جمله‌بندی در جهانگشای

در جمله‌سازى جهانگشاى دو چيز بيشتر از هر چيز جلب توجه مى‌کند، اول افراد فعل معطوف به جمع مغايب و ديگر حذف افعال به قرينهٔ فعلى که در آخر جملهٔ معطوف‌عليه آمده است و حذف ضماير و روابط از ماضى‌هاى نقلى که به تفصيل درين معنى وارد مى‌شويم.

حذف فعل به قرينه از قرن پنجم به‌ندرت شروع مى‌شود، و ابوالمعالى در کليله آن را بسط داده است. اما در جهانگشاى کار اين معنى به افراط کشيده است و فعل‌ها را بدون قرينه نيز حذف مى‌کند، مثال:

'و خواسته خان ختاى ازيشان مى‌خواسته، و مى‌گرفته، و پوشش از جلود کلاب وفارات و خورش از لحوم آن و ميت‌هاى ديگر و شراب از البان بهايم و نقل از بار درختى به شکل ناژ که فستوق گويند' ج ۱ ص ۱۵ 'در شهر ندا در دادند و سخن او تبليغ' ج ۱ ص ۵۳: يعنى تبليغ کردند.

حذف جزء نخستين از فعل مرکب خاصه که از افعال مقاربه باشد يعنى فعلى که با خواستن ترکيب شده است، مثال: 'هماى اقبال چون آشيانهٔ کسيرا مأوى خواهد ساخت و صداى ادبار آستانهٔ ديگرى را ملازمت نمود' ص ۱۴ ج ۱ - که 'چون' و 'خواهد' در جملهٔ ثانى حذف شده است.

حذف بى‌قرينه در مقام حال، مثال: 'زنجيرى در ميان آب کشيده بودند تا کشتى‌ها را حايل باشد، به يک زخم بروزد و بگذشت و لشگرها از هر دو طرف با او در جنگ' ج ۱ ص ۷۲ - يعنى در جنگ بودند.

و گاهى در چنين موارد هم فعل را حذف مى‌کند هم روابط جمله را، مثال:

'به نفس خويش به ابتدا قاصد بخارا شد و از پسران بزرگ‌تر تولى در خدمت او و لشکر [ي] از اتراک ناپاک، که نه پاک دانند و نه ناپاک، کاس حرب را کاسهٔ چرب دانند، نوالهٔ حسام را پيالهٔ مدام پندارند، و بر راه زرنوق حرکت فرمود' ج ۱ ص ۷۶.

درين عبارت ابتدا فعل 'بود' را پس از عبارت 'در خدمت او' بدون قرينه به اعتبار جملهٔ حاليه حذف کرده و بعد باز به قرينهٔ همان جمله عبارت: 'نيز در خدمت او بودند' را از آخر جملهٔ بعدى انداخته است ^(۱).

(۱) . نظر به اينکه حذف بى‌قرينه در جملهٔ اخير مخل بلاغت است تصور مى‌کنيم عبارت جهانگشاى به غلط طبع شده باشد و اصل چنين باشد: 'در خدمت او و با لشگرى از اتراک ... بر راه زرنوق حرکت فرمود' و هرگاه اختصاص اين لشگر کذائى را خواسته باشد به تولى داده باشد عبارت چنين است: 'در خدمت او با لشگرى از اتراک ... بر راه زرنوق حرکت فرمود' ... فتأمل.

مثال ديگر: 'شخصى بود کمانگر و کمان‌هاى بد ساختى و در شهر قَراقُوُم چنان معروف که هيچ آفريده کمان او به جوى نخريدي' ج ۱ ص ۱۷۷ و گاه بدون هيچ قرينه فعلى را حذف کرده مانند: ج ۱ ص ۲۰۶ که چند فعل بى‌قرينه حذف شده است.

علاوه بر حذف افعال، ضماير را هم گاهى حذف کرده است: 'هواى او به اعتدال مايل و آب را لطف باد شمال شامل و خاک را به قوّت اطراب خاصيت آتش باده حاصل' ج ۱ ص ۹۰ و گاه واو عطف حذف مى‌شود: 'ايشان غافل از آنچ در جهان چه فتنه و آشوبيست ^(۲). خاص و عام خلايق از دست زمانه درچه لگدکوب' ص ۹۸ و حذف واو عطف مکرر ديده شده است و حال آنکه در قديم چنين رسمى نبوده است جز در مواردى خاص که متن از آن جمله نيست.

(۲) . حذف واو عطف در اين مورد شايد حمل به غلط مطبعه شود ولى مسلمست که در اين عبارت 'آنچ' به‌جاى 'آنکه' آمده و در آخر جمله ضمير 'اند' را به قرينهٔ 'است' حذف کرده است.

و از جمله تازگى‌هائى که در جمله‌سازى دارد يکى نوعى از صنعت التفاتست که غالباً موجب رکاکت يا ضعف تأليف مى‌شود و آن استعمال صيغه‌هاى مختلف است از افعال در محل فعل ماضى از قبيل: 'اين مسخره را انديشهٔ سفرى افتاد، نه راحله و نه زاد، او را حريفان به اتفاق تَوزيعى کردند، و درازگوشى خريد تا روان شد، بعد از سه‌سال در بازار مى‌روم خواجه‌اى را مى‌بينم با خيل و خيول (ظ: خَوْل به معنى خدمتکار) (کذا) و بِقال و جِمال ... چون مرا بديد حالى از اسپ پياده شد و ترحيبى کرد' ج ۱ ص ۱۸۵، که يا بايستى همهٔ فعل‌ها را به صيغهٔ مضارع مى‌آورد يا به صيغهٔ ماضى و اينجا به خلاف مرکّب‌سازى غريبى شده است!

مثال ديگر که سوء تأليف در آن روشنست: 'سر قويتى بيکى (نام شخصى است) او را ... جامه و بغتاغ فرستاد و باتو (نام شخصى است) هم بر آن منوال استمالت و دلگرمى داده و به مواعيد خوب مستظهر گردانيده و بر آن جملت اشاره رفته (؟) که مصالح ملک بر قرار متقدم اغول غايمش (نام شخصى است) با ارکان دولت مهمل نگذارد، و به لوازم آن قيام مى‌نمايد (به صيغهٔ خبرى و به معنى التزامى يعني: بنمايد) و چون مراکب لاغراند (يعنى لاغر بودند) به نفس خوش در اَلاقماق (نام محلي) مقام رفت (يعنى باتو در الاقماق مقام کرد) و تمامت اولاد و امرا را اعلام رفته است (يعنى اعلام رفت از جانب باتو تا در آلاقماق حاضر شوند) تا بدين مقام حضار شوند' ج ۱ ص ۲۱۷.

بعضى جمله‌ها هست که فاعل او معلوم نيست از جمله اين مثال: 'حکايت زرقاء يمامه' است که کوشکى مرتفع ساخته بود، و حدّت نظر او به غايتى که اگر خصمى قصد او پيوستى از چند منزل لشگر ايشان را بديدى و دفع و منع ايشان را مستعد و وشکرده ^(۳) شدى و خصمان را از وجز حسرت به‌دست نبودى و هيچ حيلت نماند که نکردند، فرمود تا درخت‌ها با شاخ‌ها ببريدند و هر سوارى درختى پيش گرفتند و زرقا مى‌گويد عجب چيزى مى‌بينم، شبه بيشه‌اى در حرکت روى به ما دارند' چ ۱ ص ۷۸ - و اين قصه سخت معروفست و طبرى و ديگر مورخان آورده‌اند و زرقا خواهر رياح از مردم طسم بوده است، و در قبيلهٔ جَدِيس به شوهر رفته و حسّان‌بن‌تبع از ملوک يمن با يمامه که در دست جديس بود جنگ داشت و او است که فرمان داد تا هر يک از لشگريان او درختى برگرفته در پيش دارند الى آخرالقصه (طبرى ج ۲ ص ۳۸ طبع قاهره) و مؤلف جهانگشاى اين حکايت را با بسى مسامحه نقل کرده و درين قسمت که 'فرمود تا درخت‌ها ببريدند' نيز سوء تأليف به خرج داده و نگفته است که چه کس فرمود، و فاعل را نياورده است يا نسخهٔ مطبوعه غلط است و الله اعلم.

(۳) . وشکرده در اصل نسخه شکرده است - شگرده و وشگرده به معنى چالاک و مستعد و به معنى حامى چالاک و اول ار ما اين لغت را در چهارمقاله ديديم (ج ۲ ص ۳۰۲) و ظاهراً 'شگرد' که در لفظ عوام ديده مى‌شود که گويند 'فلانى شگردش اينست' يا گويند 'شگرد کار در دستش نيست' ازين لغت مأخوذ باشد که در سير تطور صورت و معنى او گرديده و به حالت افتاده است.

گاهى در عبارات تکرارهاى بى‌مورد دارد مانند: 'و هر کس از پادشاهزادگان و نوينان به طرفى نامزد گشتند، و به اطراف شرق و غرب و جنوب و شمال نامزد شدند' ج ۱ ص ۱۵۷ - و جملهٔ 'نامزد شدند' با مقدمات آن بدون ترديد تطويل بلاطايل است - ديگر: 'او را کيوک‌خان نام نهادند ... و دعاها گفتند و بعد از آن بر عقب آن بيرون بارگاه آمدند و سه نوبت آفتاب را زانو زدند' ص ۲۰۷ - که با بودن (بعد از آن) ديگر (بر عقب آن) چه موردى دارد؟

ديگر: جواب تذکره را که آورده بودند ... جواب نوشتند' ص ۲۱۳

ديگر: 'مطوقات با فاختگان عشق‌بازى‌ها باخته و بلبلان با چکاوک اين غزل ساخته' ج ۱ ص ۲۰۴، و ازين قبيل رکاکت‌ها در جهانگشاى کم نيست.

و گاه براى رعايت جناس کلماتى آورده است که موجب سماجت و تَعَسُف شده: 'يَزَک صباح، تُرک رواح را خون‌آلود بگذاشت' ج ۱ ص ۲۰۸ - معلوم نيست به چه مناسبتى رواح را به ترک تشبيه کرده است و اين استعارت از چه روى نزد او مطلوب افتاده، جز اينکه قصدش جناس تُرک با يَزَک بوده است، مثال ديگر: 'چون نزديک شد که مسّ آفت که از بُعد مَسافت حاصل شود به قرت خجاورت مندفع گردد' ص ۲۰۳ - 'دل او از خوف ذُلّ بدو نيم شد و بَر وى روى رآى و تدبير، با ظهور تقدير مکتوم گشت، از دروازه به شيب آمد و به سبب آن تشتت با اهل شهر راه يافت' (جلد يک سبک‌شناسى بهار، ص ۱۰۰) - باز در صفت خوارزم گويد: 'اين نام ناحيت است و نام اصلى (کذا) آن جرجانيه است (نام اصلى خوارزم از عهد ورود اريان به اين سمت (خوارزمي) بوده است که خوارزم باشد و ظاهراً اينجا مرادش نام قصبه يا بلدهٔ خوارزم باشئ که جرجانيه مى‌گفتند) ... اَکناف آن اکتاف اشراف دهر را حاوى شده و اطراف آن طِراف روزگار را ظُروف آمده، مغانى آن به انواع انوار معانى روشن و رباع و بقاع آن به آثار اصحاب اقدار گلشن ... الخ' (جلد يک سبک‌شناسى بهار،ص ۹۶) و ازين دست هرچه بخواهيد به‌کار برده است و از حرص مجانست لفظ به مجانبت معنى دچار خورده! ...

گاه عباراتى از لحاظ سجع آورده است که به فارسى شبيه نيست، مثال: 'با لشگرى چون حوادث زمان بى‌پايان، پر شده از عداد ايشان کوه و بيابان' ... 'بلکه شره و حرص هر روز در زيادت است ... و پند اين گوياى نه بزفان مانع نه، و نصيحت او را در گوش عقل، قبول، رداع نه (جلد۱ سبک‌شناسى بهار، ص ۲۱۶) و ترکيب 'گوياى نه بزفان' در اين عبارت ترکيب غريبى است و همچنين 'در گوش عقل، قبول، رادع نه' عبارات دشخوار و معقدى است و لفظ 'قبول' حشو عجيبى ... مثال ديگر 'تا بدانند که نسيم او با سموم نه موازى است و نفع او نه با ضر محاذي!...' (جلد ۱ سبک‌شناسى بهار، ص ۹۶) و گاه به مناسبت سجع الفاظ سوقى آورده، مثال: 'و بعد از آن بِجِرگ، حَشَريان را تَحَرُک دادند' (جلد ۱ سبک‌شناسى بهار، ص ۹۹) که به مناسبت تحرک کلمه بجرک را آورده، يعنى دستهٔ جمع ...

و گاه لغات غريب و وحشى از نظر جناس و جمع آورده است مثال:

'ذباب و ذئاب را از صدور صدور جشن ساختند، عقاب بر عقاب از لحوم غيد عيد کردند. نسور، سوراز نحور ترتيب دادند' (جلد ۱ سبک‌شناسي، ص ۱۴۰) ... 'دور از خوبى ... دور شد، قصور ... بر پاى قصور افتاد ... صفوف بقاع قاعا صفصفا گشت' (جلد ۱، ص ۱۴۰).