی‌های جدید یا نوآوری‌های تكنولوژیكی اختصاص داده می‌شود.
●روزنامه‌ها: اطلاعات فناوری در بخش‌های مختلف انواع روزنامه‌ها به وفور یافت می‌شود. بخش‌های صنعتی, تجاری و اقتصادی كه به معرفی كالاها, تولیدات و محصولات جدید می‌پردازند از آن جمله‌اند. بعضی از این روزنامه‌ها ستون خاصی را به معرفی فناوری‌های جدید اختصاص می‌دهند.
بخشهای تبلیغاتی روزنامه‌ها نیز كه به معرفی و تبلیغ كالاها و تولیدات مختلف می‌پردازند, منبع مهمی برای آگاهی از فناوری‌های موجود در بازار یا نوآوری‌های فناوری هستند. حتی آگهی‌های استخدام نیز راهنمایی برای اطلاع و آگاهی از نوع فعالیت شركت آگهی‌دهنده هستند. آگهی‌های مربوط به ایجاد ثبت شركتها نیز همین حكم را دارند و می‌توانند زمینه‌های شروع همكاری در زمینهء »خدمات اطلاعات فناوری« را با آنها از طریق مكاتبه یا مراجعه فراهم نمایند.
● پروانه‌های نوآوری: پروانه‌های نوآوری از جمله منابع غنی اطلاعات فناوری محسوب می‌شوند. چیزی نزدیك به ۵۰ میلیون اختراع ثبت شده در جهان وجود دارد و همه ساله نیز بیش از یك میلیون به آنها اضافه می‌گردد. این اطلاعات را می‌توان از مجلات و روزنامه‌های رسمی و چكیده‌نامه پروانه‌های نوآوری تهیه كرد. علاوه بر آن در بسیاری از كتابخانه‌ها و مراكز اطلاعاتی نیز پروانه‌های نوآوری نگهداری و مورد استفاده قرار می‌گیرند.
● نشریات ادواری فنی: نشریات ادواری فنی شامل مجلات و بولتن‌ها چه به صورت تخصصی و چه عمومی منابع مفید و قابل دسترسی از اطلاعات فناوری را ارائه می‌دهند. این نشریات هم در داخل كشور منتشر می‌شوند و هم در سطح بین‌المللی.
● موءسسات علوم و فناوری: موءسسات علوم و فناوری معمولاً دارای منابع ارزشمندی هستند, اگرچه گرایش اغلب آنها به گردآوری اطلاعات علمی بیشتر از اطلاعات فناوری است. بیشتر این موءسسات دارای بانكهای اطلاعاتی و نشریاتی از قبیل خبرنامه, گزارش, بولتن‌های فنی و كتاب هستند. طرحها و پروژه‌های تحقیقاتی این قبیل موءسسات نیز دربردارنده اطلاعات فناوری فراوانی هستند كه نباید از چشم خدمات اطلاعات فناوری دور بمانند.
● انجمن‌های علمی و فناوردی: انجمن‌های علمی و فناوردی در واقع مكمل موءسسات علوم و فناوری در هر كشورند. این انجمنها كه اغلب غیردولتی هستند یكی از منابع عمدهء اشاعهء اطلاعات فناوری به شمار می‌آیند. علاوه بر این, اعضای این انجمن‌ها نیز اغلب متخصصین و كارشناسان برگزیده‌ای هستند كه از پشتوانه‌های غنی اطلاعات برخوردارند و می‌توانند طرف مشورت »خدمات اطلاعات فناوری« قرار گیرند.
● موءسسات بخشی: بخش‌هایی نظیر حمل و نقل, ارتباطات, بهداشت, كشاورزی, مسكن و دیگر بخشها كه معمولاً وزارتخانه‌های مربوطه آن را هدایت می‌كنند, هر یك دارای موءسساتی هستند كه با انواع زمینه‌های علوم فناوری سروكار دارند. انواع نشریات این قبیل موءسسات مثل گزارش‌ها, كارنامه‌ها, خبرنامه‌ها, طرح‌ها و تحقیقات, و ... را می‌توان به صورتهای مختلف تهیه كرد.
● سوپرماركت‌ها: سوپرماركت‌ها منابع بسیار غنی از انوع كالاها و محصولات, بویژه تولیدات صنایع غذایی هستند. بسیاری از تولیدكنندگان مواد غذایی برای آگاهی از مواد غذایی موجود در بازار به این قبیل مكانها مراجعه می‌كنند. كاتالوگ‌ها و بروشورهای همراه این كالاها و محصولات نیز منابع مفیدی برای واحد خدمات اطلاعات فناوری محسوب می‌شوند.
● كارشناسان فنی: كارشناسان و خبرگان فنی منبع ارزشمندی برای اطلاعات فناوری به شمار می‌آیند. استفاده از خدمات مشورتی این كارشناسان به طور حضوری می‌تواند در هدایت خدمات اطلاعات فناوری به منابع اطلاعاتی بیشتر و راه‌اندازی واحدهای تولیدی كمك نماید. برای دسترسی به این كارشناسان می‌توان از راهنماهایی كه به معرفی آنها (نام, نشانی, سوابق تحصیلی و كاری و ...) اقدام می‌كنند, استفاده كرد.
● تولیدكنندگان و موءسسات پشتیبان فناوری: این قبیل موءسسات شامل عرضه‌كنندگان و متقاضیان تكنولوژی و همچنین موءسساتی هستند كه از تولید و توسعهء تكنولوژی پشتیبانی می‌كنند, مثل موسسات تحقیق و توسعه(۱۵) شركتهای سرمایه‌گذاری, مهندسین مشاور موسسات ارتقا و توسعهء فناوری, مراكز اطلاعات فناوری, مراكز حقوقی (در رابطه با انتقال فناوری), بانكها و موءسسات مالی وام‌دهنده به تولیدكنندگان فناوری, و .... اطلاعات مربوط به این قبیل موءسسات را می‌توان از طریق نشریات آنها یا مكاتبه و مراجعه به آنها به دست آورد.
● سازمان‌های تخصصی ملل متحد: سازمان‌های تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد, از جمله منابع غنی اطلاعات فناوری محسوب می‌گردند. این موسسات اكثراً دارای نشریاتی از قبیل گزارشهای فنی, خبرنامه‌ها, كتاب و نوارهای ویدیویی هستند. آنها همچنین بانكهای اطلاعاتی مختلف و متعددی ایجاد كرده‌اند كه دربردارندهء اطلاعات زیادی در رابطه با فناوری هستند. البته بعضی از این نشریات فروشی‌اند, ولی‌تعدادی‌هم به‌رایگان توزیع‌می‌شوند. بعضی از این نشریات‌رایگان عبارت‌اند از»خبرنامه تی‌آی‌ئی‌اس«(۱۶) در مورد سیاست‌های انتقال فناوری و اخبار مربوط به الكترونیك و بیوفناوری كه از طریق یونیدو منتشر می‌شود؛ »تاثیر علم بر جامعه«(۱۷) كه توسط یونسكو منتشر می‌شود؛ »یو ان یو«(۱۸) كه از سوی دانشگاه سازمان ملل منتشر می‌شود؛ »تریبون توسعه«(۱۹) كه از سوی بخش اطلاعات اقتصادی-اجتماعی منتشر می‌شود؛ »بولتن اُنكتاد«(۲۰)كه از سوی برنامهء عمران ملل متحد منتشر می‌شود. سازمانهایی نظیر فائو, ویپو, یونیدو, و انكتاد بانكهای اطلاعاتی روزآمدی ایجاد كرده‌اند و هر یك در زمینهء موضوع فعالیت خود خدمات اطلاعاتی وسیعی را تدارك دیده‌اند.
● شبكه‌های اطلاع‌رسانی بین‌المللی: در حال حاضر شبكه‌های اطلاع‌رسانی بین‌المللی وجود دارند كه هر یك دارای بانكهای اطلاعاتی متعدد و متنوعی هستند و در هر یك از این بانكها میلیونها مدرك ذخیره شده است, هم اكنون نیز اینترنت امكان دسترسی به اطلاعات فناوری در رابطه با فناوری‌های مختلف را فراهم می‌آورد. دسترسی به این شبكه‌ها از طریق خط پیوسته امكانپذیر است.
● سازمان‌های موءثر در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فناوری (در سطح ملی و بین‌المللی): سازمان‌های موءثر در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فناوری چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی از جمله بین‌المللی از جمله منابع مفید اطلاعات فناوری محسوب می‌شوند, بخشی از فعالیت‌های سازمان‌های بین‌المللی نظیر »ویپو«, »یونسكو«, »انكتاد«, »یونیدو« و »اسكاپ« به سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فناوری مربوط می‌شود و اطلاعات آنها از طریق نشریات آنها قابل دسترسی است.
در سطح ملی نیز وزارتخانه‌های صنعتی, وزارتخانه‌های علوم و فناوری, سازمان‌های برنامه و بودجه, شوراهای عالی, موءسسات تحقیقاتی در سطح كلان و سازمان‌هایی كه در زمینهء فعالیت خود, به نحوی با امر انتقال و توسعهء فناوری, سروكار دارند از جمله سازمانهایی موءثر در سیاستها و برنامه‌های علوم و فناوری محسوب می‌شوند و اكثراً نیز دارای نشریات خاص خود هستند.
مطالعهء ساختار سازمانی این قبیل سازمانها نیز به تعیین و تشخیص آن بخش از وظایف آنها كه به توسعهء علوم و فناوری مربوط می‌شود, كمك می‌كند. این مطالب از آن جهت سودمند است كه خدمات پشتیبانی و تسهیلاتی را كه برای انتقال و توسعه فناوری تدارك دیده‌اند روشن می‌كند و »خدمات اطلاعات فناوری« نیز می‌تواند با برقراری ارتباط, از این تسهیلات استفاده كند.
۱۰) پردازش اطلاعات فناوری
در پردازش اطلاعات, بیشتر سازماندهی اطلاعاتی برای استفادهء حال و آینده مدنظر است. این امر مستلزم انتقال اطلاعات از تولیدكنندهء اطلاعات به متقاضیان و استفاده‌كننده است, یعنی امكان تحویل و یا اتصال به خط استفاده‌كننده.برای این كار لازم است كه مواد موردنظر اعم از كتاب, مجله, گزارش, استانداردها, پروانه‌های نوآوری, كاتالوگ‌ها و غیر براساس نظام‌های موجود, ذخیره و بازیابی شوند. برای ذخیره و بازیابی این مواد روشهای مختلفی وجود دارد كه بر حسب نوع مواد, به كار گرفته می‌شوند. به عنوان مثال می‌توان مجلات را بر مبنای الفبایی عنوان آنها ذخیره كرد, یا مجلاتی را كه ممكن است برای اجرای پروژهء خاصی مرتباً مورد استفاده قرار گیرند, برای دسترسی سریع‌تر به آنها, جداگانه فایل كرد. برای كتابها می‌توان از نظام‌های رده‌بندی »كنگره« و »دیویی« استفاده كرد. برای مواد غیركتابی نظیر گزارش‌ها, كاتالوگ‌ها و بروشورها از نظام‌های نمایه‌سازی استفاده كرد. به هر حال بسته به تنوع مواد و حجم آنها می‌توان از هر یك از نظام‌های ذخیره و بازیابی موجود بهره گرفت (كاركنان كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی با این روشها و قواعد و قوانین مربوطه كاملاً آشنا هستند و نیاز به توضیح بیشتر نیست).
از لحاظ سازماندهی فیزیكی مواد نیز روشهای مختلفی وجود دارند كه بیشتر به شیوه‌های ذخیره و بازیابی آنها برمی‌گردد. بدیهی است چون روشهای ذخیره و بازیابی مواد كتابی با مواد غیركتابی متفاوت است, محل نگهداری و ترتیب قرار گرفتن آنها نیز بر روی قفسه با هم فرق دارد. اما مسلم است كه باید در این روشها اصل سرعت بازیابی و دسترسی سریع به مدارك رعایت شود.
برای آن كه هم در انتخاب روشهای ذخیره و بازیابی و هم در انتخاب محل نگهداری و تجهیزات دقت لازم به عمل آید, یك بار دیگر انواع موادی را كه در مراكز اطلعات فناوری مورد استفاده قرار می‌گیرند و به اصطلاح معمول‌اند, به اختصار نام می‌بریم:
۱) كاتالوگ‌ها
۲) پروانه‌های نوآوری (اختراعات)
۳) نتایج تحقیق و توسعه
۴) گزارش‌های اقتصادی-فنی
۵) مطالعات امكان‌سنجی
۶) مقالات فنی موجود در كتابها
۷) مقالات فنی موجود در گزارش‌ها
۸) دستنامه‌ها و دایر&#۶۵۱۷۱;‌المعارف‌های علوم و فناوری
۹) انتشارات موسات علوم و فناوری
۱۰) انتشارات بخش‌های مختلف صنعت و تجارت
۱۱) راهنماها بویژه راهنماهای منابع فناوری مثل مراكز تحقیق و توسعه, مراكز اطلاعات متخصصین و كارشناسان, مهندسی مشاور و ...
۱۲) استانداردها
۱۳) بریده‌های جراید در رابطه با فناوری‌های عرضه شده یا جدید
۱۴) چكیده‌نامه‌ها و نمایه‌نامه‌های فنی
۱۱) اشاعه اطلاعات
قبلاً به این نكته اشاره كردیم كه »اطلاعات به خودی خود ارزش ندارد مگر این كه از آن استفاده شود.« بدهی است كه همه فعالیت‌ها یعنی انتخاب, گردآوری, ذخیره و پردازش اطلاعات برای آن است كه از آن استفاده شود. همچنین اشاره شد كه دیگر زمان این كه كتابخانه‌ها و مراكز اطلاعاتی كتابها و مجلات را در قفسه‌ها بچینند و منتظر مراجعه‌كنندگان باشند, گذشته است. امروزه باید تلاش كرد تا اطلاعات به استفاده‌كنندهء نهایی, در هر جا كه هست, حتی در خانه, او برسد. بنابراین وظیفهء مهم »خدمات اطلاعات فناوری« از اینجا, یعنی از اشاعهء اطلاعات آغاز می‌گردد.
برای اشاعهء اطلاعات فناوری ابتدا باید به چند نكتهء اساسی توجه كرد:
۱) بدانیم تولیدات یا خروجی چنین خدماتی (خدمات اطلاعات فناوری) چیست.
۲) استفاده‌كنندگان نهایی چه كسانی هستند و نیازهای اطلاعاتی آنها كدام است.
۳) زبان رایج استفاده‌كنندگان چه زبانی و در چه سطحی است, چرا كه میزان درك مفاهیم و اصطلاحات توسط یك مهندسی با یك خانم خانه‌دار متفاوت است.
۴) چگونه و از چه طریقی می‌توان اطلاعات موردنیاز استفاده‌كنندگان را تحویل داد و بهترین روش برای انجام این كار كدام است.
۵) بررسی قیمت‌گذاری و نحوهء فروش اطلاعات, با طرح این سئوال كه از ارائه چنین خدماتی چه چیزی عاید ما می‌گردد.
به طور كلی اگر خدمات اطلاعات فناوری را به دو بخش عرضه و تقاضا تقسیم كنیم, در بحث اشاعهء اطلاعات, كفه ترازوی تقاضا باید سنگین‌تر باشد. این كه فرآیند عرضه اطلاعات چگونه و با چه سختی انجام می‌گیرد, امر مهمی است؛ اما اگر نتوان آن را به فرآیند تقاضا مرتبط و متصل كرد, فایده‌ای نخواهد داشت. علت شكست و موفقیت بسیاری از مراكز اطلاعاتی در توجه به همین مسئله, یعنی »اشاعهء اطلاعات« است.
اشاعه اطلاعات از طریق رسانه‌ها
● رسانه‌های چاپی
رسانه‌های چاپی, وسیله مناسبی برای اشاعه اطلاعات محسوب می‌شوند. بویژه اگر خدمات اطلاعات فناوری از بودجه و اعتبارات مالی كمتری برخوردار باشد, استفاده از رسانه‌هایی مانند خبرنامه‌ها, روزنامه‌ها و مجلات باید در دستور كار قرار گیرند. انتقال هم می‌تواند با شیوه‌هایی از قبیل درج خبر, تهیه گزارش و مصاحبهء مطبوعاتی انجام گیرد.
● رسانه‌های دیداری و شنیداری
رادیو, تلویزیون, نوارهای ویدیویی, سینماها (بخش تبلیغات) از جمله رسانه‌هایی هستند كه می‌توان برای اشاعه اطلاعات مورد استفاده خدمات اطلاعات فناوری قرار داد. مسئله مهم در مورد این نوع رسانه‌ها, هزینه‌های گزاف آنها است؛ چرا كه آنها زمان را می‌فروشند و بابت آن پول زیادی مطالبه می‌كنند. البته برد این قبیل رسانه‌ها هم به همان نسبت زیاد است.نكتهء قابل توجه در استفاده از چنین رسانه‌هایی ارائه اطلاعات كافی در مدت زمان بسیار كوتاه است؛ بنابراین شیوه تنظیم و ارائه اطلاعات در زمانی بسیار كوتاه (برای كاستن از هزینه‌ها) كه بتواند تأثیر لازم را بر جای گذارد, مستلزم بهره‌مندی از متخصصین تبلیغات است.
● انتشارات خدمات اطلاعات فناوری
استفاده از انتشارات خود خدمات اطلاعات فناوری, وسیلهء مناسبی برای اشاعهء اطلاعات فناوری است. اگر اعتبارات مالی كافی در اختیار باشد, تهیه و انتشار خبرنامه‌ای كه بتوان مستقیماً از طریق آن با مخاطبان ارتباط برقرار كرد بهترین طریق برای اشاعهء اطلاعات فناوری است. چنین خبرنامه‌ای را می‌توان با شمارگان مناسب بسته به تعداد مخاطبان) و در حجم مختلف (از لحاظ صفحات) منتشر كرد و در اختیار استفاده‌كنندگان قرار دارد.
● سایر روشها
برای اشاعهء اطلاعات فناوری غیر از رسانه‌های چاپی, دیداری و شنیداری روشهای دیگری نیز وجود دارند؛ از جمله می‌توان به برگزاری سمینار, نمایشگاه, حضور در مراكز تولیدی و صنعتی و سخنرانی دربارهء فعالیت‌ها, برنامه‌ها و عملكرد خدمات اطلاعات فناوری, همچنین ایجاد شعبه‌هایی در مناطق مختلف كشور برای گسترش خدمات و اشاعهء اطلاعات و ترتیب دادن برنامه‌های بازدید برای مدیران و كارشناسان واحدهای تولیدی و صنعتی از فعالیت‌های خدمات اطلاعات فناوری اشاره كرد.
ارزیابی اشاعهء اطلاعات
بر هر سازمانی واجب است كه بازتاب فعالیت‌های خود را ارزیابی كند و ببیند كه تا چه حد موفق بوده یا شكست خورده و نقاط قوت و ضعف آن سازمان كدام‌اند؟ خدمات اطلاعات فناوری نیز لازم استكه بازخورد فعالیت‌هایی را كه در زمینهء اشاعه اطلاعات داشته است مورد ارزیابی قرار دهد. شاخص‌هایی كه می‌توان برای این منظور درنظر گرفت عبارت‌اند از:
• درخواست‌های بیشتر برای خدمات مورد علاقهء مخاطبان
• مراجعات بیشتر (اعم از تقاضا برای منابع یا بازدید از فعالیت‌های خدمات اطلاعات فناوری) از سوی استفاده‌كنندگان
• درخواست پشتیبانی بیشتر از سوی رابطین
• و بالاخره سود و درآمد بیشتر پس از تبلیغات
بدیهی است كه شاید در برخی از مراجعات و مكاتبات به نقاط ضعف خدمات مورد نظر نیز پرداخته شود. مثلاً نادرستی اطلاعات, روزآمد نبودن, بموقع در دسترس قرار نگرفتن و حتی قیمت اطلاعات. در هر حال می‌توان با بررسی باز خورد فعالیت‌ها در بسیاری از راهبردها و خط‌مشی‌ها تجدیدنظر كرد یا خدمات جدیدی ارائه داد و در نهایت برای فعالیت‌های آینده برنامه‌ریزی نمود.۱۲) سیاست‌ها و خطی‌مشی‌ها
سیاست‌ها و خط‌مشی‌هایی كه »خدمات اطلاعات فناوری« باید دنبال كند عبارت‌اند از:
● بعد از ایجاد خدمات اطلاعات فناوری (در سطح ملی) باید این خدمات را به صورت »شبكه« در سطح كشور گسترش داد؛
● بعد از گردآوری, پردازش, ذخیره و اشاعهء اطلاعات و استمرار آن باید واحدی مسئولیت جلوگیری از دوباره‌كاری‌ها و گردآوری نسخه‌های تكراری را بر عهده گیرد و همانطور كه اشاره شد, از گردآوری اطلاعات بی‌مصرف خودداری شود؛
● پذیرش استانداردهای جاری ذخیره و بازیابی اطلاعات به منظور هماهنگی با سایر مراكز اطلاع‌رسانی در سطح ملی و بین‌المللی؛
● ایجاد و گسترش فهرست‌های مشترك؛
● پیوستن به سیستم امانت بین كتابخانه‌ها؛
● تهیه و انتشار راهنماهای مختلف؛
● پیوستن به شبكه یا شبكه‌های اطلاعاتی موجود در كشور و بهره‌مندی از تسهیلات و امكانات شبكه؛
● گسترش خدمات تحویل مدرك؛
● گسترش برنامه‌های استفاده از شبكه‌های اطلاع‌رسانی خارجی و پیوستن آنها (بویژه اینترنت)؛
● تا جایی كه ممكن است چنین تشكیلاتی جدای از مراكز و خدمات اطلاعات علمی ایجاد شوند, در عین حالی كه می‌توانند مكمل آنها باشند؛
● به علت اهمیت چنین خدماتی, بهتر است كه فعالیت آنها بر روی فناوری‌های تجاری شد و فناوری‌هایی كه در مرحله پایلوت آزمایشی یا نیمه‌صنعتی قرار دارند, متمركز گردد.
● از آنجا كه مهارت‌های لازم برای سازماندهی و ارائه خدمات اطلاعات فناوری با خدمات اطلاعات علمی متفاوت است, باید افرادی كه در چنین خدماتی به كار گرفته می‌شوند آموزش كافی برای كسب مهارتهای لازم را ببیند.
● با توجه به این كه چنین خدماتی جدیدند و هنوز امتحان خود را پس نداده‌اند, لازم است كه مدتی به صورت آزمایشی فعالیت كنند. همچنین از آنجا كه ممكن است در شروع كار نتوانند آن چنان كه باید از نظر مالی خود را تأمین كنند, دولتها باید به آنها كمك كنند و تسهیلات یارانه‌ای را اختیار آنها بگذارند.
● هنوز هم ضرورت وجود چنین خدماتی در كشورهای درحال توسعه كاملاً درك نشده و با وجود توصیه‌های سازمانهای منطقه‌ای و بین‌المللی, تا به حال چنین مراكزی در این كشورها ایجاد نشده‌اند و اگر هم ایجاد شده باشند, بتدریج از اهداف اصلی خود دور شده‌اند و به مراكز خدمات علمی یا مراكزی با مجموعه‌های غیرمفید تبدیل شده‌اند. بنابراین مجدداً تأكید می‌شود كه این گونه مراكز باید راه خود را از مراكز اطلاع‌رسانی علمی جدا كنند و در جهت اهداف اصلی كه همان »خدمات اطلاع‌رسانی فناوری« است حركت نمایند.
پی‌نوشت‌ها
۱-برای روشن شدن تفاوتهای اطلاعات علمی و اطلاعات فناوری بهتر است به تفاوتهای علم و فناوری اشاره كنیم. علم, رشته‌ای از مطالعات بشری است كه به صورت نظامیافته به مشاهده, بررسی و طبقه‌بندی واقعیات مادی یا ذهنی و ماهیت رفتاری جهان طبیعی یا فیزیكی دست می‌زند, با این هدف كه دانش و شناخت و درك جدیدی از جهان به دست آورد و معمولاً, آن دانش و شناخت و درك جدید را به صورت قوانین كمّی, تنظیم و اثبات نماید. علم در پی افزایش شناخت و درك انسان از جهان پیرامون خود, خواص ذاتی فضا, ماده و انرژی و تأثیر متقابل آنها بر یكدیگر است. روش علم, تحقیق, مشاهده و طبقه‌بندی واقعیتها و معمولاً تنظیم قوانین و ویژگیهای جهان است. تفاوت علم با تكنولوژی اساساً از اهداف این دو سرچشمه می‌گیرد, در حالی كه علوم در پی دستیابی به دانش جدید و افزونتر دربارهء جهان است, تكنولوژی هر چند ارزش ذاتی چنین دانش و درك جدیدی را پذیرفته و ارج می‌نهد, اما به محدودهء دانش صرف علاقه‌مند نیست, بلكه كاربرد این دانش در چارچوب تجارت و صنعت و به بیان دقیقتر دستیابی به اهداف مطلوب و مفید در جهت تغییر در زندگی اقتصادی-اجتماعی انسان را مدّنظر دارد. به بیانی دیگر, علم را می‌توان تلاش برای شناخت قوانین واقعی حاكم بر پدیده‌های طبیعی, و مستقل از توجه به كاربرد اقتصادی آن دانست. بدین معنا كه علم صرفاً جستجوی حقیقت است. از سوی دیگر, فناوری دارای اهداف عملی و به كارگیری مستقیم اصول و قوانین علمی در زندگی بشر یا در فراگرد تولید می‌باشد. بنابراین می‌توان گفت كه فناوری به شناخت »چگونگی« مربوط می‌شود, در حالی كه علم بر شناخت »چراها« متمركز است. بدین ترتیب علم پدیده آورندهء دانش است, در حالی كه فناوری, تولید ثروتهای مادی را آسان می‌سازد. به طور كلی اختلاف‌های انسانی علم و فناوری را می‌توان به شرح زیر خلاصه كرد:
۱)در حالی كه هدف غائی هم علم و هم فناوری, دستیابی به توسعهء بهینهء انواع منابع است, اما تلاش‌های علمی معمولاً برای ایجاد اطلاعات پایه و بالقوه مفیدی انجام می‌گیرد كه می‌توان به عنوان ابزاری برای استمرار توسعهء فناوری مورد استفاده قرار گیرد.
۲)در حالی كه دانش علمی-به طور كلی-مرز نمی‌شناسد, اما فناوری كالای قابل مبادله است كه عنصر مالكیت و قیمت در آن كاملاً تعیین‌كننده است.
۳)در حالی كه فعالیت‌های علمی را براساس ارزش ذاتی آنها ارزیابی می‌كنند, فناوری با توجه به كمك‌های آن به تحقق اهداف موردنظر اقتصادی و اجتماعی كشور, ارزیابی می‌شود.

۲. Patent
۳.The National Technology Information Services (NTIS)
۴.QUESTEL
۵.UNIDO
۶.High-Tech
۷.Low tech
۸.UNDP
۹.APO
۱۰.OECD
۱۱.ISO
۱۲.APCTT
۱۳.Technocart
۱۴.High Technology
۱۵.(R and D)
۱۶.TIES Newsletter
۱۷.Impact of Science on Society
۱۸.UNU
۱۹.Development Forum
۲۰.UNCTAD Bulletine
۲۱.Packaging

منابع
۱-Asian and Pacific Centre for Transfer of Technology (APCTT). A Guide to Technology Information Services. New Delhi, India, ۱۹۹۶.
۲-Asian and Pacific Centre for Transfer of Technology (APCTT). Technology Promotion. Experiences of Selected Asian Countries. New Delhi, India, ۱۹۹۵.
۳-Economic and Social Commision for Asia and the Pacific. A Frame work for Technology for Development. Volume one … Volume Six. APCTT, India, ۱۹۸۸.
۴-مركز منطقه‌ای انتقال فناوری آسیا و اقیانوسیه. سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فناوری. ترجمه: سازمان برنامه و بودجه, طرح خطوط اساسی توسعه فناوری كشور. تهران, ۱۳۷۱.
۵-عباسپور, مجید. تكنولوژی و جهان امروز. تهران, صدرا, ۱۳۶۶.
۶-مهدوی, محمدنقی. عوامل موثر در توسعه تكنولوژی (شرطهای لازم). سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران, پژوهشكده مطالعات و تحقیقات فناوری. تهران خرداد ۱۳۷۴ (جزوه ۶۰ صفحه)
۷-مهدوی, محمدنقی. »اشاعه اطلاعات تكنولوژی از طریق رسانه‌های گروهی«. پژوهش و مهندسی. سال دوم. شماره ۱۱ (اردیبهشت ۱۳۷۳) صفحات ۳۱-۳۳.
۸-مهدوی, محمدنقی. »نقش اطلاع‌رسانی سازمانهای بین‌امللی در انتقال تكنولوژی«. پژوهش و مهندسی. شماره ۹ (اسفند ۱۳۷۲) صفحات ۴۴-۵۱.
۹-فاضلی, زهره. »اهمیت اطلاعات. نقش تكنولوژی اطلاعات در پیشرفت جامعه امروزی«. استاندارد. سال پنجم, شماره ۳۸, آبان ۱۳۷۳, صفحات ۲۶-۳۳.
۱۰-كهن, گوئل. »تكنولوژی اطلاعات و توسعه ملی«. صنوف. سال چهارم. شماره ۳۴ (مهر ۱۳۷۳), صفحات ۲۵-۲۷.
۱۱-جریس, هنسون. تكنولوژی‌های جدید ارتباطی در كشورهای درحال توسعه. ترجمه: داوود حیدری, مركز مطالعه تحقیقات رسانه‌ها, ۱۳۷۹.


نوشته: محمدنقی مهدوی
عضو هیئت علمی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران

منبع : مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران