کتب و رسالات پهلوی (۳)

- متون غيردينى قريب ۴۱۰۰۰ کلمه

۸۳. قانون مدنى پارسيان در عهد ساسانى (۱)		تقريباً		۴۲،۰۰۰ کلمهٔ پهلوى
۸۴. کارنامک ارتخشتر پاپکان		تقريباً		۵۶۰۰ کلمهٔ پهلوى
۸۵. ادى واتکارزريران (ترجمهٔ اين کتاب از طرف نگارنده در مجله تعليم و تربيت به ‌طبع رسيد.)		تقريباً		۳۰۰۰ کلمهٔ پهلوى
۸۶. خسرو کواتان وريذکى		تقريباً		۱۷۷۰ کلمهٔ پهلوى
۸۷. فرهنگ پهلويک		تقريباً		۱۳۰۰ کلمهٔ پهلوى
۸۸. ابرادوين نامک نپشتن		تقريباً		۹۹۰ کلمهٔ پهلوى
۸۹. شتروهاى ايران		تقريباً		۸۸۰ کلمهٔ پهلوى
۹۰. وچارشن چترنک (ماتيکانى چترنگ ـ اين رساله از طرف نگارنده در سال اول مجلهٔ مهر ترجمه و طبع شد.)		تقريباً		۸۲۰ کلمهٔ پهلوى
۹۱. درخت آسوريک		تقريباً		۸۰۰ کلمهٔ پهلوى
۹۲. ابرستائينى تاريه سورآفرين		تقريباً		۴۰۰ کلمهٔ پهلوى
۹۳. افديه و سهيکيه سکستان		تقريباً		۲۹۰ کلمهٔ پهلوى

(۱) . دکتر وست مى‌نويسد اين کتاب بيش از ۴۲،۰۰۰ کلمه بوده است از اين مقدار به‌نظر مى‌رسد که ۲۴ هزار کلمه موجود باشد و اين همان قسمتى است که در ضمن بيست جزوه به‌دست 'تهمورث دين‌شاه جي' افتاد. از قرار گفتهٔ 'وست' بايد اين همان 'ماتيکان هزارداتستان' باشد که به‌ طبع رسيده است و نام آن هم در فهرست 'وست' ديده نمى‌شود.

سواى اين گردآورها باز هم قسمت‌هائى هست که يادآورى نشده از قبيل 'اندرچ پيشينکان' در ۴ فقره و ۲۸۰ کلمه که جزء متون پهلوى انکلساريا صفحه ۳۹ به ‌طبع رسيده است و 'چيتاک اندرچ فريودکشيان' که از صفحهٔ ۴۱ تا ۵۰ متون مزبور به‌ طبع رسيده و مجموع آن ۱۸۲۰ کلمه است و 'اندريچ ويه زات فرّخ پيروژ' در صفحهٔ ۷۳ همان کتاب تقريباً ۴۶۶ کلمه، و 'اَپَرْپنج خيم هُوسروان' در همان کتاب از صفحهٔ ۱۲۹ الى ۱۳۱ز در ۲۶۰ کلمه، و ديگر 'اَوَرْپتمانى کتک خوتائيه' از صفحه ۱۴۱ ـ ۱۴۳ همان کتاب در ۴۵۶ کلمه، ديگر 'واچکى چند هچ وژرک‌متر' صفحه ۸۵ و 'افسون‌گزندگان' و قسمت‌هاى بى‌سر و ته ديگر که باز در همان کتاب طبع شده است و مهم‌تر از همه 'ماتيکان هزار داتستان' يعنى گزارش هزار فتواى قضائى است.^(۲)

(۲) . اين نسخه منحصر به فرد و مؤلف آن فرخ مرد نامى است و خود کتاب مشتمل بر ۷۴ ورق مى‌باشد و در کتابخانهٔ مانکجى ليمجى هوشنگ ‌هاترياست و ۵۵ صفحهٔ آن را با يک مقدمه ژ.ژ. مودى طبع کرد و ۱۹ ورقه آن هنوز به چاپ نرسيده است (کريستن‌سن ص ۳۹)

کتبى نيز بوده است که در عهد اسلامى از آنها استفاده مى‌شده و بعدها از ميان رفته است مانند 'آئين‌نامک' که محتوى مجموعه‌اى بوده است از اخلاق و فرهنگ و رسوم و آداب و بازى‌ها و ورزش‌ها و سخنان بزرگان و آئين رزم و عزا و سور و زناشوئى و غيره و ابن‌قتيبه و ديگر ادباى عرب بسيار از فصول اين کتاب را نقل کرده‌اند. و در خاتمهٔ ماديکان چترنگ که به زبان پهلوى باقى است گويد: 'اصل بازيدن شترنج اين است که نگرش 'ملاحظه' و توخشش 'سعي' در نگاهداشتن و مواظبت ابراز خود بيشتر کنى تا در بردن و زدن ابزار طرف بازي، و به اميد و طمع زدن ابزار حريف دست بد بازى نکني، و شمار ابزار خود را بدارى چنانکه يکى را به‌کار اندازى و ديگرى را به ‌پرهيز و احتياط گذارى و نيز همواره به اصل بازى توجه کنى و پايان را در نظر داشته‌ باشي، چنانکه در 'آئين‌نامه' نپشته است.'

از اين قبيل است 'خوتاى ‌نامک' و 'کاروند' که جاحظ در البيان و التبيين از قول شعوبيه از آن هر دو کتاب و فصاحت و بلاغت هر يک تعريف مى‌کند و مى‌گويد: ' وَ مَن اَحَبَّ اَنْ يَبْلاغ فى صنَاعَةِ البَلاغَةِ وَ يَعٕرْفَ الغَريبَ و يَتَبَّحِرَ فى اللُّغَة فَُلْيَقْراء 'کتاب کاروند' وَ مَنْ اَحْتاجَ الى العَقل و الأَدَب و الْعِلمِ بالمَراتِب و العِبرَ و الْمَثَلاتِ و الأَلفاظِ الکَريمة و المَعانى الشَّريفة فَلْيَنْظُر الى 'سِيرالمُلوک ـ ج۳ ص ۷ ـ ۶ البيان و التبيين طبع قاهره' ‌

ديگر کتاب 'دستوران' يکى از کتب قضائى عهد ساسانى که در آغاز به زبان پهلوى بوده است و اکثر منابع آن با 'ماتيکان هزارداتستان' يکى است و فعلاً ترجمهٔ اين کتاب به زبان سريانى موجود است. اين نسخه در قرن هشتم ميلادى به‌وسيلهٔ رئيس نصاراى ايران 'عيشوبُخْت' تأليف يا ترجمه شده است اما مترجم عيسوى مزبور قواعد حقوقى ايران را تغيير داده است تا با اوضاع و احوال هم‌کيشان او مناسب‌تر باشد. (ساسانيان تأليف کريستن سن ص ۳۰ طبع تهران)

ديگر کتبى مانند ويس ورامين، و کتابى در منطق که ترجمهٔ عربى آن باقى است و کتاب 'السکيين' که مسعودى نقل مى‌کند، و اصل پهلوى 'شکند گمانيک و چار' .

آثار ديگر، سواى سکه‌ها که از حيث لغات مخصوص، و رمز شهرهائى که سکه در آنها زده مى‌شده است، و شکل تاج‌ها که هر يک علامت مخصوص و داراى ويژگى‌هاى تاريخى و اشارات مخصوص است ـ مهره‌ها است که از آن عهد به‌دست آمده و مى‌آيد و بر اين مهره‌ها کلماتى غير از نام‌هاى خاص به‌عنوان شگون و ميمنت نقش مى‌شده و صورت حيوان يا علامتى ديگر نيز بر آن منقوش مى‌گرديده است ـ در ضمن اين مهره‌ها نام چند مؤبد و چندين لقب ديگر ديده شده است. ^(۳)

(۳) . چندين سنگ قيمتى به‌دست آمده است که صورت و نام مؤبدان بر آنها منقوش است از جمله يکى 'پاپک' مؤبد خسرو شادهرمزد ديگر 'دات شاهپوهر' مؤبد اردشير خورّه، ديگر 'فرخ‌شاهپور' مؤبد ارّان خوره شاهپور ـ ديگر 'بافرّک' مؤبد ميشان (کريستنَ‌سن ص ۷۲ طبع طهران)