اندام‌های تشکیل دهنده دستگاه گوارش

لوله گوارش

لوله درازى است که از دهان شروع و به مقعد ختم مى‌شود و از قسمت‌هاى زير تشکيل يافته است:

دهان، حلق، مري، معده، رودهٔ باريک و رودهٔ بزرگ.

طول لوله گوارش بيش از ۸ متر است که فقط حدود نيم متر آن که شامل دهان، حلق و مرى است بالاتر از ديافراگم و بقيهٔ آن در زير ديافراگم قرار گرفته است. به اين ترتيب جايگاه قسمت اعظم دستگاه گوارش حفرهٔ شکم است. پس از آن که غذا در دهان جويده و با بزاق مخلوط شد از حلق و مرى گذشته وارد معده مى‌شود. عبور لقمه را از اين مسير بلع مى‌نامند. عمل حلق و مرى در دستگاه گوارش منحصراً يک عمل مکانيکى است. اين ‌اندام‌ها هيچ‌گونه آنزيمى براى گوارش مواد غذايى ترشح نمى‌کنند و تنها ماده‌اى که غده‌هاى حلق و مرى ترشح مى‌کنند موکوس است که عبور لقمه غذايى را از حلق و مرى آسان مى‌سازد.

معده قسمت متسع شده لوله گوارش است که در زير ديافراگم بين مرى و دوازدهه قرار دارد. معده معمولاً به شکل حرف 'ل' و داراى دو قسمت عمودى و افقى است. مدخل مرى به معده را فم‌المعده و محلى را که معده به دوازدهه منتهى مى‌گردد باب‌المعده مى‌نامند.

غذا پس از آنکه تا حدودى در معده توسط آنزيم‌هاى مختلف گوارده شد به مخلوطى نيمه مايع، يکنواخت و نرم تبديل مى‌شود که آن را کيموس مى‌نامند. کيموس از راه باب‌المعده وارد رودهٔ باريک مى‌شود. در رودهٔ باريک مهم‌ترين اعمال فيزيولوژيک دستگاه گوارش انجام مى‌گيرد. زيرا از سويى شيره‌هاى گوارشى موجود در رودهٔ باريک، گوارش مواد غذايى را به انجام مى‌رسانند و غذا را براى جذب آماده مى‌کنند و از سوى ديگر رودهٔ باريک محل اصلى جذب مواد غذايى است. رودهٔ باريک که بين معده و قولون قرار دارد حدود ۵/۲ سانتى‌متر قطر و ۶ تا ۷ متر طول دارد و به قسمت‌هاى دوازدهه، تهى‌روده، روده دراز تقسيم مى‌شود. سطح داخلى رودهٔ باريک را پرز مى‌پوشاند و منظرهٔ کرکى يا مخملى به آن مى‌‌دهد که در جذب مواد غذايى نقش عمده دارند. در سطح آزاد پرزها نيز تعداد زيادى پرزچه موجود است که باعث افزايش فو‌ق‌العاده سطح جذب مى‌شوند.

پس از آن که مواد غذايى مراحل نهايى گوارش را پيمودند آنچه از اين مواد قابل جذب است توسط رودهٔ باريک جذب خون و لنف مى‌گردد اما از آنجا که مواد غذايى تنها شامل مواد قابل جذب نيست، بازماندهٔ اين مواد وارد رودهٔ بزرگ مى‌شود و پس از تغييراتى دفع مى‌گردد. رودهٔ بزرگ در دنبالهٔ رودهٔ باريک قرار دارد و از دريچهٔ ايلئوسکال تا سوراخ مقعد امتداد مى‌يابد. طول روده بزرگ حدود ۵/۱ متر و شامل قسمت‌هايى به نام رودهٔ کور 'سکوم' ، قولون 'قولون بالارونده، عرضي، پائين‌رونده، سيگموئيد' ، رودهٔ راست 'رکتوم' و مجراى مقعدى است.

غده‌هاى ضميمه

غده‌هاى بزاقى

غده‌هاى بزاقى که مجارى آنها در حفرهٔ دهان باز مى‌شوند شامل دو غدهٔ زيرزباني، دو غدهٔ زيرکفى و دو غدهٔ بناگوشى هستند. بزاق مجموع تراوشات اين سه جفت غده مى‌باشد. به‌علاوه غده‌هاى خوشه‌اى کوچکى که در تمام مخاط دهان پراکندە‌ هستند، تراوشات خود را بر ترشحات غده‌هاى مزبور مى‌افزايند. بزاق مايعى است بى‌رنگ، بى‌بو و کمى چسبنده. مقدار بزاقى که در شبانه‌روز ترشح مى‌شود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ سانتى‌متر مکعب است و مقدار آن با تغييرات شرايط اقليمي، دريافت مايعات و غذا و فعاليت حفره دهان تغيير مى‌يابد. از اعمال مهم بزاق، نرم و رقيق کردن مواد غذايي، ممکن ساختن احساس مزهٔ غذا و حفاظت مخاط دهان قابل ذکر هستند.

کبد

کبد بزرگ‌ترين و درشت‌ترين غدهٔ بدن انسان است که در قسمت بالايى طرف راست حفرهٔ شکم قرار دارد و وزن آن در حدود ۱۵۰۰ گرم است. يکى از اعمال مهم ياخته‌هاى کبد توليد صفرا است. صفرا مايع غليظى است به رنگ زرد متمايل به سبز که در گوارش چربى‌ها وظيفه مهمى بر عهده دارد. هنگامى که غذا به‌خصوص غذاى چربى‌دار وارد دوازدهه مى‌شود، کيسهٔ صفرا منقبض شده و صفرا را از راه مجراى کيسه صفرا به درون دوازده مى‌ريزد. خاصيت ويژه نمک‌هاى آلى موجود در صفرا اين است که با قطرات درشت و نامحلول چربى ترکيب و با کمک حرکات مداوم روده، آنها را به ذرات کوچک‌تر تبديل کرده و به حالت امولسيون در مى‌آورد. در نتيجه سطح ذرات چربى که آنزيم ليپاز مى‌تواند بر آن عمل کند به مقدار قابل توجهى افزايش مى‌يابد.

از اعمال ديگر کبد، توليد و ذخيره مواد مختلف مانند مواد قندي، پروتئين، ويتامين‌ها، توليد هپارين و توليد اوره قابل ذکر است.

لوزالمعده

لوزالمعده غده‌اى است مخروطى به شکل بادام، مسطح و پهن که در حدود ۱۵ سانتى‌متر طول دارد و در فضاى شکم کمى زير معده قرار گرفته است. بافت لوزالمعده از دو نوع ياخته تشکيل يافته است: ياخته‌هاى برون‌تراوا و ياخته‌هاى درون‌تراوا.

۱. قسمت برون‌تراوا، ترشح خارجى غده را به‌عهده دارد و آنزيم‌هاى گوارشى را ترشح مى‌کند. اين قسمت شامل غده‌هايى است که از ياخته‌هاى تراوش‌کننده پوشيده شده است. اين ياخته‌ها تراوشات خود را داخل لوله‌هايى مى‌ريزند که از به‌هم پيوستن آنها مجراى بزرگى به‌نام مجراى اصلى لوزالمعده تشکيل مى‌شود. اين مجرا در سرتاسر لوزالمعده امتداد مى‌يابد و قبل از ورود به دوازدهه به مجراى مشترک صفراوى مى‌پيوندد.

۲. قسمت درون‌تراواى لوزالمعده، ترشح داخلى لوزالمعده را به‌عهده دارد. ياخته‌هاى اين قسمت به‌صورت گروه‌هايى کوچک مجتمع مى‌شوند که آنها را به‌نام جزائرلانگرهانس مى‌نامند. ياخته‌هاى جزائرلانگرهانس، که به‌وسيلهٔ مويرگ‌هاى خونى زيادى احاطه شده‌اند انسولين 'هورمون لازم براى سوخت و ساز گلوکز' ترشح مى‌کنند. توليد ناکافى انسولين به بيمارى ديابت منجر شده و گلوکز خون به مقدار زيادى افزايش مى‌يابد.